قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: «صُومُوا لِرُؤْيَتِهِ وَأَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِهِ فَإِنْ غُمَّ عَلَيْكُمْ فَأكمِلُوا عِدَّةَ شَعْبَانَ ثَلاَثِينَ» (رواه البخاری، مسلم متفق علیه)
دین اسلام همواره مسلمانان را به هماهنگی فراخوانده و از تفرقه بر حذر داشته است. در رابطه با رؤیت هلال زمینه‌ای مناسب برای وحدت نظر و هماهنگی در عمل میان مذاهب اربعه اهل‌سنت و جماعت فراهم است. امام ابوحنیفه و امام مالک و امام احمد (رحمهم الله تعالی) بر این باورند که هلال در هر جای دنیا دیده شود (با چشم مسلح و غیر مسلح) برای همه‌ی مسلمانان جهان قابل قبول است و اختلاف و اتحاد مطالع به طور کلی مطرح نیست. (بدایة المجتهد، ابن‌رشد، ج1، ص288؛ مغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص7).
لذا پیروان مذهب امام شافعی می‌توانند به قول این سه امام عمل کنند همچنان که در بسیاری از مسائل فقهی نظیر پرداخت زکات فطر از امام ابوحنیفه پیروی می‌کنند و قیمت قوت رایج را می‌پردازند. چون فلسفه پیدایش مذاهب فقهی تسهیل دین‌داری برای اهل ایمان است و التزام به مذهب نباید مانع دین‌داری مقبولانه‌ی بندگان خداوند شود و امام شافعی رحمه الله می‌گوید:«إذا صحَّ الحدیثُ فَهُوَ مَذهَبی.»
اسلام آیین فطرت است هر جا مشکلی باشد رخصتی می‌دهد و هر جا مانعی باشد حکیمانه آن را مرتفع ساخته و طریق اصلح را برمی‌گزیند.
در رابطه با رؤیت هلال اتفاق میسر و دست‌یافتنی است و جایی برای اختلاف باقی نمی‌ماند؛ زیرا اکثریت فقهای اهل‌سنت رؤیت هلال را در یک نقطه از کره زمین برای همه جا معتبر دانسته‌اند.
اما استدلال و ادله‌ی شرعی: با توجه به حدیث صوموا لرؤیته... تمام مسلمانان در اینکه باید ماه نو دیده شود یا شماره روزها‌ی ماه گذشته باید به سی روز تمام برسد اتفاق نظر دارند همچنین لازم نیست هر فردی از مسلمانان روزه‌دار ماه را ببینید بلکه اگر رؤیت هلال به طریق شرعی ثابت شود برای همگی کافی است.
در اینجا لازم است قدری در مورد اختلاف یا اتحاد مطالع که منصوص‌علیه نیست، توضیح داده شود. مقصود از هم مطلع بودن دو محل این است که: زمان طلوع و غروب آفتاب در آن‌ها یکی باشد. اگرچه از هم دور باشند رؤیت در هر کدام از آن‌ها برای دیگری معتبر است.
مانند ری و قزوین چنانکه صاحب انوار امام یوسف اردبیلی بیان کرده است، همچنین بغداد و کرمانشاه (زیرا طلوع و غروبشان یکی است)؛ لذا اگر در منطقه شرقی هلال رؤیت شود برای دورترین منطقه غربی معتبر است؛ زیرا در منطقه‌ی غربی دیرتر غروب می‌کند پس اگر در تهران دیده شده باشد در شهرهای بانه و سردشت به طریق اولی قابل رؤیت است.
در مورد اتحاد مطلع یا اختلاف آن ابومخرمة از امام نووی نقل می‌کند: اگر دو شهر از حیث طلوع و غروب آفتاب هشت درجه فلکی یا کمتر از آن فاصله داشته باشند هم مطلع هستند پس اگر هلال در یکی از آن‌ها دیده شود در دیگری نیز قابل رؤیت است اما اگر فاصله بیشتر از هشت درجه فلکی باشد یقیناً مطلعشان جداست و هم مطلع نیستند. [المجموع، رؤیت هلال، ج6، ص276 و تحفه ابن حجر و شریعت اسلام ملا عبدالکریم مدرس مبحث رؤیت هلال].
با توجه به اینکه آسمان به سیصد و شصت درجه قابل تقسیم و درجه‌بندی است و هر درجه‌ی آن را خورشید در مدت «چهار دقیقه» طی می‌کند، اگر فاصله دو شهر «هشت درجه» باشد، زمان اذان آن‌ها (سی و دو دقیقه) تفاوت دارد پس تا این اندازه (با فاصله زمانی سی و دو دقیقه) هم مطلع تلقی می‌شوند. بنابراین قاعده می‌توان گفت کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس و اردن و فلسطین و سوریه با مناطق غرب ایران هم مطلع هستند و رؤیت هلال در هر یک از آن‌ها برای غرب ایران (از همدان به بالا) معتبر است.(باقیات صالحات استاد ربیعی رحمه الله).
