الم تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ (۱) أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ (۲) وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ (۳) تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ (۴) فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ (۵) 

الحمد لله رب العالمین، والصلاة والسلام على محمد وعلی آل محمد

اما بعد. 

با تدبری عمیق و دقیق در آیات قرآن کریم سنن خدا را در جهان و منهجش در کون و حیات را بطور عیان ملاحظه می‌گردد. 

آنچه که بر عهده قاری است وقوف و تأمل در برابر دریای معانی و وصول به هدایات قران کریم می‌باشد. 

باید دانست که داستان اصحاب فیل درهم کوبنده دلایل واهی ملحدین در مورد عذاب امم می‌باشد، چرا که آنان در مورد زلزله‌ها، طوفان، صواعق و سائر اشیاء اعذار ضعیفی را مبنی ر رد آن ذکر می‌کنند، اما این واقعه هیچ مجالی را برای ملحدان در آوردن آن اعذار باقی نمی‌گذارد؛ چرا که در آن چیزی از اموری که بتوانند مردم را بگونه‌ای در مورد آن بفریبند، وجود ندارد چون اینکه پرندگانی در چنگالشان سنگ باشد و اینکه فقط عده‌ای را هلاک گردانند و با بقیه کاری نداشته باشند این امر، امری است غیر معهود و پیداست که دست قدرتی بزرگ و چیره در کار است. (به نقل از تفسیر رازی با کمی تصرف) 

قضیه‌ای را که در این سوره مطرح شده و خدای متعال آنرا بیان داشته عاقبت مجرمین و مکذبین است آنانی که به خیال خام خود می‌خواهند نوری را که ایزد توانا برافروخته را خاموش نمایند لیکن از جایی که انتظار آنرا نداشته‌اند عذاب به سراغشان می‌آید. 

خدای متعال بر اساس حکمت وعدل خود هر قومی را بگونه‌ای عذاب می‌فرمایند: 

۱. آنان که به قدرت خود مغرور شده و ندای «من اشد منا قوة» را سر می‌دهند، با لطیف‌ترین چیز که باد است از میانشان بر می‌دارد. 

۲. آنان که غرق در معاصی‌اند، مدتهای مدیدی را گناه کرده و زمین را لجنزار کرده‌اند باید که آبی از زمین بجوشد و سیلی از آسمان بیاید و بر آنان برخروشد و زمین را از لوث وجودشان پاک گرداند. 

۳. آنان که اوامر خدا را منقلب کرده‌اند باید که زمین بر آنان منقلب گردد. 

۴. آنان که نعمت‌های خدا را مایه‌ی فخر برمی‌شمرند و می‌گویند: «أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی»، باید که بر فوقشان آب جاری گردد وآنان را در کام خود فرو بلعد. 

۵. آنان که به قصد از ویرانی و از میان بردن خانه خدا می‌آیند باید که کاخ‌هاشان ویران و سلطنشان از میان برود. 

۶. و آنان که در این دنیا گمراهند و از دیدن حقایق کورند و نابینا، باید که در آن دنیا نابینا و گمگشته‌تر باشند. 

و این آن است که خداى عزّ و جلّ فرموده: «فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ، فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا، وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ/ ما هر یـک از این‌ها را به گناهانشان گرفتیم: برای بعضی از ایشان طوفان همراه با سنگریزه حواله کردیم، و بعضی از ایشان را صدای (رعب‌انگـیز صاعقه‌ها و زمین لرزه‌ها) فرا گرفت، و برخـی از ایشان را هم به زمین فرو بردیم، و برخی دیگر را غرق کردیم. خداوند هرگز بدیشان ستم نکرده است و آنان خودشان به خویشتن ستم کردند». 

اما کیفیت تدبر در آیات خدای متعال در قبال این حوادث: 

اول: ضرورت اعمال خیال و فکر و رؤیت قلبی در مواجهه با اینگونه رویدادها که بی‌شک در قلب و ایجاد تصویری قرآنی در ذهن قاری مؤثر می‌باشد. ﴿أَلَمْ تَرَ﴾

دوم: اما قضیه‌ی دوم که آن تأمل در فعل خدا در مورد آنان است می‌باشد و اینکه خدا چگونه با آنان برخورد کرد و کیفیت تبدیل احوالشان و همچنین احوال کسانی که خود را از مکر خدای متعال ایمن می‌دانند، می‌باشد تا که بواسطه این عظمت خدای متعال دلشان را فرا گیرد. ﴿أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ ﴾

سوم: قضیه‌ی سوم تحقیر جمیع قوای مادی دشمنان خدا می‌باشد، و اینکه آن در مقابل قدرت خدای متعال، عظمت، کبریاء، جبروت و ربوبیتش چیزی نیست. 

دقت شود که خدای متعال چگونه قواشان ﴿أَصْحَابِ الْفِیلِ﴾ را در مقابل عظمت قولش ﴿رَبُّکَ﴾ قرار می‌دهد. (بلوغ الأمل فی تقریر قاعدة الجزاء من جنس العمل) 

تأمل شود که چگونه خدای متعال قدرتشان و شوکتشان را چون در مقابل او صف کشیدند را در هم شکست و آنان را همانند کاه پس مانده در آخور ساخت. 

چهارم: اما مشهد چهارمی را که خدا برای ما به تصویر می‌کشد تفکر و تأمل در چگونگی ارجاع دادن مکر اصحاب فیل به خودشان است و اینکه کسی که در مقابل لشکریان حق صف‌آرائی کند گویا در مقابل خدا صف‌آرائی کرده واینکه بترسیم از کسی که جز خدا کسی را برای دادرسی سراغ ندارد، آنچنانکه کسی حاضر به دفاع از خانه‌ی خدا نشد جز خدای متعال. 

پنجم: اما قضیه‌ی پنجم، نوع عذاب خداست که خدا چون آنان بزرگ‌ترین حیوانات و مجهز‌ترین لشکر خود را به همراه خود آورده بودند، خدای متعال آنان را با پرندگان که در زمره‌ی کوچک‌ترین موجودات قرار دارند را بر آنان مسلط گرداند تا بفهماند قدرت و شوکت واقعی از آن کسی است که با منبع نیرو‌ها ارتباط دارد. 

باید دانست که این امور به اینجا خاتمه نمی‌یابد و اینگونه نیست که فکر کرده شود این عذاب مختص آن اقوام بوده و دیگر تکرار شدنی نیستند، بلکه «وَمَا هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ»!