دکتر صلاح الدین جوهری الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على النبي المبعوث رحمة للعالمين وعلى آله وصحبه أجمعين أما بعد: پروردگار هستی شایسته تمامی سپاس‌ها وستایش‌هاست, واگر تمامی مخلوقات برای شکر وسپاس نعمتی از نعمت‌های الله با هم جمع شوند نمی‌توانند شکر وسپاس نعمتی از نعمت‌هایش را آن چنان که شایسته اوست به جای آورند. یکی از آن نعمت‌های بزرگ ماه رمضان است که گناهان در آن آمرزیده می‌شوند وبا به زنجير كشيده شدن شياطين عبادت در اين ماه آسان تر و دل نشين تر خواهد بود. پس برای این که بهره‌ی ما از روزه‌هایمان فقط گرسنگی وتشنگی نباشند باید با دل و جان به سوی این ماه و این عبادت برویم. ماه مبارک رمضان ماه قرآن است, در این ماه شبی است به نام شب قدر که تمامی قرآن در این شب از لوح محفوظ به بیت العزّۀ در آسمان دنیا فرو فرستاده شده است, بدین سبب این ماه از ازاهمیت خاصی برخوردار است, لذا بر آن شدیم که مطالبی پیرامون شب قدر جمع آوری نماییم. شب قدر هدیه‌ای گران قدر و نعمتی بزرگ‌ از جانب الله عزوجل برای بندگانش است. در این شب بزرگ پاداش اعمال نیک افزون شده ودرهای رحمت خدا به سوی بندگان گشوده می‌شود. به خاطر بزرگی این شب خداوند در قرآن سوره‌ای را به نام آن نامیده است وآن هم سوره‌ی “قدر” است, این سوره چنین آغاز شده است: « إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ». شرح وتفسير اين سوره: ۱- فرموده‌ی الله جل جلاله « إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ» یعنی: « ما قرآن را فرو فرستادیم» و این فرو فرستادن چنین است که در آن شب که قدر نام دارد تمام قرآن از لوح محفوظ به بیت العزّۀ در آسمان دنیا فرو فرستاده شد, سپس در مدت بیست و سه سال دوره‌ی نبوت, قرآن بخش بخش و به طور تدریجی بر قلب پیامبر صلی الله علیه وسلم فرو فرستاده شد, و الله عزوجل در قرآن در این باره می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآَنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ» «[۱]»: « ماه رمضان كه قرآن در آن فرو فرستاده شده است، تا مردم را راهنمايي كند و نشانه‌ها و آيات روشني از ارشاد باشد و [ميان حق و باطل] جدايي افكند، پس هر كس از شما اين ماه را در يابد آن روز را روزه بدارد». ۲- فرموده‌ی الله جل جلاله «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» یعنی: « ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم», و در وجه نام نهادن این شب به نام شب قدر چنین گفته شده است: أ‌) بدین علت است که این شب, شبی بزرگ است و در لغت گفته می‌شود فلان شخص بلند قدر است یعنی شخص بزرگی است. و بزرگی این شب به خاطر بزرگی قرآن است که در این شب فرو فرستاده شده است. ب‌) قدر به معنای تنگی و فشردگی است, و آن هم به خاطر اینکه آسمان و زمین به علت فرو آمدن فرشتگان زیاد در این شب تنگ و فشرده می‌شود. ت‌) گفته شده قدر به معنای حکمی است که خداوند در حق بنده‌اش مقرر می‌کند. دلیل این گفته فرموده‌ی الله جل و جلاله «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»«[۲]»: «ما قرآن را در شب مبارکی فرو فرستاده‌ایم, ما همواره بیم دهنده بوده‌ایم, در آن شب هر کار حکیمانه بیان و مقرر می‌گردد». در این آیه به دو مطلب بزرگ اشاره شده است: اول: اینکه شب قدر شب