با توجه با آنچه گفته شد ملاک عمل رؤیت هلال است و این رؤیت به چیزی مقید نشده و بستگی به مکان خاصی ندارد. مهم این است که رؤیت ثابت شود و میان آسیا و آفریقا و اروپا و امریکا و اقیانوسیه تفاوتی وجود ندارد.
اثبات هلال ماه رمضان به سه طریق ممکن است:
1- رؤیت هلال رمضان 2- تکمیل سی روز ماه شعبان 3- تخمین و ارزیابی نسبت به دخول هلال
1- رؤیت: فقها در مورد آن اختلاف دارند که آیا منظور از آن رؤیت یک مرد عادل است یا دو نفر عادل یا گروهی از مردم. کسانی که گواهی یکی نفر عادل را پذیرفته‌اند به حدیث ابن‌عمر رضی الله عنهما، استناد کرده‌اند که می‌گوید: «تَرَاءَى النَّاسُ الْهِلاَلَ فَأَخْبَرْتُ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- أَنِّى رَأَيْتُهُ فَصَامَهُ وَأَمَرَ النَّاسَ بِصِيَامِهِ» [رواه ابوداود، دارقطنی، بیهقی، مجموع نووی ج6، ص276].
مردم برای دیدن هلال رمضان نگاه می‌کردند و من به پیامبر خبر دادم که هلال ماه را دیده‌ام پیامبر با شنیدن این خبر روزه گرفت و به مردم هم دستور داد روزه بگیرند.
بعضی گفته‌اند: اثبات هلال با گواهی یک نفر عادل برای داخل شدن به عبادت به احتیاط نزدیک‌تر است و گناه روزه گرفتن یک روز ماه شعبان از افطار یک روز ماه رمضان کمتر است. والله أعلم.
2- تکمیل سی روز شعبان خواه آسمان صاف باشد یا ابری، پس اگر مردم سی روز شعبان را کامل کردند روز بعد رمضان خواهد بود و این منوط به محاسبه‌ی دقیق آغاز همه ماه‌های قمری است نه فقط رمضان برای اثبات شروع روزه و شوال برای اثبات عید و ذوالحجه برای اثبات روز عرفه.
3- تقدیر و تخمین هلال به هنگام وجود مانع برای رؤیت هلال (إذا غم علیکم) یا (غبی علیکم) یا (غمی علیکم).
در بعضی از روایات صحیح از روایت مالک از نافع از ابن‌عمر که یک سند طلایی محسوب می‌شود و نزد امام بخاری از أصح سندهاست چنین بیان شده است که: (إذا غم علیکم فاقدروا له) اما معنی این جمله چیست؟
امام نووی در مجموع می‌گوید: احمد بن حنبل و گروه اندکی گفته‌اند که این عبارت به معنی (ضیقوا له) یعنی آن را تنگ‌تر کنید. [ج2، ص270]، یعنی بر حسب برج‌های فلکی و ماه‌ها تخمین بزنید و حساب کنید. ابوحنیفه و شافعی و جمهور سلف و خلف می‌گویند: به معنی این است که سی روز را برای ماه شعبان تخمین و تقدیر کنید.
امروزه که ستاره‌شناسی و جغرافیای نجومی به عنوان یک علم در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و با پیشرفت علم، صاحب‌نظران یقین دارند که احتمال خطا در تقدیرات علمی یک صد هزارم در ثانیه است، از طرفی جهان به عنوان یک دهکده در آمده است و انتقال پیام از کشوری به کشور دیگر یا قاره به قاره دیگر در چند ثانیه عملی است؛ اختلاف و تفاوت دائمی در رابطه با روزه و افطار و اعیاد از لحاظ دینی و علمی نه منطقی است و نه قابل قبول؛ لذا تمسک به فنون و ابزار جدید جهت کشف هلال ماه، اتحاد امت اسلامی را در انجام شعایر و عبادات محقق می‌سازد.
آنچه بدیهی است و نیازمند دلیل نیست این است که یقیناً آغاز ماه‌های قمری ثابت و ارتباطی با کشورها و مناطق مختلف ندارد اگرچه طلوع ماه متفاوت است، پس هرگاه ماه بعد از خورشید غروب کرد ماه جدید آغاز شده است.
