مهم‌ترین بخش خوانش‌های تاریخی، خوانش تولیدات فكری و نظریه پردازی به خصوص در حوزه دین است. این مهم در ایران معاصر و به خصوص بعد از تحولات سال 57 در غبار ناشی از رمانتیسم انقلابی و سیطره و تسلط این گفتمان تا سال‌ها اما توفیق و نتیجه قابل تاملی به‌جا نگذاشت. آنچه از این رهگذر حاصل می‌شد، هم جنبه احساسی و مهم‌تر متاثر از همسویی با گفتمان غالب داشت. با گذشت زمان و فرونشستن غبار حاصل از انقلاب، رویكرد احساسی به تدریج جای خود را به تأمل‌گرایی و وسواس و درنهایت نقد علمی به دستاوردهای فكری داد. این رویكرد كه ابتدا با تامل در بازخوانی تاریخچه سازمان‌های سیاسی شروع گردید، در ادامه به نقد روشنفكران و نواندیشان ورود كرد. محسن زال با چنین رویكردی و پس از انتشار كتاب چریك مجاهد از زاویه انسان شناختی، در ادامه با همین زاویه نگرش به نقد و بررسی اندیشه‌های محمدتقی شریعتی و علی شریعتی اهتمام ورزیده است.
سه، چهار دهه اخیر درباره دكتر شریعتی و تاثیر و نسبت او با شرایط كنونی و شكل‌گیری موجودیت جمهوری اسلامی بسیار گفته و نوشته شده، آنچه درباره او مطرح شده بیشتر بر پایه برساخت‌های شتابزده بوده. با انگیزه‌هایی از سر تعلق خاطر، یا تفاخر و البته حب و بغض‌های سیاسی و ایدئولوژیكی. آنچه مغفول مانده تلاش برای تبیین و ترسیم سیمای درونی و بیرونی مبتنی بر حقیقت وجودی و به تعبیر امروزی ساحت مبتنی بر انسان‌شناسی است. مراد از انسان شناختی درك تناقض‌های پیدا و ناپیدا و به بیان دیگر شكاف‌های حاصل از نمود اجتماعی و ماهیت فردی است. فهم تناقض میان كلام و منش و سرشت شخصی، میان آرمان‌های برساخت و متظاهرانه و تحت تاثیر شرایط تاریخی و به تعبیری گفتمان غالب جهانی، كه اغلب در تضاد با نوعیت تنظیم رابطه فردی با نظام غالب و همان نسبت نظام‌مندی ناگزیر یا همان واقعیت ساده زندگی، میان آرمان‌های انسانی و آمال‌های شخصی، میان گذشتن تمام قد از فردیت و وادادگی تمام عیار به دلبستگی‌های زمینی و از‌جمله نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن، رنگ می‌بازند.
بخشی از كتاب تلاش دارد شریعتی را از این منظر پیچیده واكاوی كند.
این نگرش همزمان به راستی آزمایی نسبت شریعتی با مفاهیمی چون نواندیشی دینی، روشنفكری نه به مفهومی كه موردنظر شریعتی است، كه نسبت آن را با روشنفكری به مثابه فهم از گذشته و حال و خاستگاه‌های مبتنی بر رهایی نوعیت انسانی از جهل و ستم و نابرابری فارغ از هر قید و بند و اسارت ایدئولوژیك بازخوانی و نقد می‌كند. برخلاف آنچه تا‌كنون بر فهم و القای آن اصرار و بعضا تلاش شده اندیشه شریعتی و خاستگاه‌های او را به سویه‌گیری‌های پست مدرنیست تعبیر و تاویل نمایند، نویسنده به استناد آنچه از شریعتی و در بازه‌های مختلف زمانی برجامانده بر این برساخت‌ها خط بطلان می‌كشد. هر چند این سویه‌گیری درنهایت به نقد جدی و تئوریك مبانی اسلام سیاسی منتهی می‌شود، اما از آنجا كه خوانش شریعتی به هر روی منفك از تحولات و اتفاقات رخ داده غیرممكن می‌نماید، نتایج برآمده به نوعی بر رابطه و پیوند علت و معلولی پدیده شریعتی و جمهوری اسلامی تاكید دارد.
پیروان شریعتی بر این هستند كه محمدتقی شریعتی و علی شریعتی همواره و به جان، در سازگاری بین ارزش‌های انسانی و سامانه تجدد كوشیده‌اند و تلاش‌شان برای ساختن جهانی بوده كه در آن ارزش‌هایی انسانی و ستوده، چون برابری و آزادی، با چهره‌ای مدرن جاری و ساری است. این دفتر با پیش كشیدن این پرسش كه این پدر و پسر «اسلام گرایانی» هستند در تكاپوی بازگشت به دورانی سپری شده، یا كنشگران در آرزوی مدرنیته و ارزش‌های انسانی، در زندگی و تاریخ و آثار آنها به كنكا‌‌ش دست باز كرده است. دستاورد این پژوهش به ناگزیر «انگاره»هایی را كه از این پدر و پسر توسط پیروان آنها ساخته شده است، فرو می‌ریزد.
آنچه از انگیزه نویسنده كتاب باید بر آن تاكید ورزید، به تعبیری آشنایی‌زدایی از ذهنیت تاریخی جامعه برای ساختن فردایی بهتر است.
«برای ساختن فردایی بهتر، گریزی از مواجهه با دیروز و امروز نیست. از این رو بایست در برابر فراموشی و كژنمایی و دستكاری تاریخ ایستادگی كرد و گذشته هر چند تلخ را نوشید و از آن آموخت.... این دفتر نگاهی است به «پدر و پسری» كه در ساختن امروز ما نقش داشته‌اند. نقشی كه برای دانستن چرایی و چگونگی بهره‌ای از رخدادهای پسین و امروزین بایست بدان بازگشت.»
كتاب شریعتی، پدر و پسر (نگاهی انسان شناختی به محمدتقی شریعتی و علی شریعتی) سومین اثر پژوهشی محسن زال بعد از كتاب سازمان مسعود و چریك مجاهد است. این كتاب در بهار 1402 در 832 صفحه با قطع رقعی و جلد گالینگور و به قیمت 330 هزار تومان توسط انتشارات ماهریس روانه بازار كتاب گردید.
نظرات