در چهار چوب نوشتن تاریخ امت اسلامی و شخصیت رهبران، مشاهیر و بزرگان علما، از نگاه اخلاقی و حرفه‌ای ایجاب میکند که مقاله‌ای در شرح حال و بیوگرافی اندیشمند و علامه بزرگ و تاریخ نگار ممتاز اکرم ضیاء عمری که تاثیر عمیقی بر رویکرد علمی و کاربردی و همچنین متدولوژیک و روش شناسی اندیشه و تاریخ امت اسلامی اینجانب داشته، بنویسم. همانطور که این دانشمند از نسلِ محققان جوانی که هم دوره ایشان بوده و یا از همه کشورهای اسلامی او را می‌شناختند، سرو گردنی نیز بالاتر و برتر بود.
با گذشت زمان من به این باور رسیدم که این دانشمند از لحاظ دانش علمیِ فراگیر، زکاوت و زیرکی و روش شناسی
شباهت بسیار زیادی به استاد تاریخ پژوهان و بنیانگذار دانش معماری انسان، علامه ابن خلدون دارد و بلکه در دانشِ جرح و تعدیل بخصوص در قرائت و تجزیه و تحلیل حوادث و رویدادهای مختلف تاریخی از ایشان نیز پیشی گرفته است؛ ایشان دانشِ بررسی و انتقاد از روایتهای تاریخی را از مقایسه‌های فلسفه‌ای به فرایندی کاربردی انتقال دادند.
علامه اکرم ضیاء عمری کیست؟ آثار فکری و ارزش محصولات علمی ایشان چیست؟ و نقش آن در شکل گیری آگاهی جمعی در میان دانشمندان جهان عرب و مسلمان چیست؟
۱- اکرم ضیاء عمری در سال ۱۹۴۲ م در شهر موصل شمال عراق از خانواده‌ای اهل علم و دانش به دنیا آمد که نسب ایشان به خلیفه دوم عمر بن خطاب رضی الله عنه باز می‌گردد.
دکتر اکرم ضیاء عمری در سال ۱۹۶۳ از دانشکده تربیت معلم دانشگاه بغداد فارغ التحصیل شد و مدرک کارشناسی ارشد تاریخ اسلامی را در سال ۱۹۶۶ از دانشکده ادبیات همان دانشگاه دریافت و بلاخره دکترای خود را در ” تاریخ اسلام ” از دانشگاه ” عین شمس ” مصر با موضوع پایان نامه، ” منابع خطیب بغدادی در کتاب تاریخ بغداد ” دریافت نمود.
۲- پیشرفت علمی و آثار فکری علامه عمری پس از طی نمودن روند مطالعه و تحقیق شروع می‌شود؛ ایشان از سال ۱۹۶۶ به مدت ۱۰ سال در دانشکده ادبیاتِ دانشگاه بغداد مشغول تدریس بود، سپس برای تدریس در بخش تاریخ اسلامی به “دانشگاه اسلامی” مدینه منوره رفت و در آنجا ریاست بخش تحصیلات تکمیلی (۱۹۸۳-۱۹۷۷ م ) و همچنین رئیس شورای علمی دانشگاه (۱۹۸۳-۱۹۷۸) را بر عهده گرفت. مدتی نیز به عنوان عضو در ” شورای مرکز خدمات سیره و سنت پیامبر اکرم ” و ” انجمن شورای علمی ملک فهد برای چاپ قرآن کریم، خدمات شایانی ارائه دادند.
دکتر العمری حدود یکصد پایان نامه در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا را در دانشگاههای عربی در موضوع حدیث و تاریخ اسلام تحت نظارت و داوری قرار داده و در بسیاری از آثار علمی در دانشگاههای مختلف مشارکت نموده است. سپس در سال ۱۹۹۵ به عنوان استاد در دانشکده شریعت و قانونِ دانشگاه قطر مشغول به کار شد و هم اکنون نیز عضو انجمن ” احیای میراث اسلامی ” در وزارت اوقاف قطر می‌باشد.
دکتر اکرم عمری در دوران تحصیلات علمی خود که آکنده از کارهای پسندیده و فضایل اخلاقی و فکری می‌باشد، پافشاری زیادی بر، پا گذاشتن در مسیر رنسانس و انقلاب صنعتی، فناوری و اطلاعاتی با توجه به نقش اساسی آن در پاسخ به خطرات شرق شناسی‌ای که همزمان تمدن گذشته و کنونی ما را هدف قرار داده، میکند.
ایشان همیشه می‌گفت: مشکلات جوامع اسلامی از عدم پیشرفت فناوری و اخلاقی سرچشمه می‌گیرد و بدین جهت است که عقب ماندگی در جوانب مختلف آنها مشاهده می‌شود! بنا بر این شیخ عمری دریایی است در شناسایی و معرفی سُنن و قوانینی که نظم و تمدن اسلامی را به فرهنگ معاصر هماهنگ و نزدیک میکند.
