عظمت محمد (ص) چنان نیست که تنها زندگی انسان را تحت پوشش قرار دهد و از تمام جوانب، آن را با خیرات و برکات سرشار کند و راه‌های شادکامی را برایش فراهم کند، بلکه مرحله‌ی پیش از زندگی انسان را نیز در برمی‌گیرد. و پیش از قدم گذاردن انسان به زندگی، برایش برنامه‌ریزی می‌کند. پیامبر محبوب ما شگرف‌ترین و متعالی‌ترین نمونه‌ها را در پاسداری انسان پیش از تولد، برای بشر ارائه کرده است. این نمونه‌ها را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
آموزههای متعال پیامبر (ص) درباره‌ی کودکان پیش از شکل‌گیری
1. پیامبر محبوب ما برای انسان به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده که بهترین پدر و مادر را داشته باشد.
پیامبر (ص) فرمود: «برای (قرار گرفتن) نطفه‌هایتان، (زنی را که می‌خواهید به همسری بگیرید) گزینش کنید. با زنان هم‌شأن (کفو) ازدواج کنید و زنانتان را به عقد مردان هم‌شأن (کفو) درآورید.» (روایت ابن‌ماجه از طریق ام‌المؤمنین عایشه رضی‌الله عنه) .باز فرموده است: «برای (قرار گرفتن) نطفه‌هایتان، (زنی را که می‌خواهید به همسری بگیرید) گزینش کنید، زیرا که رگ (ژن) مخفیانه انتقال می‌یابد.» (روایت ابن‌ماجه و دیلمی).
پیامبر محبوب ما به ما آموخته است که پدر و مادر آینده پیش از ارتباط برقرارکردن، درباره‌ی یک‌دیگر تحقیق کنند تا مطمئن شوند که طرف مقابل از نظر جسمی در بهبودی و سلامت به سر می‌برد. به خواستگار فرموده است: «زن را ببین.» همچنین از نظر اخلاق در وضعیت مناسبی باشد. از این رو فرموده است که برای فرزندان، مادران خوبی انتخاب شود: «زن دینداری به دست آور.» و پدران خوبی انتخاب شود: «هرگاه مردی به خواستگاری آمد که دین و اخلاقش را می‌پسندیدید، دخترتان را به عقد وی درآورید.» هدف از این آموزه‌ها آن است که برای کودکِ سالم، تنومند، بااخلاق و شادمان در دنیا و آخرت، بنیاد درستی شکل بگیرد.
2. پیامبر (ص) برای ذریه‌ای که در صلب پدران خود هستند، بسیار دغدغه داشت:
الف- پیامبر (ص) درباره‌ی ذریه‌ای که در صلب پدران غیر مسلمان هستند، دغدغه داشت. هنگامی که مردم طایف راه را بر پیامبر بستند و او را آزار دادند و با سنگ زدند، فرشته‌ی مأمور کوه‌ها به پیامبر (ص) پیشنهاد کرد که دو کوه دو طرف مکه را بر آنان بکوبد. اما پیامبر مهربان فرمود: «چنین نکن که امیدوارم خداوند از پشت آنان کسانی را پدید آورد که به یگانگی خدا باور داشته باشند.» اوج مهربانی آن‌جاست که آدمی برای زندگی دشمن‌اش دغدغه داشته باشد و برای فرزندان آینده‌اش امید خیر داشته باشد.
ب- پیامبر (ص) برای ذریه‌ای که در صلب پدران مسلمان خود هستند، دغدغه داشت:
پیامبر (ص) برای انصار چنین دعا می‌کرد: «خدایا، به انصار، فرزندان انصار و فرزندانِ فرزندانِ انصار رحم کن.» ابراهیم برای خود چنین دعا می‌کرد:
...وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأَصْنَامَ (إبراهیم: 35) « و [به یادآور] آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا، این شهر [مکه] را ایمن گردان و من و فرزندانم را از اینکه بت‌ها را بپرستیم، بدور دار.»
رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی(إبراهیم: 40) «پروردگارا، مرا و [نیز کسانی] از فرزندانم را برپا دارنده نماز قرار ده. پروردگارا،و دعا و نیایشم را بپذیر.»
ابراهیم و اسماعیل چنین دعا کردند: رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ (البقرة: 128)
«پروردگارا، ما را فرمانبردار [و مطیع فرمان] خود قرار ده، و از دودمان ما [نیز] امتی [پدیدآر] که فرمانبردار فرمانت باشند.و آداب مناسک [حج] مان رابه ما بنمای، و [با رحمت بیکران خود بر ما بازآی و توبه ما و] را بپذیر، چراکه بی گمان تویی همان توبه پذیر مهربان.»
