یکی از مهمترین مضامین قرآن، تعلیم «مسؤولانه زیستن» است. قرآن از ما می‌خواهد مسؤولانه زندگی کنیم. چنان زندگی کنیم که بتوانیم در برابر هر فعل یا ترک فعلی، پاسخ‌گو باشیم. حتی در قِبال نیّات و اغراض‌مان.
قرآن به ما می‌گوید نمی‌توانیم از مسؤولیت و پاسخ‌گویی در رابطه با انتخاب‌ها و باورهایمان و راهی که انتخاب کرده‌ایم، به این بهانه و توجیه که از دیگرانی تقلید کرده‌ایم و به مرجعیت کسانی تن داده‌ایم، فرار کنیم. جبر محیطی و فشارهای شرایط بیرونی، مگر اینکه به حد سلب کامل آزادی و اختیار فرد بینجامد، مسؤولیت بنیادین ما را از میان نمی‌برد:
«إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّـهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا»(نساء:97)؛ كسانى كه بر خويشتن ستمكار بوده‌اند، [وقتى] فرشتگان جانشان را مى‌گيرند، مى‌گويند: «در چه [حال] بوديد؟» پاسخ مى‌دهند: «ما در زمين از مستضعفان بوديم.» مى‌گويند: «مگر زمين خدا وسيع نبود تا در آن مهاجرت كنيد؟».
«قَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا»(احزاب:67)؛ و مى‌گويند: «پروردگارا، ما رؤسا و بزرگتران خويش را اطاعت كرديم و ما را از راه به در كردند.»
«وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُم بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُم مِّن شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ»(عنکبوت:12و13)؛ و كسانى كه كافر شده‌اند، به كسانى كه ايمان آورده‌اند مى‌گويند: «راه ما را پيروى كنيد و گناهانتان به گردن ما.» و[لى] چيزى از گناهانشان را به گردن نخواهند گرفت؛ قطعاً آنان دروغگويانند. و قطعاً بارهاى گران خودشان و بارهاى گران [ديگر] را با بارهاى گران خود برخواهند گرفت، و مسلّماً روز قيامت از آنچه به دروغ برمى‌بستند پرسيده خواهند شد.
قرآن تأکید فراوان دارد که هیچ کسی نمی‌تواند مسؤولیت زندگی و انتخاب‌های دیگری بر عهده بگیرد و هر کسی مسؤول شیوه‌ی زیستن خویش است. از طرفی آدمیان در پیشگاه حقیقت و محکمه‌ی فرجامین، تنها و یکّه، حاضر می‌شوند و باید به تنهایی پاسخ‌گوی زندگی‌شان باشند:
«وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُمْ مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنْکُمْ مَا کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ»(انعام:94)؛ و به نزد ما يكه و تنها آمده ايد، چنانكه نخستين بار نيز شما را همينگونه آفريده بوديم، و آنچه از ناز و نعمت كه به شما بخشيده بوديم در پس پشت خود رها كرده ايد و شفيعانتان را كه گمان مى كرديد با [خدا در عبادت] شما شريك هستند، همراه شما نمى بينيم، پيوند بين شما گسسته شد و آنچه [شريك و شفيع] مى انگاشتيد، بر باد رفت.
«وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَرْدًا»(مریم:95)؛ و همگيشان روز قيامت يكه و تنها به نزد او آيند.»
«أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى * وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى»(نجم:38 تا 40)؛ كه هيچ بردارنده‌اى بار گناه ديگرى را بر نمى‌دارد. و اينكه براى انسان جز حاصل تلاش او نيست. و [نتيجه] كوشش او به زودى ديده خواهد شد.
تأکید قرآن به مسؤلانه‌زیستن، در جهات متعددی نُمود دارد.
1. مسؤولانه باور کنیم:
در ارتباط با قوای ادراکی‌مان مسؤولانه رفتار کنیم. قوه‌ی شنوایی، بینایی و ادراکی ما، مسؤول است و باید با شنیده‌ها و دیده‌ها و دریافت‌هایی که از جهان بیرون داریم، سنجشگرانه مواجه شویم. دست به تحقیق بزنیم و هر آنچه را از دریچه‌های سمع و بصر و قلب‌مان وارد می‌شود، باور نکنیم. ما در قبال باورها و عقایدمان مسؤولیم:
«وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَـئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»(اسراء:36)؛ و چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن، زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.
2. مسؤولانه حرف بزنیم:
مسؤولانه سخن بگوییم و تصور نکنیم حرف، باد هواست و هر چه بر خاطرمان گذشت، حق داریم به زبان آوریم.
«وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَی»(انعام:152)؛ و چون [به داورى يا شهادت] سخن گوييد دادگرى كنيد، هر چند [در باره] خويشاوند [شما] باشد.
قرآن از ما می‌خواهد مناسبات و تعلقات ما، مانع آن نشوند که انصاف و عدالت را در ارزیابی‌ها و داوری‌هایمان فراموش کنیم.
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّـهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ»(نساء:137)؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، پيوسته به عدالت قيام كنيد و براى خدا گواهى دهيد، هر چند به زيان خودتان يا [به زيان] پدر و مادر و خويشاوندان [شما] باشد.
مسؤولانه سخن گفتن در خلال حادثه‌ی افک که سبب نزول آیاتی از سوره‌ی نور است ظهور ویژه‌ای دارد. آنجا که قرآن کسانی را سرزنش می‌کند که بدون سنجش و دانش، کلام بهتان‌آمیزی را به زبان می‌آورند و می‌پندارند چیز ساده سهل و ساده‌ای است و مسؤولانه حرف نمی‌زنند:
«إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِندَ اللَّـهِ عَظِيمٌ * وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا يَكُونُ لَنَا أَن نَّتَكَلَّمَ بِهَـذَا سُبْحَانَكَ هَـذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ»(نور:15و16)
آنگاه كه آن [بهتان] را از زبان يكديگر مى‌گرفتيد و با زبانهاى خود چيزى را كه بدان علم نداشتيد، مى‌گفتيد و مى‌پنداشتيد كه كارى سهل و ساده است با اينكه آن [امر] نزد خدا بس بزرگ بود. و [گر نه] چرا وقتى آن را شنيديد نگفتيد:«براى ما سزاوار نيست كه در اين [موضوع] سخن گوييم. [خداوندا،] تو منزهى، اين بهتانى بزرگ است.
قرآن متذکر می‌شود که حتی زمزمه‌های محرمانه‌ی ما نیز باید مسؤولانه باشند:
«مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِن ذَلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ»(مجادله:7)؛ هيچ گفتگوى محرمانه‌اى ميان سه تن نيست مگر اينكه او چهارمين آنهاست، و نه ميان پنج تن مگر اينكه او ششمين آنهاست، و نه كمتر از اين [عدد] و نه بيشتر، مگر اينكه هر كجا باشند او با آنهاست. آنگاه روز قيامت آنان را به آنچه كرده‌اند آگاه خواهد گردانيد.
و نهایتاً هیچ کلامی از ما صادر نمی‌شود مگر اینکه در قبال آن مسؤولیم:
«ما يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»(ق:18)؛ [آدمى] هيچ سخنى را به لفظ درنمى‌آورد مگر اينكه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مى‌كند].
3. مسؤولانه نگاه کنیم:
قرآن از می‌خواهد مسؤولانه نگاه کنیم و به‌ویژه از نگاه جنسی به نامحرمان پرهیز کنیم. نگاهی که فرد مقابل را شئ‌واره می‌بیند و او را در تَن و جاذبه‌ی جنسی خلاصه می‌کند. چنین نگاهی، خیانت به حیثیت انسانی است:
«قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ»(نور:30)
به مردان با ايمان بگو: «ديده فرو نهند و پاكدامنى ورزند، كه اين براى آنان پاكيزه‌تر است.
«يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ»(غافر:19)؛ [خدا] نگاههاى دزدانه و آنچه را كه دلها نهان مى‌دارند، مى‌داند.
4. مسؤولانه داد و ستد کنیم:
قرآن از ما می‌خواهد در کسب و کار و تأمین معاش و تجارت و معامله، بسیار مراقب و حساس باشیم. مسؤولانه رفتار کنیم و به حریم دارایی‌های یکدیگر، نهایت احترام را بگذاریم:
«وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ»(بقره:188)؛ و اموالتان را ميان خودتان به ناروا مخوريد، و [به عنوان رشوه قسمتى از] آن را به قضات مدهيد تا بخشى از اموال مردم را به گناه بخوريد، در حالى كه خودتان [هم خوب] مى‌دانيد.
خصوصاً وقتی در رابطه با اموال و دارایی‌های افراد کم‌توان یا ناتوان قرار می‌گیریم نیاز به حساسیت و مراقبت بیشتری است:
«وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ»(اسراء:34)؛ و به مال يتيم -جز به بهترين وجه- نزديك مشويد تا به رشد برسد.
قرآن از ما می‌خواهد در پیمانه و ترازو، و به طور عام در هر گونه داوری و محاسبه، درست و سنجیده و بی‌طرف عمل کنیم:
«وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ»(اسراء:35)؛ و چون پيمانه مى‌كنيد، پيمانه را تمام دهيد، و با ترازوى درست بسنجيد.
