به مناسبت روز جهانی مدارا 

کشورهای عضو یونسکو در بیست و هشتمین نشست کنفرانس عمومی سازمان یونسکو که در ۲۵ اکتبر تا ۱۶ نوامبر ۱۹۹۵در پاریس برگزار شد و اعلامیه‌ی اصول مدارا را نصب نمودند. 

مدارا از نظر لغوی: 

مدارا از ماده «دری» یا «درء» اشتقاق یافته است. 

«دری» به معنای آگاهی و شناختی است که از راه مقدماتی پنهان و غیر معمول بدست می‌آید. (راغب اصفهانی)

«درء» نیز در اصل به معنای «دفع کردن» است. 

بر این اساس واژه «مدارا» که به معنای «ملاطفت و برخورد نرم» است، اگر از ماده «دری» باشد با معنای اصلی آن تناسب دارد، گویی آدمی با تحمل طرف مخالف و برخورد ملایم با او، وی را در کمند محبت خویش گرفتار می‌سازد، و اگر از « درء» مشتق شده باشد به این معنی است که آدمی با برخورد ملایم خویش، بدی او را دفع می‌کند، بنابراین در مدارا مفهوم «پرهیز و احتیاط» نهفته است. از اینرو کاربرد بیشتر آن درباره مخالفان و دشمنان و بیشتر از آن درباره غیر مخالفان کاربرد دارد. 

مدارا از اصول اولیه‌ی زندگی اجتماعی است، افزایش تحمل و درک متقابل میان فرهنگ‌ها و مردم برای صلح و رشد اقتصادی و اجتماعی و دینی همه ملّت‌ها لازم و ضروری است. 

همه ما انسانها باید درک کنیم که تفاوتهایی با یکدیگر داریم و هیچ باوری مستحق تنفر یا تمسخر نیست و هر فرهنگی ارزش احترام دارد و تحمیل دیدگاه‌های شخصی به دیگران جایز نیست. اگر همه به این باور برسیم در آن صورت با تمامی اختلافات ظاهری، موقعیتی، زبانی، رفتاری، ارزشی و دینی می‌توانیم جامعه جهانی بدون جنگ و جدال داشته باشیم. 

در جهانی که در مدام در حال تغییر و تحول است، مدارا از هر زمان دیگری مهم وحائز اهمیت جلوه می‌کند زیرا ممکن است تبعیض و نفاق بگونه‌ای فزاینده هر منطقه‌ای را تهدید نماید و این امر به‌یک کشور محدود نمی‌شود و یک خطر جهانی است به همین دلیل افزایش تحمل و درک متقابل میان فرهنگها و مردم با یکدیگر، برای صلح و رشد اقتصادی و اجتماعی و دینی همه ملت‌ها لازم و ضروری است. 

مدارا در قرآن:

یکی از اصولی که در بهبود و رشد روابط انسان با دیگران، تاثیر شگرفی دارد، مدارا با دیگران است. با اینکه به نظر برخی صاحبنظران، روابط اجتماعی همواره در حال تغییر و دگرگونی است و هر موقعیت اجتماعی، یک واکنشی ویژه طلب می‌کند امّا می‌توان مدارا را یک روش عمومی پیشنهاد کرد که در هرحال، ایجاد روابط متعادل را آسانتر می‌کند. 

دین اسلام بر پایه‌ی آسان‌گیری استوار شده است خداوند در تشریع قوانین بر بندگانش آسان گرفته و تکلیف بر چیزی ننموده که بندگانش توان آن را نداشته باشند: «يُرِيدُ اللَّـهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»﴿البقرة: ١٨٥﴾»: خداوند برای شما آسانی می‌خواهد نه دشواری.

 پیامبر اسلام - صلّی الله علیه وسلّم - هنگامی که معاذ بن حبل را برای دعوت و تبلیغ به سوی یمن فرستاد به وی فرمود: «یا معاذ بشّر ولا تنفّر، یسّر ولا تعسّر: یا معاذ بشارت ده و نفرت ایجاد مکن، آسان بگیر و سخت نگیر.»

این نکته‌ای است دقیق به ویژه برای کسانی که با مردم ارتباط مستقیم دارند و به گونه‌ای در امور تعلیم و تربیت و ترویج معارف دین نقش ایفا می‌کنند. این اصل اقتضا می‌کند که مبلغان دین، در تبیین مسائل دینی، حوصله و ظرفیت و فهم مخاطب را در نظر بگیرند، همانگونه که پیامبران و داعیان دین، مسائل دینی را به طور ساده و روان بیان می‌کردند. 

قرآن مجید می‌فرماید: ما هیچ رسولی را جز به زبان قوم خود نفرستاده ایم تا برای آنان حقایق را بیان نمایند. 

لازمه‌ی مدارا با متربیان آن است که مربی سخن خود را از درجه و مقام و درک خود تا سطح درک و فهم مخاطبان تنزل دهد و از ارائه مطالبی که فراتر از میزان درکشان باشد خودداری نماید. در وعظ و خطابه، علاوه بر آسانگویی، به کارگیری مدارا، روش اختصارگویی نیز مطلوب است. 

