اظهارات محمد جواد ظریف، رییس شورای راهبردی انتخاب اعضای كابینه دولت چهاردهم در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری در صدا و سیما درباره شیوه و معیارهای انتخاب افراد و در نظر گرفتن امتیاز برای زنان و پیروان مذاهب و ادیان دیگر در حالت برابر با مردان و مسلمانان شیعه، محور نقد و بعضا حملات تندروها و مخالفت سیاسی مسعود پزشكیان به او و ظریف شده است.
ظریف درباره شیوه امتیازدهی به گزینه‌های پیشنهادی برای تشكیل كابینه در این برنامه الگوی چینش را اینگونه توصیف كرد: «اگر وزیر پیشنهادی مرد باشد هیچ امتیازی نمی‌گیرد اما نامزدهای خانم 10 امتیاز می‌گیرند؛ اگر شیعه باشند امتیاز ندارند ولی اگر از مذاهب و ادیان رسمی باشند، امتیاز دارند».
او این رویه را تلاشی برای تقویت امكان حضور زنان و اقلیت‌های مذهبی در سطوح عالی مدیریت اجرایی كشور توصیف كرد . این اظهارات اما با دو نوع نقد مواجه شد.
یك گروه از منتقدین با اشاره به نص صریح قانون اساسی مبنی بر تساوی آحاد مردم توضیحات ظریف و تبیین ایده تبعیض مثبت برای مبنا قرار دادن جنسیت و دین به مثابه یك «امتیاز» را بر خلاف روح قانون اساسی توصیف كردند.
گروه دوم اما این ایده را از اساس غربی و فمنیستی خوانده و تاكید كردند این تجربه حتی در غرب شكست خورده و مانع از جاری شدن شایسته‌سالاری است.
منتقدان تبعیض مثبت چه كسانی بودند و چه گفتند؟
مثل همیشه نخستین منتقد روزنامه كیهان بود. حسین شریعتمداری، مدیرمسوول كیهان در این باره نوشت: «باید از آقای ظریف پرسید: الف: از كی تا به حال «شیعه بودن» در جمهوری اسلامی خصوصیت و به اصطلاح، امتیاز منفی تلقی می‌شود؟! ب: می‌فرمایید «از مذاهب و ادیان رسمی باشید امتیاز می‌گیرید، شیعه باشید امتیاز نمی‌گیرید»! آیا منظورتان این است كه شیعه جزو مذاهب و ادیان رسمی نیست؟! ج: در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، از مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی كشور یاد شده است. جنابعالی چه‌كاره‌اید و از كدام جایگاه، شیعه بودن را در گزینش اعضای كابینه، خصوصیت منفی تلقی كرده‌اید؟! چه كسی به شما چنین اجازه‌ای داده است؟!» در پیگیری این برآشفتگیها و اعتراضات این موضوع قابل توجه است؛ كه دركی از گذاشتن تبعیض مثبت در این بین وجود ندارد»
محسن قنبریان، استاد سطوح عالی حوزه‌های علمیه و استاد دانشگاه كه عموما در سال‌های اخیر به عنوان كارشناس نیز در برنامه‌های صداوسیما حاضر می‌شود در یادداشتی در خبرگزاری دانشجو به تندی از اظهارات ظریف به عنوان سخنگوی شورای راهبردی كابینه مسعود پزشكیان انتقاد كرد و نوشت: «اگر از اكثریت -حالا ما كه در ایران اكثریت اقلیت نداریم[!] ما همه مجموعه‌هایی هستیم از چیزهای مختلف- [باشند امتیازی ندارند] اگر از ادیان و مذاهب رسمی[!] باشید امتیازی می‌گیرید؛ اگر از مذهب رسمی (مسلمان شیعی) باشید امتیازی نمی‌گیرید! به خاطر اینكه می‌خواهیم امتیازی دهیم تا از اقوام و گروه‌هایی كه امتیاز كمتر داشته‌اند.»