مبارکی است, و مبارک بودن این شب اسباب زیادی دارد که از جمله‌ی آنها: نزول قرآن و فرستاده شدن فرشتگان به دنیا است, و همچنین فرود آمدن برکت و رحمت و مغفرت در آن شب و بزرگ بودن اجر و پاداش کسی که در آن شب قیام و عبادت کند. دوم: اینکه در شب قدر هر کار حکیمانه بیان و مقرر می‌گردد, و این امور حکیمانه شامل کارهایی است که در طول سال آینده انجام می‌گیرند و جزو سرنوشت یک ساله هر فرد است که برای فرشتگان روشن وآشکار می‌شوند, و این تقدیرات که برای فرشتگان مشخص می‌شوند شامل رزق و روزی, عمرها ومعلومات دیگری است که بر اساس علم خداوند مقدر شده و در لوح محفوظ برای آن سال ثبت شده است. ۳- فرموده‌ی الله جل جلاله «وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ » یعنی: «اي محمد» چه دانی از فضل و بزرگی بی پایان شب قدر؟». این آیه بیانگر شأن وجایگاه بزرگ شب قدر است, تا جایی که خداوند متعال پیامبرش محمد صلی الله علیه و سلم را آگاه می‌سازد که شناخت و دانش او گرچه گسترده و فراوان است ولی به پای فضل این شب و بزرگی امر آن نمی‌رسد. وبرخی دیگر این آیه را چنین تفسیر کرده‌اند: «وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ» یعنی: « تو چه می‌دانی شب قدر کدام است». امام سفیان بن عیینه نظرش بر این است که وقتی خداوند به پیامبر با «مَا أَدْرَاكَ» مورد خطاب قرار دهد دلیل بر این است که خداوند ایشان را از وجود آن کار آگاه ساخته است واما اگر بگوید: «وَمَا يُدْرِيكَ» يعني اينكه خداوند پیامبر را از آن کار آگاه نساخته است. این گفته‌ی امام ابن عیینه دلیلی از سنت هم دارد و آن هم اینکه روزی پیامبر صلی الله علیه و سلم نزد اصحابش رفت تا زمان شب قدر را به آنان خبر دهد, اما آن دو نفر با هم کشمکش و جر و بحث کردند. پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: آمده بودم زمان شب قدر را به شما بگویم, ولی فلانی و فلانی با هم کشمکش کردند و خبر آن بر داشته شد. امیدوارم این کار –یعنی پنهان ماندن شب قدر- برای شما بهتر باشد, پس شب قدر را در ۹ و یا ۷ یا ۵ شب باقیمانده از رمضان جستجو کنید «[۳]». ودر حدیث دیگری چنین آمده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند: شب قدر در خواب به من نشان داده شد، سپس یکی از همسرانم مرا بیدار کرد وزمان آن از یادم رفت «پس آن را در دهه‌ی آخر رمضان جستجو کنید «[۴]». فائده: حکمت مشخص نشدن شب قدر؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم حکمت مشخص نشدن وقت دقیق شب قدر را چنین بیان نموده اند: امیدوارم این کار –یعنی پنهان ماندن شب قدر- برای شما بهتر باشد , واین بهتر بودن بدین علت است که جویندگان آن در تمامی اوقاتی که امید دریافتن آن را دارند, در جستجوی آن تلاش فراوان وعبادت بیشتری انجام دهند, در نتیجه عبادت آنان بیشتر می‌شود وپاداش فراوانی برای خود کسب می‌کنند, اما اگر زمان دقیق آن مشخص بود, شاید فقط ما به قیام آن شب اکتفا می‌کردیم, در حالی که الگوی‌مان رسول الله صلی الله علیه و سلم با عمل خودشان به ما یاد داده‌اند که در ده شب آخر رمضان کمر همت ببندیم و با ماندن در مسجد اعتکاف کنیم تا اجر این شب بزرگ از ما فوت نشود. مسأله: شب قدر را در چه شب‌هایی می‌توان جستجو کرد؟ بعضی از علما بنا به فرموده‌ی رسول الله صلی الله علیه و سلم: «تَحَرَّوْا لَيْلَةَ الْقَدْرِ فِى الْوِتْرِ مِنَ الْعَشْرِ الأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ» «[۵]» «شب قدر را در شب‌های فرد دهه‌ی آخر رمضان جستجو کنید»پ گفته‌اند: به دلالت این حدیث شب قدر در شب‌های ۲۱ و۲۳ و۲۵ و۲۷ و۲۹ واقع می‌شود. وبعضی دیگر بنا به فرموده‌ی رسول الله صلی الله علیه و سلم: تَحَرَّوْا لَيْلَةَ الْقَدْرِ فِى الْعَشْرِ الأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ«[۶]»: «شب قدر را در شب‌های آخر رمضان جستجو کنید», گفته‌اند: شب قدر در یکی از ده شب آخر رمضان است واحتمال دارد در روزهای زوج هم واقع شود زیرا در حدیثی از رسول الله صلی الله علیه و سلم آمده است که فرموده‌اند: شب قدر را در ۹ ویا ۷ یا ۵ شب باقیمانده از رمضان جستجو کنید «[۷]», وچون احتمال دارد که رمضان ۳۰ روز باشد, ۹ شب باقیمانده‌ی آن, شب ۲۲ رمضان می‌شود و۷ شب باقیمانده‌ی آن, شب ۲۴ رمضان می‌شود و… پس در هرکدام از ده شب آخر رمضان احتمال دارد شب قدر واقع شود. ۴- فرموده‌ی الله جل جلاله «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ » یعنی: «شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است». در فضیلت این شب غیر از این آیه احادیث صحیحی وارد است که عبارتند از: أ» رسول الله صلی الله علیه و سلم می‌فرمایند: أَتَاكُمْ رَمَضَانُ، شَهْرٌ مُبَارَكٌ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَلَيْكُمْ صِيَامَهُ تُفْتَحُ فِيهِ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَتُغْلَقُ فِيهِ أَبْوَابُ الْجَحِيمِ وَتُغَلُّ فِيهِ مَرَدَةُ الشَّيَاطِينِ لِلَّهِ فِيهِ لَيْلَةٌ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مَنْ حُرِمَ خَيْرَهَا فَقَدْ حُرِمَ«[۸]»: «رمضان بر شما وارد مي‌شود, ماهی که مبارك«[۹]» است, و الله جل جلاله روزه‌ي آن را بر شما فرض نموده است. در اين ماه درهاي آسمان باز شده و درهاي جهنم بسته شده و شياطين بزرگ به غل و زنجير كشيده مي‌شوند. و براي خدا در اين ماه شبي است كه از هزار ماه بهتر است و كسي كه از خير آن محروم مانده پس يقينا محروم است». ب» از أَنَسِ بْنِ مَالِك رضي الله عنه روايت است كه گوید:دَخَلَ رَمَضَانُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و سلم إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ قَدْ حَضَرَكُمْ وَفِيهِ لَيْلَةٌ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مَنْ حُرِمَهَا فَقَدْ حُرِمَ الْخَيْرَ كُلَّهُ وَلاَ يُحْرَمُ خَيْرَهَا إِلاَّ مَحْرُومٌ«[۱۰]» : رمضان شروع شد و رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: « ماه رمضان فرا رسيده و در آن شبي است كه از هزار ماه بهتر است, كسي كه از آن محروم ماند از تمام خيرها محروم مانده است, و فقط فرد محروم از خيرات آن محروم مي‌ماند». ج» رسول الله صلی الله علیه و سلم می‌فرمایند: مَنْ قَامَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ، وَمَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ«[۱۱]»: « هر كسي كه شب قدر را از روي ايمان واميد به پاداش الهي به پا دارد گناهان گذشته‌اش آمرزيده‌ مي‌شود و هر كسي روزه‌ي ماه رمضان را از روي ايمان و اميد به پاداش الهي بگيرد، گناهان گذشته‌ي او آمرزيده مي‌شود». در روایتی نزد امام