۳- آثار علمی و تاریخی
علامه عمری دارای تالیفات زیادی می‌باشند که مهمترین آنها عبارتند از:
— السیره النبویه الصحیحه
— بحوث فی تاریخ السنه المشرفه
— کتاب موارد الخطیب فی تاریخ بغداد
— التراث و المعاصره
— الإسلام و الوعی الحضاری
— تراث الترمذی العلمی
— مجتمع المدینه فی عصر النبوه
— مناهج البحث و تحقیق التراث
— قیم المجتمع الإسلامی من منظور تاریخی
— التربیه الروحیه و الاجتماعیه فی الإسلام
— عصر الخلافه الراشده: محاوله لتطبیق قواعد النقد عند المحدثین على الروایه التاریخیه
— عصر السیره النبویه
— ضمن مرجع فی تاریخ العرب
— من فقه السیره النبویه العطره و الحیاه الاجتماعیه و الاقتصادیه فی عصر السیره النبویه و…
ایشان همچنین دارای تحقیقات علمی زیادی بر دستوشته‌های تاریخ اسلامی و احادیث شریف دارند که مهمترین آنها عبارتند از:
— تاریخ خلیفه بن خیاط
–طبقات خلیفه بن خیاط
— المعرفه و التاریخ لیعقوب بن سفیان (ت ۲۷۷ هـ)
— أزواج النبی لابن زَبّاله
–مسند خلیفه بن خیاط
— ترکه النبی صلى الله علیه و سلم لحماد بن إسماعیل
— موقف الاستشراق من السُّنَّه والسیره النبویه
و….
برخی از تحقیقات علمی تاریخی دکتر عمری هم عبارتند از:
— استخدام الحاسب فی العلوم الشرعیه (تحقیق علمی)
— خلیفه بن خیاط: موارده، و تحقیق و دراسه کتابه الطبقات (پایان‌نامه دانشگاهی)
— قیم المجتمع الإسلامی من منظور تاریخی
— دراسه منهج النقد عند المحدثین؛ نزدیک به روش شناسی غربی
— الاستشراق و القرآن
— العامه فی بغداد فی أواخر العصر الإیلخانی
— الخطیب البغدادی: سیرته الذاتیه و بیئته الحضاریه و إنتاجه الفکری و اهتماماته التربویه
— دراسه فی الاستشراق…
به اضافه دهها پژوهش علمی که در گنجایش این مقاله مختصر نمی‌باشد.
۴- تجربه ویژه من با شیخ اکرم ضیاء عمری
ایشان یکی از مهمترین ایستگاه زندگی علمی من در زمینه پژوهش و تحقیق هستتد و از زمانی که وی را شناختم شروع به رفت و آمد به منزل ایشان در مدینه منوره نمودم و پس از نقل مکان به دولت قطر نیز به صورت دوره‌ای این دیدارها ادامه داشت؛ در آن زمان مشغول نوشتن کتابهای اصلی و بنیادیِ خلفای راشدین ” ابوبکر و عمر و عثمان و علی”، حسن بن علی، استشهاد حسین بن علی، دولت اموی و همچنین کتاب الثمار الزکیه فی تاریخ الحرکه السنوسیه بودم؛ با آماده شدن هر کتابی، از روشنایی نظرات وی بهره برده و ملاحظات او را با دقت و توجه زیاد می‌نوشتم و از دانش فراوان و روش شناسی عمیق وی سیراب می‌شدم. همچناکه خوش شانس هم بودم که توانستم کتابخانه شلوغ وی را ببینم و از دهها کتاب کمیاب فکری و تاریخی و مقالات و پیامهای منتشر نشده استفاده کنم و بیشترین چیزی هم که از او یاد گرفتم، روش سخنرانی و تدریس بود و هنوز آن عبارت مشهورش در گوشهایم طنین انداز است که می‌گفت:
کسی که سخنرانی میکند، بایستی وقت شناس بوده و به اوقات مردم احترام بگذارد و آمادگی کامل فکری داشته و تلاش نماید که سخنانی زیبا و منسجم ارائه دهد که در این صورت هم خود و هم دیگران را احترام نهاده است.
یکی از تجربیاتی که در زمینه تحقیق و مطالعه با ایشان داشته‌ام، نظارت مشترک ما بر سریال تاریخی عمر بن خطاب رضی الله عنه بود که دکتر عمری آرای درست و زیبایی در تهیه اطلاعات تاریخی و نقد و بررسی آنها بخصوص در مورد سیره و شخصیت فاروق اعظم داشت.