او همچنین در این یادداشت تاكید كرد كه «مقصود از این سنجه را تبعیض مثبت به نفع اقوام و مذاهبی كه كمتر امتیاز داشته‌اند طرح می‌كند. تبعیض مثبت به نفع اقوام و مذاهب (غیر رسمی)، وقتی عادلانه است كه اندازه نسبت‌شان به اكثریت باشد نه اینكه در شرایط مساوی تخصص و تعهد، فرد منتسب به اكثریت (شیعه) مطلقا فاقد امتیاز و اقلیت دارای امتیاز مثبت باشند!این در تقابل روشن با ترویج مذهب تشیع است كه حتی شرط شاهان ایران در قانون اساسی از مشروطه به بعد بوده است.».
علیرضا سلیمی عضو هیات رییسه مجلس شورای اسلامی در واكنش به انتشار اسامی اعضای شورای راهبری از سوی محمد جواد ظریف، در شبكه اجتماعی ایكس نوشت: كوه موش زایید!!!انتشار اسامی شورای راهبری آقای ظریف نشان داد كه چه قدر زمخت، به‌دنبال خالص‌سازی آن هم با سرعت نور هستند.عالیجناب ظریف تازه اعتراف هم می‌كنند كه قائل به تبعیض مثبت هستند.لطفا مردم را تقسیم نكنید ...لطفا به پزشكیان بینوا رحم كنید».
حمیدرضا غلامزاده، دیپلمات، در توییتی نوشت: «این الگوی «تبعیض مثبت» كه ظریف و دولت منتخب با افتخار به تقلید از غرب سرلوحه كارشان قرار داده‌اند سال‌هاست مورد نقد جدی در غرب قرار گرفته و مانع از شایسته‌سالاری است.مشكل اینجاست كه شناخت ایشان از امریكا و غرب در سه‌دهه قبل مانده و مصرانه در مقابل به‌روزرسانی آن مقاومت دارد».
حجم انتقادها به ایده «تبعیض مثبت» در سازوكار بررسی گزینه‌های پیشنهادی برای كابینه در حدی بود كه رییس شورای راهبری دولت چهاردهم را به واكنش و پاسخگویی به انتقادات واداشت.نخستین واكنش در پاسخ به یك فعال رسانه‌ای در شبكه ایكس انجام شد. یك كاربر فضای مجازی اینكه «شیعه بودن» در مقابل دیگر ادیان و اقلیت‌ها امتیاز نداشته باشد را «بازی در زمین سیاست انگلیسی‌ها» توصیف كرد و در انتقاد از ظریف نوشت: «سال‌هاست در ایران شیعه و سنی، آشوری، مسیحی، كلیمی و زرتشتی با هم زندگی می‌كنند و ارادت غیرشیعه به امام‌حسین هم تماشا دارد.» رییس شورای راهبری هم ابتدا به این توییت به‌طور خاص واكنش نشان داد و نوشت: «آنچه در سیما عرض شد كوشش دولت چهاردهم برای حضور گسترده‌تر بانوان و اقوام و مذاهب در دولت بود. اشاره بنده هم به دو خانه از جدول سنجه‌های ارزیابی نامزدها بود. امیدوارم با حسن ظن با یكدیگر همدلی كنیم و از صحبت‌های یكدیگر برداشت‌های ناصواب نداشته باشیم.»
محمد صادق كوشكی نیز در یادداشتی در روزنامه همشهری نوشت: « آنچه ظریف اظهار داشت اصطلاحا «تبعیض مثبت» نام می‌گیرد ولی در ساختارهای سیاسی مطرح جهان هیچگاه از این شكل از تبعیض مثبت به نفع گروه خاصی سخن به میان نمی‌آید.این اظهارات، اتفاق عجیبی است و چه‌بسا در جهان بی‌سابقه باشد. بیان این شاخصه‌ها صرفا برای این است كه در آینده منافع جناح سیاسی خاصی را تأمین كند. بالاخره اینكه شاید این تبعیض‌ها در جهت كسب حمایت بیشتر اقلیت‌ها از دولت چهاردهم باشد وگرنه اعلام آن هیچ نفعی ندارد. تبعیض مثبت هیچ سنخیتی با شایسته‌گزینی ندارد؛ چراكه در شایسته‌گزینی، معیارهای جنسیتی یا اقلیت‌مذهبی‌بودن هیچ دخالتی نخواهد داشت».