بنابراین شایسته است گوینده برای رعایت حال مخاطبان، مواعظ خود را کوتاه ایراد کند. 

اسلام بر مدارا بر دشمن تأکید کرده تا جایی که در بعضی از آیات به ذکر آن آمده است: 

«لَّا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ» (ممتحنه:۸) 

یعنی: ﺧﺪﺍ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺮﺩﻥ ﻭ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺩﺭﻛﺎﺭ ﺩﻳﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺠﻨﮕﻴﺪﻧﺪ ﻭ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺩﻳﺎﺭﺗﺎﻥ ﺑﻴﺮﻭﻥ ﻧﻜﺮﺩﻧﺪ ﺑﺎﺯ ﻧﻤﻰ‌ﺩﺍﺭﺩ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺧﺪﺍ ﻋﺪﺍﻟﺖ‌ﭘﻴﺸﮕﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﺭﺩ. 

افراد از نظر ایمان، متفاوتند چون ایمان درجاتی دارد و هرکس به تناسب همت و شناخت خود به درجه‌ای از ایمان دست می‌یابد. اما مدارا اقتضا می‌کند که کسی به دلیل پایین بودن درجه ایمان در انزوا قرار نگیرد و متناسب با درجه ایمان او بازخواست شود. 

در آیه‌ی دیگری خداوند می‌فرماید:

«وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا يَعْلَمُونَ» (توبه:۶)

این آیه به ما می‌فهماند: اگر در گرماگرم جنگ یک نفر مشرک امان بخواهد، باید پناه دهی تا در امنیت و آرامش کامل بیاید و کلام خدا را بشنود، اگر خواست بپذیرد مسلمان شود و اگر نپذیرفت با تأمین جانی او را به جبهه‌ی کفار برسان زیرا ممکن است شرکت او در قتال با مسلمانان از سر جهل و نادانی باشد. »

این اندازه مدارا و نرمش را در کدام مکتب و ملّتی می‌توان یافت!؟

کدام قانون، مترقّی‌تر از این قانون درباره آزادی اندیشه وجود دارد!؟

بجاست همگان درس مدارا و آزادی را از قرآن بیاموزند؛ چرا که قرآن پیش از همگان آنرا مطرح کرده و پیامبر رحمت و مؤمنان آنرا در عمل تطبیق نمودند.

مدارا مانند بسیاری از صفات پسندیده‌ی دیگر اکتسابی است یعنی با تمرین و دریافت و تلاش می‌توان آن را بدست آورد. 

باید این واقعیت را پذیرفت که مردم همیشه مطابق خواسته‌های ما عمل نمی‌کنند و دنیا بر وفق مراد نیست. قرآن مجید در آیات مختلف بر این نکته تأکید می‌کند که تغییر شخصیت افراد فقط از خالق هستی ساخته است از این‌رو به پیامبرش نیز گوشزد می‌کند که اینقدر بر حال مشرکان تأسّف نخورد. 

قرآن در سوره‌ی حجرات آیه ۹ و۱۰ آمده است به ایجاد مدارا و صلح بین مؤمنان تأکید می‌کند. 

«وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ * إنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (حجرات:۹-۱۰) 

ﻭ ﺍﮔﺮ ﺩﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﺍﺯ ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﺻﻠﺢ ﻭ ﺁﺷﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮﺍﺭ ﻛﻨﻴﺪ، ﻭ ﺍﮔﺮ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺩﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﺑﺮ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺗﺠﺎﻭﺯ ﻛﻨﺪ، ﺑﺎ ﺁﻥ ﮔﺮﻭﻫﻲ ﻛﻪ ﺗﺠﺎﻭﺯ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ، ﺑﺠﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺧﺪﺍ ﺑﺎﺯ ﮔﺮﺩﺩ. ﭘﺲ ﺍﮔﺮ ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ، ﻣﻴﺎﻧﺸﺎﻥ ﺑﻪ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﻭ ﺍﻧﺼﺎﻑ، ﺻﻠﺢ ﻭ ﺁﺷﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮﺍﺭ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺩﺍﺩﮔﺮﻱ ﺭﺍ ﭘﻴﺸﻪ ﺳﺎﺯﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪﺍ ﺩﺍﺩﮔﺮﺍﻥ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﺭﺩ. 

*ﺟﺰ ﺍﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺍﺩﺭﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ [ﺩﺭ ﻫﻤﻪ ﻧﺰﺍﻉﻫﺎ ﻭ ﺍﺧﺘﻠﺎﻓﺎﺕ] ﻣﻴﺎﻥ ﺑﺮﺍﺩﺭﺍﻧﺘﺎﻥ ﺻﻠﺢ ﻭ ﺁﺷﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮﺍﺭ ﻛﻨﻴﺪ، ﻭ ﺍﺯ ﺧﺪﺍ ﭘﺮﻭﺍ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺭﺩ ﺭﺣﻤﺖ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﻴﺮﻳﺪ. 

*در سوره‌ی عنکبوت آیه ۴۶ خداوند نسبت به اهل کتاب به توجه نمودن به امور مهم و مشترک میان خود و مسلمانان سفارش نموده است. 

«وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنزِلَ إِلَيْنَا وَأُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»(عنکبوت:٤٦)

ﻭ ﺑﺎ ﺍﻫﻞ ﻛﺘﺎﺏ ﺟﺰ ﺑﺎ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﻭ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻜﻨﻴﺪ، ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺍﺯ ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ [ﺩﺭ ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ] ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪﺍﻥ ﺁﻳﻨﺪ، ﻭ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ: ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﻱ ﻣﺎ ﻭ ﺑﻪ ﺳﻮﻱ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﺯﻝ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﻳﻤﺎﻥ ﺩﺍﺭﻳﻢ ﻭ ﻣﻌﺒﻮﺩ ﻣﺎ ﻭ ﻣﻌﺒﻮﺩ ﺷﻤﺎ ﻳﻜﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ [ﻓﺮﻣﺎﻥﻫﺎ ﻭ ﺍﺣﻜﺎم] ﺍﻭ ﻫﺴﺘﻴﻢ. 

*در سوره‌ی آل عمران آیه ۶۴ نیز دوبار به این موضوع اشاره شده است: 

قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ فَإِن تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ 

ﺑﮕﻮ: ﺍﻱ ﺍﻫﻞ ﻛﺘﺎﺏ! ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮﻱ ﺳﺨﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻥ ﻣﺎ ﻭ ﺷﻤﺎ ﻳﻜﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ [ﻭ ﻫﻤﻪ ﻛﺘﺎﺏ‌ﻫﺎﻱ ﺁﺳﻤﺎﻧﻲ ﻭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺍﻥ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺍﺑﻠﺎﻍ ﻛﺮﺩﻧﺪ] ﻛﻪ ﺟﺰ ﺧﺪﺍﻱ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺭﺍ ﻧﭙﺮﺳﺘﻴﻢ، ﻭ ﭼﻴﺰﻱ ﺭﺍ ﺷﺮﻳﻚ ﺍﻭ ﻗﺮﺍﺭ ﻧﺪﻫﻴﻢ، ﻭ ﺑﻌﻀﻲ ﺍﺯ ﻣﺎ ﺑﻌﻀﻲ ﺭﺍ ﺍﺭﺑﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻱ ﺧﺪﺍ ﻧﮕﻴﺮﺩ. ﭘﺲ ﺍﮔﺮ [ﺍﺯ ﺩﻋﻮﺗﺖ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ] ﺭﻭﻱ ﮔﺮﺩﺍﻧﺪﻧﺪ [ﺗﻮ ﻭ ﭘﻴﺮﻭﺍﻧﺖ] ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ: ﮔﻮﺍﻩ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ [ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺧﺪﺍ ﻭ ﻓﺮﻣﺎﻥ‌ﻫﺎ ﻭ ﺍﺣﻜﺎم ﺍﻭ] ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻫﺴﺘﻴﻢ. (آل عمران:٦٤)

در آیه‌ی «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ ۚ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ» (فتح: ۲۹) خداوند، محدوده‌ی شدت و خشونت و نیز عفو و محبت را مشخص می‌کند، مؤمنان کانونی از عواطف و محبت نسبت به دوستان و هم‌کیشان هستند و آتشی سخت و سوزان در برابر دشمنان. البته مراد از «کفّار» در این آیه، کفّاری هستند که سرجنگ و عناد و توطئه با مسلمانان دارند وگرنه صرف کفر عقیدتی موجب شدت و سرسختی با آنان نمی‌شود چرا که قرآن کریم، بر پیوند محبت‌آمیز با غیر مسلمانانی که سرجنگ ندارند، تصریح دارد. ونیز در توصیف عبادالرّحمان آمده که ایشان کسانی هستند که صفت مدارا و صبر را در برابر انسانهای جاهل و نادان درپیش گرفته‌اند یعنی عصبانی نمی‌شوند و با آنان تا حد امکان با مدارا و نرمی رفتار می‌کنند ودر صورت مورد خطاب واقع شدن از سوی آنها، به نرمی و آرام سخن می‌گویند. 

اگر با هر اتفاق ساده و بیهوده خود را ناراحت کرده، وقت و انرژی خویش را که می‌توان صرف تجربه‌اندوزی شود، از دست داده‌ایم، بدون آنکه نتیجه‌ای از آن گرفته باشیم، اما با روش مدارا می‌توانیم شخصیت خود را در آینه رفتار ناموزون دیگران بازیابیم. 

پس مدارا از مهم‌ترین عناصر استوارسازی ارتباطات میان‌فردی، آرامش فردی و فضیلت‌های اخلاقی است. در اسلام رابطه‌ی خداوند با موجودات براساس رحمت و محبت و بر بنیان ربوبیت استوار گشته و ارتباط افراد جامعه با همدیگر بر پیوند ناگسستنی «اخوت» بنا نهاده شده است. پیوندی که تقویت و تحکیم آن، با گسترش و نهادینه شدن فرهنگ «مدارا» که میوه‌ی شیرین آن صلح و صمیمیت و وحدت است، رابطه‌ی مستقیمی دارد.