لذا آن دسته از علما که قایل به اختلاف مطالع هستند و آن را معتبر می‌شمارند و برای هر منطقه‌ای رؤیت خودشان را حجت می‌شمارند باید بدانند که اگر هر منطقه‌ای رؤیت خاص خود را داشته باشد، آیا هر منطقه‌ای ماه مخصوص به خود را دارد؟ یعنی (لِکُلِّ بَلَدٍ رُؤیَتُهُمْ) به معنی(لِکُلِّ بَلَدٍ شَهْرُهُمْ) می‌باشد؟
لذا کسانی که قایل به اختلاف مطلع نیستند و رؤیت یک منطقه را برای جمیع مناطق صحیح می‌دانند، معتقدند که آغاز هر ماه قمری برای کره‌ی زمین یک روز مشخص است که در آن هیچ شکی راه ندارد، اما آغاز ماه قمری در هر نقطه‌ای حجیت دارد یا لازم است یک نقطه مشخص برای کل جهان باشد و این نقطه مشخص کجاست؟ با توجه به دلائل علمی واینکه ثابت شده است که مکه مکرمه در وسط کره زمین قرار دارد لذا این نقطه مکه است،پس آغاز روزه، روزی است که اهل مکه روزه می‌گیرند و افطار هم همان روز است و عرفه هم روزی است که آن‌ها تعیین می‌کنند و حکمت تعیین مکه هم در آیه«يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ» کاملاً واضح است؛ چون می‌فرماید «قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ» ذکر حج بعد از مواقیت به همین خاطر است و این خود سبب اتحاد مسلمین می‌شود.
راه‌های محاسبه‌ی هلال
ماه قمری بعد از محاق آغاز می‌شود و محاسبه‌ی آغاز آن به این صورت است که ابتدا اوقات غروب خورشید و ماه،در روز بیست و نهم از هر ماه قمری در مناطقی که استهلال صورت می‌گیرد تعیین می‌شود و این تعیین زمان برای غروب خورشید و ماه دقیق انجام می‌گیرد و هیچ شکی در صحت آن راه ندارد. لذا زمانی که غروب ماه بر غروب خورشید پیشی گیرد در آن منطقه بعد از غروب خورشید ماه قابل رؤیت نیست و باید سی روز شعبان یا هر ماه دیگری کامل شود. اما اگر غروب خورشید بر غروب ماه پیشی گیرد فرصت کافی برای رؤیت هلال در آن منطقه وجود دارد و روز بعد می‌تواند آغاز ماه جدید باشد.
خلاصه سخن در این رابطه این است که ما دو وسیله برای تعیین آغاز و پایان ماه صیام در دست داریم 1- رؤیت شرعی 2- حساب فلکی
مشخص است که این دو در بعضی موارد یکدیگر را تأیید می‌کند و در بعضی از موارد با هم اختلاف دارند. امروز آنچه به صحت نزدیک‌تر است حساب ریاضی و فلکی است. به هر حال با توجه به آنچه گفته آمد استفاده ازقواعد زیر در این رابطه رهگشاست:
1- اصل در اثبات آغاز ماه‌های قمری رؤیت شرعی صحیح است. (صوموا لرؤیته و أفطروا لرؤیته) [رواه البخاری]
2- برای قبول شهادت به صحت رؤیت باید شروط زیر تحقق یابند:
الف- رؤیت بعد از تولد هلال بالفعل اتفاق افتد و هر رؤیتی قبل از تولد ماه غیر ممکن است.
ب- باید مدتی از تولد هلال سپری شود تا با چشم مجرد یا مسلح قابل رؤیت باشد.
ج- مناطقی که رؤیت در آن‌ها با مشکل مواجه می‌شود، می‌توانند به رؤیت هر منطقه‌ای از مناطق مسلمانان تأسی کنند.
د- اختلاف مطالع حقیقتی علمی و غیرقابل انکار است اما اگر در منطقه رؤیت شرعی به اثبات رسید بر بقیه مناطق پیروی واجب است.
باشد که اهل علم بتوانند با بهره گرفتن از ابزار و دستاوردهای علمی نوین، پایان بخش اختلافات میان مسلمانان در این زمینه باشند ودر سالهای آینده شاهد یکپارچگی و انسجام و وحدت رویه اهل ایمان در ادای عبادت ارزشمند روزه و سایر عبادات باشیم و آن روز دور نیست.
منابع:
- المجموع امام نووی
- تحفة ابن‌حجر
- نهایة المطلب فی درایة المذهب، لامام الحرمین الجوینی، ج4
- تعیین اوائل الشهور القمریة بین الرؤیة و الحساب د.محمد اهواری المجلس الاروبی للإفتاء و البحوث
- باقیات الصالحات استاد محمّد ربیعی
- شه‌ریعه‌تی ئیسلام، ملا عبد الکریم مدرس
نظرات