سید محمود نبویان از نمایندگان منتسب به جبهه پایداری تهران در مجلس كه ازقضا از حامیان سرسخت سعید جلیلی در انتخابات اخیر نیز به حساب می‌رفت، آنچه را كه ظریف درخصوص اعمال تبعیض مثبت در راستای استفاده از ظرفیت‌های مغفول مانده جنسیتی، قومیتی و مذهبی مطرح كرده بود، به باد انتقاد گرفت و با ادبیاتی توهین‌آمیز به وزیر پیشین امور خارجه تاخت.
سیدمحمود نبویان كه با طرح این سخنان، عملا نشان داد ظاهرا تابه‌حال حتی اصطلاح كارشناسی «تبعیض مثبت» نیز به گوشش نخورده، همچنین گفت: «برای بزرگ شده امریكا كه پوست و گوشت و خونش در دیار كفر شكل گرفته، بدیهی است كه شیعه بودن یا مسلمان بودن در نظرش امتیازی محسوب نشود، بلكه شاید به تبع اربابان امریكایی، یهودی بودن برای اینها مهم‌ترین امتیاز باشد. »
این انتقادها علیه ظریف البته بی‌پاسخ نماند؛ چنان‌كه محمدعلی ابطحی كه از جمله روحانیون اصلاح‌طلب فعال در شبكه‌های اجتماعی است، به حملات اخیر تندروها علیه ظریف در نماز جمعه تهران واكنش نشان داد. همچنین عباس عبدی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی اصلاح‌طلب به شعاری كه شماری از نمازگزاران تهرانی علیه ظریف سر دادند، واكنش نشان داد و نوشت: «با این نحوه شعار دادن علیه ظریف در نمازجمعه نشان دادند كه وقتی قدری از رانت بی‌بهره می‌شوند و می‌بازند؛ اصلا تحمل آن را ندارند!» عبدالله رمضان‌زاده كه سابقه عضویت در دولت اصلاحات در قامت سخنگوی آن دولت را نیز در كارنامه دارد، به انتقاد علیه هجمه‌كنندگان به ظریف پرداخت و در توییتی نوشت: «تبعیض آن بود كه تعدادی بی‌سواد را با معدل‌های زیر ۱۳ بورسیه و بعد آنها را با عنوان «دكتر» راهی دانشگاه‌ها كردید؛ برای هركس هم كه اعتراض كرد، پرونده تشكیل دادید!»
تجربه اعمال تبعیض مثبت در تجربه و تقنین
بر اساس تعریف جیووانی كالوس، در كتاب تبعیض‌‌مثبت (۲۰۰۴) این موضوع ابزاری كلیدی در سیاست‌گذاری‌های جبران‌كننده تفاوت میان گروه‌ها است. بر اساس این تعریف، این ابزار كمك می‌كند تا به برابری بیشتر میان گروه‌ها برسیم یا شانس برابری برای محروم‌ترین اعضای گروه‌های مختلف ایجاد كنیم و درنتیجه به محض آنكه گروه محروم از موقعیت محرومیت خارج شد، به كنار گذاشته شود.
علاوه بر این تبعیض مثبت، تخصیص سهمیه یا تبعیض جبرانی در تجربه‌های تقنینی و مدیریتی بعد از انقلاب به كرات ثبت شده است. به‌طور مثال با شروع جنگ بین ایران و عراق سهمیه‌هایی برای ایثارگران در امور استخدامی و آموزشی وضع شد كه تا امروز هم باقی است. نمونه روشن این اقدام در سال‌های اخیر مصوبه مجلس یازدهم در استخدام رسمی فرزندان ایثارگران است كه در مجلس اصولگرای یازدهم ذیل مدیریت محمدباقر قالیباف تصویب و اجرایی شد .