و از اینکه در معاملات، هنگام اسیتفا و ستاندن، تمام و کمال مطالبه کنیم و هنگام ادا و عطا، کم بگذاریم، پرهیز کنیم. یعنی بی‌طرف و منصف باشیم:
«وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ * الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ»(مطففین:1تا3)
واى بر كم‌فروشان، كه چون از مردم پيمانه ستانند، تمام ستانند؛ و چون براى آنان پيمانه يا وزن كنند، به ايشان كم دهند.
5. در ارتباط با تعهدات خود، مسؤولیم:
قرآن از ما می‌خواهد در خصوص تعهدات و پیمان‌هایی که می‌بندیم، مسؤولیت‌پذیر باشیم. یکی از اوصاف مهمی که خداوند برای رستگاران ذکر می‌کند روحیه‌ی عهدشناسی و وفاداری به پیمان‌هاست:
«وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ»(مؤمنون:8 و معارج:32)؛ و آنان كه امانتها و پيمان خود را رعايت مى‌كنند.
از اوصاف ستودنی اسماعیل پیامبر(ع) که چنان واجد اهمیت است که حتی قبل از وصف رسالت او ذکر می‌شود، وفای به وعده است:
«وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَّبِيًّا»(مریم:54)؛ و در اين كتاب از اسماعيل ياد كن، زيرا كه او درست‌وعده و فرستاده‌اى پيامبر بود.
لازم است در زمینه‌ی قرارها، وعده‌ها و تعهداتی که داریم، مسؤولانه و پاسخ‌گو رفتار کنیم:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»(مائده:1)؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، به قراردادها[ى خود] وفا كنيد.
«وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا»(اسراء:34)؛ و به پيمان [خود] وفا كنيد، زيرا كه از پيمان پرسش خواهد شد.
6. در قبال هم‌نوعان کم‌توان‌مان مسؤولیم:
ما در برابر دیگرانی که هم‌نوع ما هستند و از جهت مالی و معاش در تنگنا به سر می‌برند، مسؤولیم و مستمندان در اموال ما، حق و حقوقی دارند و این یعنی ما در قبال آنان وظایف، تکالیف و مسؤولیت داریم:
«وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»(معارج:24و25)؛ و همانان كه در اموالشان حقى معلوم است، براى سائل و محروم.
«كُلُوا مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»(انعام:141)؛ از ميوه آن -چون ثمر داد- بخوريد، و حق [بينوايان از] آن را روز بهره‌بردارى از آن بدهيد، و[لى] زياده‌روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست ندارد.
7. در ارتباط با مواهب و امکانات زندگی مسؤولیم:
ما در رابطه با اتمام مواهب خدادادی، تمام نعمت‌هایی که نصیب‌مان شده و تمامی امکاناتی که از آن ماست، پاسخ‌گو و مسؤول هستیم. در رابطه با آنچه موقّتاً و به منظور ابتلا و آزمون در اختیار ماست، باید پاسخ‌گو و مسؤولانه رفتار کنیم و از حیف و میل، ریخت‌وپاش، زیاده‌روی و یا مصرف نا به‌جا، پرهیز کنیم:
«ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»(تکاثر:8)؛ سپس در همان روز است كه از نعمت [روى زمين] پرسيده خواهيد شد.
«وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»(اعراف:31)؛ اى فرزندان آدم، جامه خود را در هر نمازى برگيريد، و بخوريد و بياشاميد و[لى] زياده‌روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست نمى‌دارد.
اسراف و تبذیر، که موجب هدررفتِ نعمت‌ها می‌شود، رفتاری غیرمسؤولانه است و از سوی خداوند شدیداً مذمت شده است:
«وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا * إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا»(اسراء:26و27)؛ و ولخرجى و اسراف مكن. چرا كه اسرافكاران برادران شيطان‌هايند، و شيطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.
جلوه‌ها و ابعاد مسؤولانه زیستن در قرآن فراوانند و همین اشارات کافی است که اهمیت کانونی این تعلیم قرآنی را برای ما روشن کند.
هر انسانی، در رابطه با شیوه‌ی زندگی و انتخاب‌هایش مسؤول است و باید حواس‌جمع، از سرِ تحقیق و وارسی و با دقت و ظرافت، بشنود، ببیند، درک کند و دست به انتخاب بزند:
«وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(نحل:93)؛ و از آنچه انجام مى‌داديد حتماً سؤال خواهيد شد.
«وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»(صافات:24)؛ و آنان را باز دارید كه آنها مسؤولند!
نظرات