3. دعا و نیایش برای درخواست فرزندان صالح:
خداوند درباره‌ی ابراهیم و زکریا یادآور شده که آنان از پروردگار فرزندان صالح می‌خواستند: رَبِّ هَبْ لِی مِنْ الصَّالِحِینَ (الصافات: 100) «پروردگارا، به من از شایستگان [فرزندی] عطا کن.»
وَزَکَرِیَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْدًا وَأَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ (الأنبیاء:89﴾ « و زکریا را [یاد کن] آنگاه که پروردگارش را ندا داد: پروردگارا، مرا تنها وامگذار و تو بهترین وارثانی.»
هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ (آل عمران:38) «آنجا بود که زکریا پروردگارش را خواند،] و [گفت: «پروردگارا، از جانب خود فرزندانی پاک به من عطا کن، به راستی که تو شنوای دعایی.»
وَإِنِّی خِفْتُ الْمَوَالِیَ مِنْ وَرَائِی وَکَانَتْ امْرَأَتِی عَاقِرًا فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا(مریم:5) «و براستی من پس از [مرگ]خویش از بستگانم [که شایستگی بدست گرفتن امو دینی را ندارند] بیمناکم و همسرم [از اول] نازا بوده است. پس، از جانب خود ولی [و جانشینی] به من ببخش.»
4. شادمانی به نسل و اشتیاق به فرزند و کنیه‌گذاری به آن پیش از تولد:
در صحیح بخاری این باب آمده است: «باب درباره‌ی کنیه‌گذاری برای کودک پیش از آن که فرزندی برای آدمی به دنیا بیاید.» در صحیح مسلم آمده است: «باب در جواز کنیه‌گذاری آن کس که صاحب فرزندیست و کنیه‌گذاری برای کودک.» از انس‌بن‌مالک روایت است که گفت: پیامبر خدا (ص) از همه‌ی مردم خوش اخلاق‌تر بود. من برادری داشتم که ابوعُمَیر نامیده می‌شد. تازه او را از شیر بازگرفته بودند. هرگاه پیامبر خدا (ص) می‌آمد و او را می‌دید، می‌فرمود: «ای ابوعُمَیر، نُغَیر چه کرد؟ پیامبر با او شوخی می‌کرد.» (نُغَیر نام پرنده‌ای بود که ابوعُمَیر با آن بازی می‌کرد)
نووی در شرح این روایت گفته است: در این حدیث فواید بسیاری وجود دارد. از جمله: جواز کنیه‌گذاری برای کسی که هنوز فرزندی برایش به دنیا نیامده و جواز کنیه‌گذاری برای کودک و این که این کار، دروغ نیست. طبرانی از علقمه‌بن‌مسعود روایت کرده است که پیامبر (ص) کنیه‌ی وی را ابوعبدالرحمن گذارد. این پیش از آن بود که صاحب فرزندی شود. سند روایت صحیح است. علما می‌گویند: با هدف نیک‌فالی و این که فرد آن قدر زنده خواهد ماند تا صاحب فرزند شود، برای کودک کنیه می‌گذاردند.
آموزههای متعالی پیامبر (ص) درباره‌ی کودکان در اثنای تکوین آنان
دغدغه داشتن برای کودکان به هنگام آغاز آفرینش و تکوین نطفه‌ی مختلط از پدر و مادر:
الف – برنامه‌ریزی برای پاسداری مناسب از کودکان: این امر با وسواس نشان دادن در شکل‌گیری فرزند از طریق ازدواج مشروع و رابطه‌ی پاک امکان‌پذیر است. پدر و مادر به چنین فرزندی افتخار خواهند کرد و با آن شاد خواهند شد و به ذریه‌ی آن مباهات خواهند کرد. این فرزند چنان نخواهد بود که پدر و مادر آن را در کنار خیابان بیاندازند. کودکان خیابانی در مقایسه با کودکانی که در زیر سایه‌ی پدر و مادر بزرگ می‌شوند، از لحاظ روانی و جسمانی توجه مناسبی دریافت نمی‌کنند.