یکی از لطیفه‌های تربیتی ایشان هنگامی که در مورد تاریخ حرکت “سنوسی” با وی گفتگو می‌کردم این بود که به من گفت: ” پسرم امروز تو از من داناتری… زیرا هنگامی که انسان در جزئیات چیزی تخصص پیدا نمود، از دیگران به آن چیز داناتر می‌شود؛” سفارشاتی بسیار فروتنانه همراه با تشویق و پایداری و مداومت در تحقیق و جستجو…
در واقع هنوز هم در شیخ اکرم عمری ویژگیهای یک مرد متعادل، منظم، آرام، هماهنگ و… می‌بینم که دارای آرامشی مثال زدنی در گفتگو و ارتباط می‌باشند؛ این مرد چنان بلند همت هستند که اگر چه به هفتاد سالگی نزدیک شده‌اند، اما باز نصف روزش را در تحقیق و مطالعه سپری میکند.
کسی که به دیدار ایشان می‌رود و همنشین وی می‌شود، احساس میکند که به مشاهیر و بزرگان گذشته همچون ابن خلدون، طبری، شافعی و… گوش فرا می‌دهد؛ همچنین دانشجو پس از نشستن با او همانند کوههای بلند سرشار از اراده، تصمیم و اشتیاق می‌شود.
۵- گواهی علما و اندیشمندان
–دکتر جهاد عبدالحسین علوانی تاریخ نگار عراقی نه آنکه به خطا نرفته که کتابی به سرگذشت استاد عمری با عنوان ” بررسی زندگی و آثار علمی علامه دکتر اکرم ضیاء عمری “
اختصاص داده، بلکه خوش شانس هم است که گوی سبقت را در نوشتن شرح حال این مرد نیکنام به نگارش در آورده است. خواننده کتاب علوانی و آثار علامه عمری، به خوبی می‌فهمد که ایشان از بسیاری از اندیشمندان معاصر برتر بوده است.
— ابو زید شنقیطی معتقد است که شیخ عمری یکی از بارزترین اندیشمندانِ رویکرد انتقادی مدرن به شمار می‌رود.
— دکتر عیسی بن عبدالله سعدی می‌گوید: یکی از مهمترین دستاوردهای سیره پیامبر صلی الله علیه و سلم و خلفای راشدین از آن شیخ عمری می‌باشد.
— پژوهشگری دیگر به نام دکتر عمّار مرضی علاوی می‌گوید: علامه عمری یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران و مدافعان سیره نبوی هستند.
— دکتر محمد علی یولو نیز در مورد زندگی و آثار ایشان تحقیقاتی را انجام و او را ستایش میکند.
— یکی از دانشجویان استاد عمری به نام ابن بیوض تمیمی نیز پس از ستایش استادش می‌گوید: استاد یکی از بزرگوارترین کسانی است که در زندگی خویش شناخته‌ام؛ مردی بسیار نیک نفس و شریف که سرچشمه علم، ادب و اخلاق بودند.
— ولید، آکادمی و دانشگاهی در صفحه تویتر خود از او یاد میکند و می‌گوید: امیدوارم که فضل خدا شامل حال شیخ عمری شود و ایشان جهت تدریس در سطح تحصیلات تکمیلی در سیره نبوی و خلفای راشدین باز گردند.
— شیخ ابراهیم سعید صبیحی نیز در حق دکتر اکرم ضیاء عمری می‌گوید: استادِ پژوهشگر و نویسنده اکرم ضیاء عمری دانش گذشته و حال را به مانند دایره المعارفی ویژه و کمیاب در این واپسین روزگار، گردآوری نموده است.
— غیث مضاوی یکی از دانشجویان دکتر اکرم ضیاء عمری در ستایش کتاب سیره نبوی ایشان می‌گوید: اکنون کتاب سیره نبوی دکتر اکرم ضیاء عمری صحیح ترین ( والله اعلم ) کتاب سیره به شمار می‌آید؛ زیرا ایشان تمام روایات سست و بی پایه را رد و آن را تصحیح نموده است.
بنابراین می‌توان گفت که شیخ اکرم ضیاء عمری تاکنون و هنوز هم به مانند پرچمی به اهتزاز در آمده و با قامتی بلند، تمام وقت مشغول خدمت به امت اسلامی بوده و برای تقویت انقلاب و رنسانس عملی آن در عرصه پژوهش، انتقاد، مطالعه اشتباهات بزرگ تاریخی و پاسخگویی و عبرت برای نسل تازه و تاریخ سازی، تلاشی مستمر نموده است.
بر این اساس شایسته است که ایشان را ” ابن خلدون این عصر ” نامگذاری کنیم…
خداوند او را حفظ و طول عمر دهد و بهترین پاداشها را به وی عطا کند.
منبع: سۆزی میحڕاب
نظرات