در قرآن کریم دو سوره‌ی مشابه و هم‌جوار وجود دارد که از نظر زمانی و مکانی شباهت زیادی به هم دارند؛ سوره‌ی مزّمّل و مدّثّر. به لحاظ تشابه ملاحظه می‌شود که در لفظ و معنا به هم نزدیک هستند یعنی هر دو سوره با خطاب به رسول خدا آغاز می‌شوند: «يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ» و «يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ» هم‌چنین هر دو سوره به قیام و برخاستن امر می‌کند. به لحاظ زمانی هم هر دو سوره پشت سر هم یا در فاصله‌ی زمانی نزدیک به هم در اوایل بعثت نازل شده‌اند. به لحاظ هم‌جواری نیز هر دو سوره در مصحف شریف در کنار هم آمده‌اند با این‌که بسیاری از سوره‌ها و آیات قرآن در نزول نزدیک به هم امّا در ترتیب دور از هم قرار دارند.
نکته‌ی جالب توجّه در این دو سوره امر به «قیام» و «حرکت» در آغاز هر دو سوره است:
«يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ ﴿١﴾ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا» ای مرد جامه بر خود پیچیده شب را به پای‌دار، مگر اندکی از آن را!
«يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ ﴿١﴾ قُمْ فَأَنذِرْ» ای مرد جامه بر خود پیچیده برخیز و هشدار ده!
دو امر با یک لفظ امّا در دو جهت متفاوت؛ امر نخست یعنی احیای شب در دین و دینداری، در عبادت و تقرّب به خدا و تزکیه و تربیت جایگاه خاصّی دارد و متناسب با کاری که در آن انجام می‌شود اصطلاح خاصّ «قیام اللّیل» بر آن اطلاق شده است.
امر دوّم « قُمْ فَأَنذِرْ» هیچ یک از ملزومات امر نخست را در برندارد به همین خاطر می‌خواهم در این مختصر قدری به آن بپردازم.
با نگاه به سوره‌ی مدّثّر و کلمات آغازین آن و نیز در مقایسه با آغاز سوره‌ی مزّمّل اوّلین چیزی به ذهن می‌آید «قیام النّهار» است یعنی همان نکاتی که در «قیام اللّیل» مطرح است. به عبارتی دیگر اگر مضمون قیام اللّیل نماز و ذکر و تلاوت است: «قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا » شب را به پای‌دار. مگر اندکی از آن را نیمه‌اش، یا اندکی از نیمه کم نما یا اندکی بر آن بیفزا، و قرآن را شمرده و شیوا بخوان.
پس قیام النّهار یعنی دعوت با تمام صیغه‌های دعوت و تمام مجاهدت و تلاشی که به آن نیاز است: «قُمْ فَأَنذِرْ وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ وَلَا تَمْنُن تَسْتَكْثِرُ وَلِرَبِّكَ فَاصْبِرْ» برخیز و هشدار ده! و پروردگارت را تکبیر گوی و جامه‌ات را پاکیزه بدار و از پليدى دور شو و منّت مگذار و فزونى مطلب.
سوره‌ی مزّمّل که به قیام اللّیل امر می‌کند، دیری نمی‌پاید که نگاه‌ها را به سمت «قیام النّهار» می‌برد یعنی قبل از این‌که سوره‌ی بعدی یعنی «مدّثّر» به آن بپردازد. خدای متعال پس از تشویق به قیام اللّیل و بیان اهمّیّت آن « إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا»[١] بحث قیام النّهار را مطرح می‌کند: «إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا» تو را در روز کار و کوشش بسیار است.
علاّمه ابن عاشور در شرح این نکته می‌نویسد: «شب را بیدار باش زیرا قیام شب تأثیرش شگرف و سخنش استوارتر است. در روز مشغله‌ی فراوان داری و مجالی برای خلوت با خود در آن نمی‌یابی. رسول گرامی اسلام روز را به دعوت و تبلیغ قرآن و آموزش دین می‌گذراند؛ با مشرکان به بحث و گفت‌وگو می‌نشست و به دنبال مؤمنان ستمدیده می‌گشت. خدای متعال از همه‌ی این کارها با نام «سَبْحًا طَوِيلًا» یعنی کار و کوشش زیاد یاد کرده است.» (التّحرير والتّنوير ج 9 ـ ص 462)
همان‌گونه که رسول گرامی اسلام –صلّی‌الله علیه وسلّم– بخشی از شب را به عبادت خدا اختصاص می‌داد، بخش اعظم روزش را به تلاش و کوشش و رویارویی با دشمنان و بدخواهان می‌گذراند: «وَأَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَدًا * قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّي وَلَا أُشْرِكُ بِهِ أَحَدًا»(الجنّ: 19-20) و چنین بود که چون بنده خدا [محمد -ص-] او را به نیایش می‌خواند، نزدیکشان بود که بر سر او بریزند. بگو فقط پروردگارم را به نیایش می‌خوانم و هیچ کس را شریک او نمی‌شمارم.
اگر قیام اللّیل تأثیر شگرفی در تربیت و تزکیه دارد حکم آن مستحبّ و غالباً برای ترغیب است و در محدوده‌ی زمانی بخشی از شب انجام می‌گیرد که قابل کاهش یا افزایش است. امّا قیام النهار یعنی دعوت و تبلیغ و تلاش و کوشش علاوه بر مستحبّاتی که دارد چندین فریضه را نیز شامل می‌شود. به همین خاطر مهمّ‌تر و مؤکّدتر است و زمانی که باید به آن اختصاص یابد طبیعتاً باید طولانی‌تر باشد: «سبحاً طويلاً»
در زمان کنونی ما بیش از پیش به احیای قیام النّهار و درک جایگاه و کارایی آن نیازمندیم. ما به دعوت نیازمندیم هم‌چنان که به دعا و اعمالی که در قیام النّهار مطرح است نیاز داریم: «قُمْ فَأَنذِرْ وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ وَلَا تَمْنُن تَسْتَكْثِرُ» به پاخاستن، انذار، تعظیم پروردگار، پاکی لباس، دوری از پلیدی و پرهیز از منّت نهادن و افزون‌طلبی.
هم‌چنان که به اعمال مربوط به قیام اللّیل یعنی ركوع، سجود، تلاوت، ذكر و دعاء نیاز داریم. تا جایی که دسته‌ی اوّل اعمال از نگاه شرع واجب‌تر و مؤکّدتر است.
پاورقی:
[١] - بی‌گمان شب‌خیزی بیشتر موافقت [دل و زبان] در بردارد و از لحاظ سخن استوارتر است.
نظرات