مقدّمه:

پیامبر خدا - علیه الصلوات والبرکات- هدف نهاییِ بعثت خود را با این جمله مشخّص فرموده ‏است: 

[إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ صَالِحَی  الأَخْلَاقِ][١]

(من برای کامل کردن فضایل اخلاقی مبعوث شده‌ام.) 

گویی رسالتی که حرکت خود را در مسیر تاریخ زندگی آغاز کرده و صاحب آن رسالت، تلاشی چشم‌گیر را برای گسترش آن متحمّل شده و مردم را پیرامون آن گرد آورده است، به چیزی بالاتر از تقویت فضایل انسانی و ترسیم افق‌های کمال نمی‌اندیشد و این رسالت می‏‌خواهد انسان‌ها با بصیرت به سوی فضایل اخلاقی گام بردارند.

عبادت‏هایی که در اسلام تعریف شده‏ است و اساس و شالوده‌ی ایمان به‏‌شمار می‌آید، کردار و رفتار مبهمی نیست که انسان را به‌‏سوی عوالم غیبیِ نامفهوم بکشاند و او را به انجام کرداری مبهم و حرکات بی‌معنا وادارد. هرگز! فریضه‌‏هایی که اسلام تمام مسلمانان را به آن ملزم کرده، تمرین‌های پیاپی برای رسیدن انسان‌ها به اخلاق نیکو و درست است؛ تا در هر وضعیتی با چنگ زدن بدان، به‌‏درستی زندگی کنند. (خُلق المسلم، شیخ محمد غزالی) 

به همین منظور و با توفیق پروردگار، هدف‏های مرحله‌ای را به شرح زیر آورده‏‌ایم:

مفهوم اخلاق نيكو

خُلق، یعنی باورهای ثابت و نهادینه‌‏شده در نَفس که رفتار انسان‌ها به‏آسانی و بدون نیاز به اندیشه و نظر، از آن صادر می‌شود. چنان‌چه این رفتارها پسندیده باشد، «اخلاق نيكو» و اگر ناپسند باشد، «سوء خلق» یا «بداخلاقی» نامیده می‌شود. (مختصر منهاج القاصدین)

اخلاق نيكو، یعنی گشاده‌رویی، نیکوکاری و پرهیز از مردم‌آزاری.

قرآن کریم در بسیاری از آیه‌‏ها مسلمانان را به اخلاق نيكو فرمان داده است: 

اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ ۖ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ ۗ وَلَذِكْرُ اللَّـهِ أَكْبَرُ ۗ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ [عنکبوت:٤٥] 

(نماز را چنان که باید برپای دار! بی‏گمان نماز [انسان را] از گناهان بزرگ و کارهای ناپسند [در نظر شرع] بازمی‌دارد؛ و به‌‏یقین ذکر خدا و یاد الله [از هر چیز دیگری] والاتر و بزرگ‏تر است؛ و خداوند می‌داند که شما چه کارهایی انجام می‌دهید [و سزا و جزایتان را خواهد داد.])

تصویر دیگری از اخلاق نیکو، فروتنی در مقابل مؤمنان است:

وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ [شعرا:٢١٥]

(و بال [محبّت و مودّت] خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند، بگستران!)

قرآن مهر و دوستیِ میان مؤمنان را آشکارا تصویر نموده‏است: «گستردن بال، همان‏گونه که پرنده هنگام نشستن بال‌هایش را می‌گستراند.» این تصویر میزان و عمق نرمش و تواضع و مدارا را در رفتار مؤمنان نشان می‌دهد. 

خداوند پیامبرش را با خُلق عظیم (اخلاق والا) ستوده است:

وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ  [قلم:٤]

(تو دارای خوی سترگ [= صفات پسندیده و کردار ستوده] هستی.)

عطیه گفته است: «تو دارای ادب والایی هستی.» 

و قتاده گفته: سعیدبن هشام برای ما نقل کرد که کسی از عایشهب درباره‌ی اخلاق پیامبر- علیه الصلوات والبرکات- پرسید. ایشان پاسخ داد: «آیا قرآن نمی‌خوانی؟» گفت: «چرا» فرمود: «اخلاق ایشان عین قرآن بود.» این سخن، یعنی عمل به قرآن، جزو خصلت ثابت و صفت همیشگیِ پیامبر اسلام- علیه الصلوات والبرکات- بود. (تفسیر ابن‌‏کثیر)

خداوند درضمن وصیت لقمان به فرزندش آورده است:

وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ  [لقمان:١٨]

(با تکبّر و بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان! و مغرورانه بر زمین راه مرو! چراکه خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست نمی‌دارد.)

یعنی هنگام سخن گفتن با مردم، از روی تحقیر یا تکبّر از آنان روی برمگردان! با آنان نرم خو وگشاده رو باش! و با غرور و خودپسندی بر روی زمین راه مرو، تا خداوند بر تو خشم نگیرد. 

