صبح روز جمعه ١٩ آبان‌ماه ١٤٠٢ به همراه بیش از ۹۰ نفر از کوهنوردان و اعضای انجمن ادبی با چهار دستگاه مینی بوس به سمت دره زیبای قاسملو و روستای کوکیا حرکت کردیم. در ساعت ۷:۱۰ در حیاط مسجد روستای کوکیا مینی بوس‌ها توقف کرده و مسافران پیاده شدند و در صف منظم بعد از گذر از کوچه که در دو طرف آن درختان زیبایی را کاشته بودند به کناره تپه‌ای با ارتفاع حدود ۷ متر رسیدیم. در کنار تپه تابلویی که بر آن نوشته شده بود: «هرگونه خاکبرداری و حفاری در این تپه ممنوع است» گویای تپه تاریخی و اقامتگاهی قبل از اسلام بر روی تپه بوده و لایه‌های دیوار سنگی که از کناره‌های تپه در عمق حدود ۵ متری دیده می شد نشان از آبادی آن در گذشته دور تاریخ دارد. والفرایم کلایس سازه آن را متعلق به دوران تمدن اورارتو می‌داند.
از کنار تپه خاکی کم کم در شیب ملایم در مسیر کوه «جم جم» قرار می‌گیریم راهی پیاده‌رو که در بسیاری از گذرها بر روی لایه‌ای سنگی با شیب مناسب امتداد دارد. در ارتفاع حدود ۱۲۰ متری به تپه دوم می‌رسیم. تپه‌ای با شیب کم در جهت شمال غرب کوه که بعنوان قلعه دوم آن را می‌شناسند. از اینجا قبرستان روستای کوکیا در پایین تپه دیده می‌شود.
از دامنه تپه روی لایه سنگی به سمت جنوب شرقی حرکت می‌کنیم و از لبه پایین تپه سوم به بالا می‌رویم، من از پیشرو کاروان کوهنوردان خواستم به سمت بالای تپه که در آن قبلاً آثاری از دیواره قلعه بود حرکت کنیم. متاسفانه به علت دورشدن کاروان همراهان، تصمیم بر ادامه مسیر گرفته می‌شود بعد از طی مسیر شکاف بزرگ بین دو کوه غربی به خوبی دیده می شود. قبلاً در قسمت پایین این شکاف بین این دو کوه آثار یک دیوار ساخته شده بجا مانده بود که بر اثر شخم زدن زمین‌ها از بین رفته و آثاری از دیوار نبود و به زمین کشاورزی و باغ تبدیل شده است.
چاله‌های بسیاری بر روی تپه دیده می‌شود که نشانگر ویرانی این مکان توسط سودجویان و کاوشگران قاچاق است. سمت غربی و جنوب غرب این تپه دارای ارتفاعی صخره‌ای در حدود ۳ متر میباشد، راه را ادامه می‌دهیم به منطقه‌ای نسبتاً صاف می‌رسیم و تصمیم بر صرف صبحانه در این مکان می‌گیرند بعد از استراحتی نیم ساعته گروه کوهنوردان از دامنه سمت جنوب شرقی به سمت قله کوه جم جم بالا می‌روند شیب تند و مسیر پوشیده از خاک مناسب برای رویش گیاهان وحشی است این مسیر را با حرکت‌های افقی جهت پیشگیری از خستگی ادامه دهیم به سمت قله بالا می‌رویم.
تپه‌ای که در پایین قله قرار دارد به شکل حلقوی است تنها مسیر دسترسی و ورود از سمت جنوبی تپه بر روی یک لایه سنگی که در حدود یک الی دو متر ارتفاع دارد و ردیف دوم لایه سنگی حدود ۶ متر بالاتر از لایه اول و ارتفاع آن کمتر از ۶۰ سانتی‌متر است پس از آن لایه‌ای از خاک با پوشه گیاهی مناسب و تعدادی درخت زالزالک،پسته وحشی(قزوان)،تیرووک،بادام تلخ و .... وجود دارد. در راس تپه تعداد سنگ بزرگ هم مانند قارچ با ارتفاع حدود 5 متر دیده می شود، ارتفاع این قله 1680 متر میباشد[1]
در سمت جنوبی مسیر دیواره‌ای سنگی بدون ساروج از سنگهای سیاه نشانگر احداث دیواره‌ای دفاعی است و حدود ۱۸۰ متر طول دارد. این دیواره کمی بالاتر از تپه مجاور است و در مسیر جنوب شرقی که مسیری قابل دسترسی‌تر از مسیر غربی است شروعو به جنوب غربی کشیده شده است. در سمت شرقی به سوی شمال آثاری از مسیری تخت در بالاتر از دیوار سنگی طبیعی دیده می‌شود که با توجه به شیب تند احتمالاً محل عبور و مرور یا انتظار نیروهای پیاده است.