اساس وضع این سهمیه‌ها برای جبران فداكاری‌ها و ایثارگری‌های رزمندگان و خانواده‌های آنها و جانفشانی و محروم بودن از سیر عادی پیشرفت در جامعه است و به اشكال مختلف در كشورهای دیگر نیز وجود دارند.
معمولا زمانی از تبعیض مثبت در جوامعی كه به دنبال توجه به حقوق شهروندی هستند، استفاده می‌شود كه فرصت برابر در مسیری كه افراد تا به این نقطه رسیدند، وجود نداشته است. نمونه قابل توجهی كه در همین كشور ما اجرا شده مربوط به كنكور به عنوان آزمون ورود به تحصیلات عالی است كه سهمیه مناطق محروم برای افراد در نظر می‌گیرند. یعنی از آنجا كه نتوانستند فرصتی برابر برای مردم در حوزه آموزش ایجاد كنند و امكانات برابر نبوده است؛ از این طریق تلاشی برای جبران آن انجام میدهند.
حساسیت‌های مذهبی سد راه ایده تبعیض مثبت
صحبت‌های محمدجواد ظریف درباره در نظر گرفتن امتیاز برای ادیان و مذاهب دیگر در انتخاب اعضای كابینه در موقعیت برابر، با حساسیت بیشتری نسبت به موضوع تبعیض مثبت برای زنان با واكنش مواجه شده است تا جایی كه برخی منتقدان این كار را بازی سیاسی برای رسیدن به اهدافی خاص مطرح كردند. این در حالی است كه قانون اساسی ادیانی را به رسمیت شناخته و حقوقی برابر با حقوق پیروان مذهب رسمی كشور برای آنها در نظر گرفته است؛ در مجلس دارای نمایندگان خود هستند، در سایر بخش‌های كشور نیز مانند نیروهای نظامی حضور دارند- كما اینكه تعداد قابل توجهی از شهدای جنگ ایران و عراق از اقلیت‌های مذهبی بودند- در بخش خصوصی تفاوت آشكار و واضحی برای به‌كارگیری افرادی از ادیان و مذاهب رسمی كشور وجود ندارد و در بخش دولتی نیز، تقریبا فرصت‌ها به صورت برابر توزیع می‌شود چرا كه حساسیت‌های گزینشی كمتری در این بخش اعمال می‌شود وبر اساس كارآمدی انتخاب‌ها صورت می‌گیرد.
زنان و قائله تبعیض مثبت
5 تیرماه سال جاری در جریان ایام تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری سعید جلیلی در شبكه اجتماعی ایكس، ادعایی جدید را مطرح كرده و نوشته: «رونمایی جلیلی از یك مدیر مطلوب: حمیرا ریگی بانوی بلوچ و اهل سنت»
ادعای جلیلی درباره استفاده از حمیرا ریگی در دولتش در حالی مطرح شده كه منابع مختلفی از دولت روحانی روایت كردند كه محمدجواد ظریف برای اعزام ریگی به عنوان سفیر به كشورهایی با اهمیت استراتژیك بالاتر دچار مشكل شد و در نهایت بعد از مدت‌ها چانه‌زنی ناچار شد سفارت برونئی را به او بدهد. برخی رسانه‌ها با اشاره به این ادعای جلیلی یادآوری كردند كه «جریان متبوع آقای جلیلی با اعزام یك زن اهل تسنن به عنوان سفیر ایران در یك كشور استراتژیك موافق نبود و در این مسیر سنگ‌اندازی كرد».
به نظر می‌رسد مساله زنان و پست‌های سیاسی در سال‌های اخیر ابزار تبلیغاتی در كارزارهای انتخاباتی شده است؛ چرا كه در ایام انتخابات اظهاراتی در این باره مطرح می‌شود اما سابقه گذشته و عملكرد در زمان عمل نشان از دیدگاه‌های دیگری در این حوزه دارد.