مسلم در صحیح خود از ابوذر روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود: «در شرمگاه شما (و مقاربت با همسر) صدقه وجود دارد. صحابه گفتند: ای رسول خدا آیا ما شهوت خود را برآورده کنیم و پاداش داشته باشیم؟ فرمود: به من بگویید آیا اگر آن را از راه حرام اشباع کند، گنهکار خواهد شد؟ هم چنین اگر از راه حلال آن را اشباع کند، پاداش خواهد داشت.»
ب – برنامه‌ریزی برای حمایت کودکان از فساد و انحراف: این امر با واکسینه کردن کودکان از شیطان از همان وهله‌ی نخستِ شکل‌گیری آنان به هنگام نزدیکی مرد و زن و اختلاط آب مرد و زن، شدنی است.
بخاری، مسلم، احمد، ابوداود، ترمذی، نسائی و ابن‌ماجه از عبدالله بن‌عباس روایت کرده‌اند که پیامبر خدا (ص) فرمود: «اگر هرکس از شما به هنگام نزدیکی با همسرش، چنین بگوید: «بسم‌الله، اللهم جنبنا الشیطان، و جنب الشیطان ما رزقتنا» و مقدر شده باشد که از آن نزدیکی صاحب فرزندی شوند، شیطان هرگز به وی آسیب نخواهد رساند.»
از این رو نباید زن و شوهر به کسب لذت و کامجویی سرگرم شوند و از توجه به کودک آینده و واکسینه کردن او از شیطان، غفلت ورزند.
ج – تبیین عنایت خداوند به انسان با مأمور ساختن فرشته‌ای برای پاسداری از جنین از لحظه‌ی شکل‌گیری تا هنگام تولد.
امام بخاری از انس‌بن‌مالک رواینت کرده است که پیامبر (ص) فرمود: «خداوند فرشته‌ای بر رحمِ (زن) مأمور کرده است. او می‌گوید: پروردگارا، اکنون نطفه است. پروردگارا اکنون خون بسته شد. پروردگارا، اکنون گوشت جویده شد. هرگاه خدا بخواهد او را بیافریند، فرشته می‌گوید: پروردگارا، مرد است یا زن؟ نگون‌بخت است یا خوشبخت؟ روزی‌اش چگونه است؟ اجلش چه زمانی است؟ (طبق دستور خداوند) در شکم مادر این موارد را می‌نویسد.»
آموزههای متعالی پیامبر (ص) درباره‌ی کودکان پس از شکل‌گیری (دغدغه داشتن درباره‌ی جنین در شکم مادر)
الف – وجوب انفاق پدر بر جنین:
حتی اگر زن نافرمان بود، یا طلاق بائن داده شده بود، نفقه بر جنین باز هم واجب است. نفقه در طول مدت بارداری زن خواهد بود. در صورت نبود پدر یا تنگدست شدن وی، هزینه‌ی جنین بر خویشاوندانی که اصولاً پس از پدر عهده‌دار زن خواهند بود، واجب خواهد شد.
پرداخت صدقه‌ی فطر از جانب جنین، مستحب – و نزد برخی فقها واجب- است، زیرا روایت شده که عثمان‌بن‌عفان از جانب جنین صدقه‌ی فطر پرداخت کرده است. خداوند فرموده است: أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنتُم مِّن وُجْدِکُمْ وَلاَ تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَإِن کُنَّ أُولاَتِ حَمْلٍ فَأَنفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَیْنَکُم بِمَعْرُوفٍ وَإِن تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ (الطلاق: 6) « آنان [زنان مطلّقه خود] را در همانجا که خود سکونت دارید در حد وسعتان سکنی دهید و به آنان زیان مرسانید تا [عرصه را] بر آنان تنگ کنید و اگر [زنان مطلّقه] باردار هستند پس تا هنگامی که وضع حمل نمایند نفقه‌شان را بپردازید، و اگر [نوزادی را] برای شما شیردادند مزد آنها را بپردازید و در میان خودتان به شایستگی مشورت کنید و اگر [در توافق] دچار سختی گردیدید، [زن] دیگری او را شیر دهد.»
ب – عنایت به سلامت جنین و پیشگیری وی از اموری که در زمان جنینی بر سلامتی‌اش اثر می‌گذارند.