مسلم«[۱۲]» آمده است: مَنْ يَقُمْ لَيْلَةَ الْقَدْرِ فَيُوَافِقُهَا – أُرَاهُ قَالَ – إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ : «هر كسی كه شب قدر را بر پا داشته و آن را دريابد -و به نظرم فرمود:- از روي ايمان و اميد به پاداش الهي، آمرزيده مي‌شود». ۵- فرموده‌ی الله جل جلاله «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» یعنی: « فرشتگان وجبریل در آن شب به فرمان پروردگارشان از بهر هر کاری فرود می‌آیند ». از أَبو هُرَيْره رضي الله عنه روايت است كه رَسُول اللَّه صلي الله عليه و سلم درباره‌ي شب قَدْر فرمودند: «إِنَّهَا لَيْلَةُ سَابِعَةٍ أَوْ تَاسِعَةٍ وَعِشْرِينَ إنَّ الْمَلاَئِكَةَ تِلْكَ اللَّيْلَةَ فِى الأَرْضِ أَكْثَرُ مِن عَدَدِ الْحَصَى»: «شب قدر, شب ۲۷ یا ۲۹ رمضان است, و فرشتگان در روی زمین در آن شب از تعداد سنگ‌ها هم بیشتر هستند»«[۱۳]». این آیه و حدیث مذکور نشانگر برکات و رحمات فراوان شب قدر هستند, همانطور که فرشتگان برای حلقات قرآن می‌آیند و گرداگرد آن حلقات حلقه می‌زنند. علمای تفسیر درباره‌ی تفسیر فرموده‌ی الله جل جلاله «مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» گفته‌اند: در شب قدر فرشتگان برای تعیین سرنوشت یک ساله هر فردی که خداوند برایش مشخص کرده است به زمین می‌آیند, وآیه سوره‌ی دخان این مطلب را تأیید می‌کند که می‌گوید: «فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»«[۱۴]»: «در آن شب هر کار حکیمانه بیان ومقرر می‌گردد». ۶- فرموده‌ی الله جل جلاله «سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» یعنی: «آن شب تا طلوع صبح, شب سلامت ورحمت است». این سلامتی مذکور در آیه شاید دو معنا داشته باشد: اول: سلامتی از هر نوع مرض و درد, و دوم: حاصل شدن هر گونه سلامتی در دنیا و آخرت با به دست آوردن خیرات و برکات آن شب. پس چون در این شب انسان از تمامی بدیها و دردها سالم نگه داشته می‌شود باید تا آن جایی که سعی وتوانش می‌رسد کوشش کند تا اینکه از آنهایی باشد که در این شب از جهنم رهایی پیدا می‌کنند و از عذاب آن سالم نگه داشته می‌شوند. رسول الله صلی الله علیه و سلم چون حقیقت شب قدر و ارزش آن را می‌دانستند، در ده شب آخر رمضان چنان در زنده داری شب‌های آن کوشش می‌کردند به طوری که هیچ وقت چنین کاری را نمی‌کردند«[۱۵]»، تا جایی که عائشه رضی الله عنها می‌گوید: « رسول الله صلی الله علیه و سلم وقتی ده شب آخر رمضان فرا می‌رسید همبستری با همسرانش را ترک می‌کردند و شب را بیدار می‌ماندند و خانواده‌اش را بیدار می‌کردند»«[۱۶]». دعا در شب قدر در شب قدر, شبی که از هزار ماه بهتر است, و شبی که هر كس از آن محروم ماند از تمام خيرها محروم مانده است, باید هر فرد تا آنجایی که در توان دارد به نماز بایستد و دعا کند. در حدیثی از عایشه رضی الله عنها آمده است که گوید: گفتم ای رسول الله اگر دانستم چه شبی شب قدر است؛ در آن شب چه بگویم؟ فرمودند: بگو: اللَّهُمَّ إِنَّكَ عَفُوٌّ تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّى: « خدایا» تو بسیار گذشت کننده و بخشنده‌ای و گذشت و بخشش را دوست داری, پس مرا ببخش»»«[۱۷]». شاید بعضی تعجب کنند که چرا از میان این همه دعا رسول الله صلی الله علیه و سلم دعای بخشش را انتخاب کردند؛ اگر ما حقیقت این دعا را بدانیم دیگر جای تعجبی نیست, زیرا اگر به ما می‌آموختند که فقط بهشت را از خداوند بخواهیم شاید بعد از عذاب در جهنم مسحق بهشت باشیم, ولی اگر ما از خداوند بخشش را بخواهیم و ما را ببخشد دیگر وارد جهنم نخواهیم شد, و خود این دعا نشانه‌ی فروتنی بنده است که به درگاه خداوند اعتراف می‌کند که گناه کار است و در مقابل طاعت و عبادت خداوند کوتاهی کرده است و برای همین است که از ته دل از خداوند بخشش می‌خواهد و دست به دعا بر می‌دارد. ما باید در دعاهایمان بندگی و نیازمان را به خداوند متعال برسانیم و از ته دل دعا کنیم چون خداوند متعال دعا را از قلب غافل قبول نمی‌کند, رسول الله صلی الله علیه و سلم می‌فرمایند: «خواسته خود را از خدا بخواهيد در حالي كه به قبول دعا اطمينان داريد. بدانيد خداوند از دل غافل و ناآگاه, دعا را قبول نمي‌كند»«[۱۸]». نشانه‌های شب قدر رسول الله صلی الله علیه و سلم از نشانه‌هایی که با آن می‌توان دانست که چه شبی شب قدر است به ما خبر داده است و این نشانه‌ها چنین هستند: ۱- از اُبی بن کعب رضی الله عنه روایت است که رسول الله علیه و سلم فرمودند: «صبح شب قدر خورشید همانند طشتی بدون پرتو افکنی طلوع می‌کند, تا اینکه بالا بیاید»«[۱۹]». و در روایتی نزد مسلم«[۲۰]» آمده است که اُبی بن کعب رضی الله عنه گوید: خورشید در آن روز در حالی طلوع می‌کند که سفید است و پرتو ندارد. ۲- از ابو هریره رضی الله عنه روایت است که گوید: ما نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم از شب قدر یاد کردیم, ایشان فرمودند: « کدام یک از شما طلوع ماه را به یاد دارد»؟, در حالی که همانند نیمه کاسه بود»«[۲۱]». ۳- از عبد الله بن عباس رضی الله عنهما روایت است که گوید: رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: «شب قدر شبی آرام و روشن است, که نه گرم و نه سرد است, و صبح آن خورشید در حالی طلوع می‌کند که قرمز رنگ و پرتوهای آن ضعیف است»«[۲۲]». ——————————————————————————– ([۱]) البقرة, آیه ۱۸۵ . ([۲]) الدخان, آیه ۴ . ([۳]) تخریج بخاری, حدیث شماره‌ی ۱۹۱۹ ومسلم، حدیث شماره‌ی ۱۱۶۷ . ([۴]) تخریج مسلم، حدیث شماره‌ی ۱۱۶۶ . ([۵]) تخریج بخاری, حدیث شماره‌ی ۱۹۱۳٫ ([۶]) تخریج مسلم, حدیث شماره‌ی ۱۱۶۹٫ ([۷]) تخریج بخاری, حدیث شماره‌ی ۱۹۱۹ ومسلم، حدیث شماره‌ی ۱۱۶۷٫ ([۸]) (صحیح) تخریج نسائی، حديث شماره‌ی ۲۱۰۶٫ ([۹]) کلمه‌ی بركت در لغت به دو معنا مي‌آید: أ- به معنای نما دادن وجلوه دادن ب- به معنای زیاد کردن, که در این جا شاید هر دو معنا را داشته باشد چون هم جلوه‌ی اعمال بهتر و هم اجر وپاداش آن اعمال بیشتر مي‌شود. ([۱۰]) (صحیح) تخریج ابن ماجه، حديث شماره‌ی ۱۶۴۴٫ ([۱۱]) تخریج بخاری، حديث شماره‌ی۱۸۰۲ و مسلم, حديث شماره‌ی ۷۶۰٫ ([۱۲]) تخریج مسلم، حديث شماره‌ی۷۶۰٫ ([۱۳]) (صحیح) تخریج احمد، حديث شماره‌ی۱۰۷۴۵٫ ([۱۴]) الدخان, آیه ۴٫ ([۱۵]) تخریج مسلم، حديث شماره‌ی۱۱۷۵٫ ([۱۶]) تخریج بخاری، حديث شماره‌ی۱۹۲۰ و مسلم، حديث شماره‌ی۱۱۷۴٫ ([۱۷]) (صحیح) تخریج ابن ماجه، حديث شماره‌ی۳۸۵۰٫ ([۱۸]) (صحیح) تخریج ترمذی، حديث شماره‌ی۳۴۷۹٫ ([۱۹]) (صحیح) تخریج احمد، حديث شماره‌ی۳۴۷۹٫ ([۲۰]) تخریج مسلم، حديث شماره‌ی۷۶۲٫ ([۲۱]) تخریج مسلم، حديث شماره‌ی۱۱۷۰٫ ([۲۲]) (حسن) تخریج بیهقی در شعب الایمان، حديث شماره‌ی۳۵۳۶ .