انتصاب وزیر زن برای نخستین‌بار در دولت محمود احمدی‌نژاد رخ داد و جریان سیاسی نزدیك به او روی این مساله مانور سیاسی زیادی دادند اگرچه در نهایت نیز مشخص نیست مرضیه وحید دستجردی چرا از دولت كنار رفت و موضوع استعفا بود یا بركناری. مثل بسیاری دیگر از تغییرات در دولت محمود احمدی‌نژاد كه در ظاهر شكلی داشت و در باطن واقعیتی دیگر.
فراموش نكنیم كه معصومه آباد به عنوان سفیر ایران در فنلاند در دولت حسن روحانی منصوب شد. علاوه بر این در دولت روحانی در كنار انتصاب معصومه ابتكار به عنوان مشاور امور زنان و خانواده چهره‌ای همچون لعیا جنیدی نیز معاونت حقوقی رییس‌جمهور را برعهده گرفت كه تسلط علمی و فنی او بر مسائل حقوقی حتی مجلس اصولگرای یازدهم را نیز تحت تاثیر قرار داد.
زهرا ارشادی نماینده ایران در سازمان ملل در نیویورك، مرضیه افخم سفیر پیشین ایران در مالزی، افسانه نادی‌پور سفیر ایران در دانمارك، فروزنده ودیعتی سفیر ایران در فنلاند، حمیرا ریگی سفیر ایران در بروئنی، سفرای زن ایران در بعد از انقلاب هستند.
واقعیت امر این است كه تبعیض مثبت در حوزه زنان كه برای نخستین‌بار به صورت رسمی در اظهارات ظریف به عنوان رییس شورای راهبری منتخب مردم در چهاردهم مطرح شد یكی از محورهای مورد اختلاف نظر بین طیف فكری و سیاسی پزشكیان و رقبایش بوده است. به بیان روشن‌تر از اساس یكی از دلایلی كه مردم علی‌رغم همه سرد بودن فضای انتخابات پای صندوق رای حاضر شده و به مسعود پزشكیان رای دادند باور و سابقه‌ای بود كه از این گروه در ارتباط با مواجهه با موضوع زنان دیدند.
جریان اصولگرا در سال‌های اخیر سعی كرد برای پاسخگوی به این نیاز جامعه و برای عقب نماندن از حركت پر سرعت زنان در طبقه متوسط چهره‌های خانمی برای تبیین و تبلیغ دیدگاه‌های این جریان را تربیت و در رسانه‌ها آنها را معرفی كند . نتیجه اما جنجال‌هایی از قبیل اظهارات مجری معروف « هر كی ناراحته جمع كنه از این كشور بره» یا ماجرای چهره سیاسی عضو تشكل شریان در صداوسیما بود كه گفت مملكت مال حزب‌اللهی‌هاست.
از این جهت مساله زنان در حساس‌ترین شرایط خود قرار دارد. كسی دیگر نمی‌تواند منكر اهمیت و نیاز به كارگیری زنان بیش از گذشته باشد اما هنوز باور این مساله در گروه‌های سیاسی عمیق نشده است. نباید از نظر دور داشت كه امروز چهره‌ها و جریان‌هایی نسبت به ایده تبعیض مثبت مطرح شده توسط ظریف انتقاد می‌كنند كه تا دیروز به كارگیری زنان در مناصب مدیریتی سطح بالای سیاسی را ابزار تبلیغ كرده بودند و قبل‌تر از آن نیز خود از سنگ‌اندازان در مسیر تحقق این موضوع بودند. به نظر می‌رسد منتقدان بیش از اینكه به اصل مساله شالوده‌ریزی كابینه دولت چهاردهم بر اساس ایده تبعیض مثبت انتقاد داشته باشند، اساسا انتقاد دارند!. برای آنها هر راهبردی از جانب دولت پزشكیان اشتباه است. رویه‌ای نادرست كه كشور و دولت را با چالش مواجه می‌كند و باید به‌شدت از آن دوری كرد.
نظرات