اهمّیّت و جایگاه اخلاق نیکو در سنّت نبوی

١ـ اخلاق نيكو بر ایمان می‌افزاید. از عایشه - رضی الله عنها- روایت شده‏است که پیامبر خدا - علیه الصلوات والبرکات- فرمود: [إِنَّ الْـمُؤْمِنَ لَيُدْرِكُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ][٢]

(انسان مؤمن با اخلاق نیکو درجه‌ی روزه‌داران و شب‌زنده‌‏داران را به دست می‌آورد.)

٢ـ بهترین شما کسانی هستند که اخلاق بهتری داشته باشند. پیامبر اکرم- علیه الصلوات والبرکات- فرموده ‏است: [خِیارُکُم أحْسَنُکُم أخْلاقاً][٣]

(بهترین شما خوش‌اخلاق‌ترین شما هستند.)

٣ـ اخلاق نيكو کفه‌ی حسنات مؤمن را در روز رستاخیز سنگین‏تر می‌‏کند. پیامبر گرامیِ اسلام- علیه الصلوات والبرکات- در حدیثی فرموده‏ است: 

[مَا شَيْءٌ أَثْقَلُ فِي مِيزَانِ المُؤْمِنِ يَوْمَ القِيَامَةِ مِنْ خُلُقٍ حَسَنٍ، وَإِنَّ اللَّه لَيُبْغِضُ الفَاحِشَ البَذِيءَ][٤]

(در روز رستاخیز هیچ چیز در ترازوی بندگان، سنگین‌تر از اخلاق نيكو نیست؛ و خداوند بدزبانِ زشت‌گفتار را دشمن می‌دارد.)

٤ـ اخلاق نيكو سبب ورود انسان به بهشت می‌شود. از ابوهریره- رضی الله عنه - روایت است که از پیامبر خدا - علیه الصلوات والبرکات- درباره‌ی مهم‌ترین عملی که مردم را به بهشت وارد می‌کند، پرسیدند. ایشان فرمود: 

[تَقوی اللهِ وَ حُسن الخلق][٥]

(ترس از خدا و اخلاق نيكو.)

پنجم؛ اخلاق نيكو باعث می‌شود مؤمنان در بهشت به پیامبر خدا- علیه الصلوات والبرکات- نزدیک باشند. از جابر روایت است که پیامبر خدا- علیه الصلوات والبرکات- فرمود: 

[إِنَّ مِنْ أَحَبِّكُمْ إِلَيَّ وَأَقْرَبِكُمْ مِنِّي مَجْلِسًا يَوْمَ القِيَامَةِ أَحَاسِنَكُمْ أَخْلاَقًا، وَإِنَّ أَبْغَضَكُمْ إِلَيَّ وَأَبْعَدَكُمْ مِنِّي مَجْلِسًا يَوْمَ القِيَامَةِ الثَّرْثَارُونَ وَالـمُتَشَدِّقُونَ وَالـمُتَفَيْهِقُونَ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، قَدْ عَلِمْنَا الثَّرْثَارُونَ وَالـمُتَشَدِّقُونَ فَمَا الْـمُتَفَيْهِقُونَ؟ قَالَ: الْـمُتَكَبِّرُونَ][٦]

(محبوب‌ترین شما نزد من و نزدیک‌ترین شما به من در روز رستاخیز کسانی هستند که در دنیا اخلاق آنان از همه بهتر بوده است؛ و دورترین شما و مبغوض‌ترینِ شما نزد من در روز رستاخیز، انسان‏های پرحرف و خودخواه و متکبّر هستند. عرض کردند: «ای پیامبر خدا، دو گروه اول را شناختیم. گروه سوم [= مُتَفَیهِقُون] چه کسانی هستند؟» فرمود: «متکبّران.») (سنن ترمذی)

بدین ترتیب می‌بینیم که قرآن کریم و سنّت نبوی چگونه بر اخلاق نيكو تأکید کرده؛ و آن را یکی از صفات مؤمنان راستین دانسته‌اند؛ یعنی امّت بدون اخلاق وجود ندارد؛ و انسان بدون اخلاق نیز از حیات واقعی بی‌بهره است. 

 پاورقی‌ها و ارجاعات:

[1] . الأدب المفرد: ص 143، شماره 273. آلبانی آن را صحیح دانسته است.

[2] . سنن ابی داوود: ج 7، ص 176، شماره 4798. آلبانی آن را صحیح دانسته؛ مشکاه المصابیح: ج 3، ص 1409، شماره 5082.

[3] . صحیح بخاری: ج 4، ص 189، شماره 3559.

[4] . سنن الترمذی: ج 4، ص 362، شماره 2002. آلبانی آن را صحیح دانسته؛ صحیح الجامع الصغیر وزیادته: ج 1، ص 189، شماره 135ـ58.

[5]. سنن الترمذی: ج 4، ص 363، شماره 2044. آلبانی آن را حسن دانسته؛ سلسلة الأحادیث الصحیحة و شیء من فقهها: ج 2، ص 669، شماره 977. 

[6] . سنن الترمذی: ج 4، ص 370، شماره 2018. آلبانی آن را حسن دانسته؛ صحیح الجامع الصغیر و زیادته: ج 1، ص 439، شماره 2201ـ977.