کوههای شرقی دارای خاک و پوشش گیاهی مناسب است و هر کجا که تراکتور توانسته است آن را شخم بزند به زمین کشاورزی دیم تبدیل شده است. در سمت شمالی و دامنه کوه جم جم در ارتفاع بسیار پایین‌تر دیواره‌های قلعه‌ای دیده می‌شود که نشان می‌دهد با توجه به شیب مناسب و همچنین مسطح بودن زمین قلعه‌ای را جهت حراست از قلعه اصلی احداث کرده‌اند دیوار قلعه برج‌ها از دور نمایان است.
در مسیر جنوب شرقی حرکت می‌کنیم و ارتفاع کاهش می‌یابد به دره کوچک که دو کوه را از هم جدا می‌کند می‌رسیم، از آن پایین می‌رویم به دره‌ای در جهت شمال به جنوب که طول آن بسیار زیاد است می‌رسیم، به نظر می‌رسد در فصول پر آب این دره مسیل جریان باران است چشمه ای کوچک که روی آن را پوشانیده‌اند در این مکان قرار دارد و آب آن بسیار کم است.
گروه از مسیر دامنه شیبدار بالا می‌روند و از کنار زمین‌هایی که شخم زده شده‌اند عبور می‌کنیم از دور سطحی که شیب آن ملایم‌تر است با سه خط دفاعی ایجاد شده به خوبی دیده می‌شود. در ارتفاع حدود ۱۵۰ متری از دشت حاصلخیز ارومیه به قبرستانی متعلق به دوره اسلامی می‌رسیم با استفاده از سنگهای آهکی محدوده قبور مشخص شده است. تنها در دو مکان قبر گروهی که به وسیله سنگ‌ها محدوده گذاری شده است دیده می‌شود. در چندین محل حفاری انجام یافته ر هیچ کدام از گودال‌ها سازه‌ای و یا تکه‌های سفال و سنگهای تراش خورده دیده نمی‌شود و مشخص است محل دفن اموات بوده است.
یک قبر که از سایر قبور طول بیشتری دارد و حدود پنچ متر است و اطراف آن به وسیله سنگهای که بر روی لبه قرار گرفته‌اند مشخص شده است. در گذشته باور بر این بود که قبور روسای عشایر بایستی بزرگتر از سایر قبور باشد. نمونه این گونه قبرها را می‌توان در قبرستان «شینگ بیه» روستای «گلاز» به تعداد سه قبر و در دره گادر «قبر نحو» را مشاهده کرد.
از محل قبرستان شیب کوه به سمت شمال با شیب ملایم در حدود فاصله ۱۵۰ متری تلی از خاک نشانگر وجود بنا و ساختمان بوده است دیده می‌شود. در میان مردم این مکان به عنوان «قلعه دم دم» شناخته می‌شود.
این محدوده بر روی تپه سنگی به شکل دماغه‌ای قوسی شکل که سه جهت آن صخره بلند در حدود ۶ الی ۱۲ متر و بسیار یک پارچه و تنها گذر متصل به تپه در سمت شرقی است. مساحت آن در حدود ۸ هکتار و با شیب ملایم به سمت شمال ارتفاع آن کاهش می‌یابد این اختلاف ارتفاع از دهانه قلعه تا برج‌های سمت شمالی حدود ۲۰ متر است. در جهت جنوب شرقی و تنها مسیر دسترسی به قلعه دیواره خاکی سنگی که در هر دو سو به صخره‌های کناری می‌رسد و در حدود ۱۶۰ متر طول دارد کشیده شده است.
در دروازه ورودی قلعه دو برج نگهبانی به شکل مربع وجود داشته است. برج سمت راست ورودی امروزه کاملاً نمایان میباشد و ساختار آن از آجرهای با گلی به رنگ سیاه با ابعاد ۲۵ در ۱۸ است عرض دیواره در حدود ۶۰ الی ۷۰ سانتی‌متر میباشد. ملات استفاده شده ساروج سفید رنگ است. برج سمت چپ در زیر تلی از خاک پنهان است.