پیامبر بزرگوار برای تضمین تداوم رشد و شکل‌گیری ثابت جنین و بها دادن به شخصیت وی، احکام شگرفی به ما آموخته است. این احکام در موارد زیر تجلی یافته‌اند:
1. حفظ سلامت جسمی زن باردار:
این امر با توجه به نشان دادن زن باردار و تغذیه‌ی سالم و کامل او، شدنی است. از این رو، به زن باردار، مانند مسافر و بیمار، اجازه داده شده که هرگاه در ماه رمضان احساس کرد که سلامت جنین در خطر می‌افتد، روزه نگیرد. ترمذی در «باب ما جاء فی الرخصه فی الافطار للحبلی و المرضع» از انس‌بن‌مالک روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود: «خداوند از مسافر نصف نماز را کم کرده و از زن باردار و شیرده، روزه را تخفیف داده است.»
در روایت نسائی آمده است:
«خداوند از مسافر نصف نماز، و روزه را تخفیف داده و از زن باردار و شیرده نیز.»
2. حفظ سلامت روان زن باردار: (نیکوکاری برنامه‌ای نبوی برای تعامل با زنان باردار است، حتی اگر مرتکب گناه (زنا) شده باشند.)
با تطبیق مبانی بزرگ اسلام درباره‌ی رابطه‌ی خوب زن و شوهر و عمل به آموزههای پیامبر محبوب درباره‌ی نیکوکاری با زنان باردار – حاملگی وی از هر طریقی که شکل گرفته باشد فرق نمی‌کند.- سلامت روان زنان باردار را در شگرف‌ترین شکل، محقق می‌کند. زیرا پیامبر (ص) فرمان داد با زنی که مستحق کیفر شده بود، در طول مدت انتظارِ اجرای حد، نیکی شود. امام مسلم از عمران‌بن‌حصین روایت کرده که: «زنی از قبیله‌ی جُهَینه که از طریق زنا باردار شده بود، نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: ای رسول خدا، مرتکب گناهی شده‌ام. پس حد را بر من اجرا کن. پیامبر (ص) ولی او را خواند و فرمود: با او خوشرفتاری کن و هرگاه وضع حمل کرد، او را نزد من بیاور.»
اثر نیکوکاری با زن در این مقطع و به همراه این جرم، بر زیست روانی و بهداشتی کودک مترتب میشود و زیان احساس گناهی که بر مادر می‌ماند، بر کودک تخفیف می‌یابد. عظمت محمد (ص) در همین است. او تشویق می‌کند با زن بارداری که مرتکب زنا شده، نیکی شود. راستی، رفتار بزرگمنشانه‌ی حضرت با زن بارداری که در پناه زندگی زناشویی می‌زید، چگونه خواهد بود؟ بخاری و مسلم از ابوهریره روایت کرده‌اند که پیامبر (ص) فرمود: «سفارشم را درباره‌ی خوشرفتاری با زنان بپذیرید.»
ابن‌حجر می‌گوید: «این خوشرفتاری که به آن سفارش شده، این است که با زن مدارا و ملاطفت شود و حقوق وی به تمام و کمال داده شود.»
در مجموع پیامبر بزرگ شوهران را در تعامل با همسر به روشی متعالی هدایت کرده است. او طی گفتاری، که ام‌المؤمنین عایشه رضی‌الله‌عنها نقل کرده، زن را به مرد نسبت داده و او را اهل (خانواده‌ی) مرد نامیده است: «بهترین شما کسی است که با خانواده‌اش بهترین باشد و من بهترین شما با خانواده‌ام هستم.»
از لحاظ طبی به اثبات رسیده که پریشانی‌های عصبی و روانی مادر بر سلامت جنین اثر می‌گذارند. این جاست که تعالیم متعالی پیامبر (ص) درباره‌ی سفارش در حق زنان و خوشرفتاری با آنان، روشن میشود.
ج – حفظ حیات جنین و تحریم هرگونه تجاوز بر او:
1. این امر با تحریم سقط جنین جز در شرایط خاص که زندگی مادر را تهدید می‌کند، تبیین شده است.
2. همچنین در صورت ارتکاب جنایت بر جنین و منجر شدن به سقط مرده‌ی آن، کیفر دنیوی، یعنی دیه‌ی جنین (نصف عشر دیه) و کفاره و محروم کردن قاتل از میراث، واجب شده است.
در کتاب‌های فقهی باب «دیه‌الجنین» آمده است. بخاری از ابوهریره روایت کرده که دو زن از قبیله‌ی هُذیل با هم دعوا کردند و یکی از آنها شکم دیگری را که حامله بود، با سنگ زد و باعث مرگ جنین وی شد. آنها دعوای خود را به نزد پیامبر (ص) مرافعه کردند. حضرت نیز چنین قضاوت کرد که دیه‌ی جنین، یک برده یا کنیز پرداخت شود.