بعد از ورودی حصار اول قلعه دیده می‌شود که شکل آن نامتقارن است ضلع جنوبی در حدود ۳۳ متر ،ضلع غربی ۴۰ متر، ضلع شمالی ۴۵ متر و ضلع شرقی ۳۵ متر است.
در کناره ضلع شرقی در زیر خاک آثار لوله گذاری سفالی نمایان است که جهت انتقال آب از چشمه‌های بالا دست از لوله‌های سفالی با قطری حدود ۲۲ سانتی‌متر استفاده شده است. لوله‌های سفالی باقیمانده که بیشتر شکسته‌اند چرخ خورده و دارای شکل منظم می باشند که دهانه آن بزرگتر در قسمت انتهایی لوله است. متاسفانه لوله سالمی جهت اندازه‌گیری طول لوله‌ها دیده نمی‌شود.
در سمت غربی انباشت خاک نشان از دیوار دارد ولی اثری از بنای احداث شده در آن دیده نمی‌شود بعد از این حصار دوم قلعه حصار دیگری خودنمایی می‌کند که طول دیواره شرقی آن ۶۰ متر، دیواره غربی ۶۲ متر ، دیواره شمالی 26 متر و دیواره جنوبی ۳۵ متر میباشد. در داخل قلعه در سمت غربی قبرستان کوچکی دیده می‌شود و دیواره بنایی دیگر که با سنگ چیده شده در کنار قبرستان نمایان است که به نظر می‌رسد مسجد باشد و چون رو به جنوب است این مکان در معرض باد قرار گرفته و سازه خاکی آن احتمالاً با توجه به برخورد باد برداشت شده است.
هرچند سطح تپه در سطح شرقی صاف‌تر است و سنگهای بسیار عظیم صاف در آن دیده می‌شود ولی آثار چندین بنا و سازه در سمت غربی تپه دیده می‌شود. در پایین محل تپه(سمت شمال) آثار دیواره برجک‌ها به عرض ۸۰ متر که دو سر آن به صخره های کناری می رسد وجود دارد. سمت شمالی دارای شیب تند است اما با پای پیاده قابل دسترسی و دیواره صخره‌ای مرتفع در آن وجود ندارد.
در سمت غربی به علت ضخامت کم صخره و جلو گبری از ورود متجاوزان به قلعه ، دو دیواره ی سنگ چین با استفاده از سنگهای محلی و بصورت آجری در دو مکان استفاده گردیده است که طول دیواره اول در حدود شش متر و دیواره دوم در حدود یازده متر است.
در پایین‌تر از تپه قلعه زمین‌های پایین دست آثاری از بنا دیده نمی‌شود زمین‌ها شخم زده و به باغ تبدیل شده‌اند در سمت غربی تپه دم دم در میان سنگ‌ها دهانه غاری از بالا دیده می‌شود که دکتر خطیب شهیدی این غار به عنوان زندان صفوی معرفی می‌کنند و در بیت کُردی به عنوان انبار برف اشاره می‌گردد. این غار طبیعی حدود ۱۰ متر پایین از سطح تپه زیر صخره‌ای بسیار بزرگ قرار دارد. ورودی غار به سمت غرب و دهانه آن در حدود ۱۶ متر است.
در دهانه غار دیوار سنگی که با ملات گل چیده شده است وجود دارد با حفاری کناره دیوار حدود یک متر عمق دیده می‌شود و به صورت یکنواخت سطح دیوار در دهانه غار ادامه دارد به نظرنمی‌رسد که بلندتر از این سطح باشد.
در داخل غار آثاری از سازه دیده می‌شود. داخل غار با توجه به سطح صخره‌ای می‌بایستی سطحی سنگی و ناهموار می بود ولی فقط در قسمت انتهایی دو سمت شمال و جنوب صخره دیده می‌شود ارتفاع غار با توجه به شکل سنگهای صخره‌ای متفاوت و ۳ تا ۵ متر به نظر می‌آید.
با سپاس از گروههای کوهنوردی باران و کیله شین
[1] - کلیه اندازه‌گیریها و متراز با استفاده از سیستم گوگل ارت است.
نظرات