3. تعویق کیفر مادر باردار تا هنگام وضع حمل و بزرگ شدن کودک:
امام مسلم از بریده، واقعه‌ی زن غامدیه را نقل کرده که به زنا اعتراف کرد و مستحق سنگسار شد. او حامله بود. پیامبر (ص) به او فرمود: «برو تا وضع حمل کنی.» هنگامی که وضع حمل کرد، به همراه کودک که در کهنه‌ای بود، نزد پیامبر (ص) آمده و گفت: من او را وضع کردم. حضرت فرمود: «برو و به او شیر بده، تا آن که او را از شیر بازگیری.» هنگامی که او را از شیر بازگرفت، به همراه کودک خود که تکه نانی در دست داشت، نزد پیامبر (ص) آمد وگفت: ای رسول خدا، این کودک من است. او را از شیر بازگرفته‌ام و اکنون غذا می‌خورد. پیامبر (ص) حضانت کودک را به یکی از مسلمانان واگذار کرد و حد را بر زن اجرا کرد.
4. حمایت از جنین در برابر زیان‌ها و خطرات خارجی:
در محیط منطقه‌ای مدینه نوعی مار وجود داشت که منجر به سقط جنین می‌شد. پیامبر (ص) دستور داد که این مارها را بکشند. امام مسلم از سالم‌بن‌عبدالله و او از عبدالله‌بن‌عمر روایت کرده که گفت: شنیدم که پیامبر (ص) به کشتن سگ‌ها فرمان می‌‌دهد و می‌فرماید: «مارها و سگ‌ها را بکشید. مار دو خط و مار دم‌کوتاه را بکشید، زیرا آنها به چشم‌ها نگاه می‌کنند و باعث سقط جنین می‌شوند.»
د- توجه به آینده‌ی مالی و اجتماعی جنین:
این امر با بها دادن به شخصیت جنین و اهلیت دادن به وی، صورت گرفته است. جنین دارای ذمه‌ای است که برایش نوعی از حقوق را تضمین می‌کند. این حقوق باعث بقای وی و بها دادن به او در جامعه میشود.
1. سهم جنین از میراث: هنگامی که کسی از خویشاوندان بمیرد، سهم جنین از ترکه محفوظ خواهد بود. هرگاه زنده به دنیا بیاید، از زمان مرگ خویشاوند، ملکیت وی بر میراث محرز خواهد شد و اگر مرده به دنیا آمد، مال به سایر ورثه عودت داده خواهد شد. در مستدرک حاکم از جابر روایت شده که پیامبر (ص) فرمود: «هرگاه کودک پس از به دنیا آمدن صدا داد (و سپس مُرد)، می‌باید ارث ببرد و بر او نماز گزارده شود.»
2. دیگر حقوق مالی جنین: مانند صحت وصیت برای جنین، وقف بر جنین، جواز هبه به جنین (از نظر برخی از فقها).
3. حق جنین در اثبات نسب او از پدر حقیقی و ضرورت احتیاط ورزیدن از اختلاط نسب‌ها، بر این اساس زن باردار تا هنگام وضع حمل، حق ندارد ازدواج کند تا نسب جنین از پدر مصون بماند. خداوند فرموده است: ﴿.. وَأُوْلاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا(الطلاق: 4) « و کسانی از زنانتان که از حیض ناامید شده‌اند اگر [در عده‌ی آنها] تردید پیدا کردید، پس عدهّ‌ی آنها سه ماه است و [همچنین] زنانی که حیض ندیده‌اند [عده‌شان سه ماه است] و زنان باردار عده‌ّ‌شان این است که وضع‌حمل نمایند و هرکس تقوای خدا را پیشه کند خدا در کارش آسانی پدید می‌آورد.»
هـ-اهتمام به آینده‌ی تربیتی و ایمانی جنین:
این امر با دعا کردن برای جنین، نذر کردن او و درخواست هدایت او در راستای خدمت به دین و کارهای خیر، صورت می‌پذیرد:
﴿إذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ﴾ (آل عمران: 35)
« و [به یاد آور] آنگاه که همسر عمران گفت: «پروردگارا، به راستی من آنچه را در شکم دارم برایت نذر کردم که [در راه خدمت و عبادت تو] آزاد باشد، پس [این نذر را] از من بپذیر، که بی گمان تویی تو شنوای دانا.»
نظرات