حضرت عثمان ذی النورین -رضی الله عنه - در دوران ١٢ ساله‌ی خلافتش، تمام فعالیت‌هایش را بر ادامه و احیاء ضوابط و اقدامات موثر شیخین متمرکز ساخت و چون طبعاً آدم ملایم و نرم خویی بود، در اجرای اهداف خویش معمولاً از عاطفه و مسامحت کار می‌گرفت. در اواخر عهد خلافت عثمانس بر اثر شورش‌های داخلی که منافقین به پا کرده بودند، اوضاع بسیار ناامن گشته و بالتبع، ذخیره سنت نیز موقعیت نامناسبی پیدا کرده بود. خلیفه برای اینکه بتواند گنجینه‌ی سنت‌ها را که ابوبکر و عمر با تلاشهای دقیق و محتاطانه ترتیب داده بودند، از دستبرد فرومایگان در امان نگه دارد، اصحاب رسول الله (صلّى الله عليه وسلّم) را در روایت و ابلاغ آنها به مردم آزاد گذاشته بود. البته او نیز با تکثیر بی‌رویه‌ی روایت کماکان موافق نبود. اساساً عثمان و علی دو خلیفه‌ای بودند که اعتقادی ژرف به اقدامات اصلاحی شیخین (ابوبکر و عمر) داشتند و حتی الامکان بر راهکارهای آن دو عامل بوده و دیگران را نیز به همان جانب سوق می‌دادند. بدین سبب، حضرت عثمان -رضی الله عنه - در اکثر کارهایش متبع شیخین بود.
عثمان - رضی الله عنه - و تقلیل روایت
او از جمله‌ی کسانی بود که در تقلیل روایت که دو خلیفه‌ی گذشته در استحکام پایه‌های آن و پذیرش و اجرای همه جانبه‌اش سعی وافر نموده بودند، کاملاً پذیرفته و به مفاد آن عقیده داشت.
عثمان -رضی الله عنه - اگر چه نتوانست در به راه انداختن این طریقه‌ی مهم در یک سطح عمومی موفق شود، اما خویشتن در عمل به آن کوتاهی نمی‌کرد و به تقلید دیگران از خویش که عنوان خلیفه و امیر و مقتداتی مسلمین را داشت، در این امر امید بسته بود.
عبدالرحمن بن حاطب گفته است: هیچ کس از اصحاب رسول الله (صلّى الله عليه وسلّم) را ندیدم که کاملتر و زیباتر از عثمان بن عفان احادیث را روایت نماید. اما او مردی بود که امر حدیث برایش عظیم و مهیب می‌آمد[66].
او در جواب اینکه، چرا از اشاعه‌ی عمومی احادیث اجتناب می‌ورزد، فرمود: علت اینکه از رسول الله (صلّى الله عليه وسلّم) روایت نمی‌کنم، این نیست که در حفظ احادیث وی دست کمی از صحابه‌ی دیگر دارم، بلکه از آن حضرت (صلّى الله عليه وسلّم) شنیده ام که فرمود: هر که سخنی به طرف من نسبت نماید که من آن را نگفته ام، جایگاهش را در دوزخ مهیا گرداند[67].
شاید برای عده‌ای جواب فوق عثمان، تا اندازه‌ای سوال بر انگیز باشد و چنین فکر کنند که: وقتی خود عثمان ادعا داشته باشد که از نظر حفظ احادیث پیامبر (صلّى الله عليه وسلّم) چیزی از دیگران کم نداشته و مانند سایرین به مقدار معتنابهی از سخنان آن حضرت (صلّى الله عليه وسلّم) را به یاد دارد، چگونه می‌توان باور کرد او اندیشه انتساب سخن دروغ به پیغمبر داشت؟ آیا مگر به نیروی حافظه‌اش چندان مطمئن نبود؟
مناظره احسن گیلانی در توجیه جواب عثمان، می‌گوید: به نظرم، با توجه به مقام بلند و مقدس خلافت، اگر او روش اشاعه‌ی عام احادیث رسول الله (صلّى الله عليه وسلّم) را در پیش می‌گرفت، بلاریب هر کس جرات می‌کرد هر نوع سخنی را که از او می‌شنید، به آن حضرت (صلّى الله عليه وسلّم) نسبت دهد.
او در ادامه‌ی سخنش می‌گوید: حضرت عثمان -رضی الله عنه - بی‌هیچ تردیدی، بر حافظه و قوه‌ی یادداشت خویش اعتماد کامل داشت، اما اندیشه‌ی اینکه ممکن است شنوندگان روایات وی، هر آنچه را که شنیده‌اند، (بدون تمییز گفتارهای شخصی) به جانب رسول اکرم (صلّى الله عليه وسلّم) منسوب نمایند و بدین ترتیب، سخنان ص لطی بنام پیامبر (صلّى الله عليه وسلّم) به سمع عموم برسد، از ترویج گسترده‌ی آن خودداری ورزید[68] [3].
ترویج سنت به وسیله‌ی عمل
در این که حضرت ابوبکر و حضرت عمر بودند که با شیوه‌های حمایتی که برای صیانت سنت پدید آوردند، موجب رشد و تعادل سیر سنت شدند، سخنی نیست. اما این مطلب که حضرت عثمان -رضی الله عنه - در احیاء و ترویج سنن از راه عمل کردن، از آنان موفقتر بود، واقعیتی ص یر قابل انکار است.
از میان سنن، اعمال و مناسکی وجود دارد که بر خلاف سنت‌های دیگر، وقوعی نادر دارند و بعضی از آنها سالی یک بار اجراء می‌گردند و حتی سنت‌هایی وجود دارند که برای برخی مردم، ظهورشان طی سالیان متمادی و بلکه در تمام عمر، از یک بار بیشتر تجاوز نمی‌کند. مناسک حج از طیف همین نوع سنت‌ها می‌باشند. حضرت عثمان -رضی الله عنه - در این سنن دانشی وسیع داشت و به گفته ابن سیرین، از میان صحابه درباره‌ی مناسک از همه بیشتر می‌دانست[69].
با سپری شدن دوران وحی، بسیاری از این سنن نادر الوقوع به سبب دوری از زندگی روزمره‌ی مردم، در معرض فراموشی قرار گرفتند اما عثمان -رضی الله عنه - با عمل خویش در فرصت‌های مناسب، به آنها زندگی بخشید و آنچه را که پیامبر (صلّى الله عليه وسلّم) در موارد مربوطه، کرده و یا فرموده بود، به صحابه یادآوری می‌کرد.
شاه ولی الله می‌نگارد: و بسیاری از سنن به سبب عمل او در میان مسلمین رواج یافت[70]. و آنگاه موارد متعددی از سنت‌های مروجه توسط عمل عثمان را بر می‌شمارد[71].
بی شک، عثمان -رضی الله عنه - با بکار بردن این شیوه، رونقی تازه به سنت بخشید و ما در اکتشاف حکم حقیقی بسیاری از مسایل که صحابه در آنها اختلاف داشته و یا از آن خبر نداشتند، ممنون دانش و عمل عثمان -رضی الله عنه - هستیم.
پانوشت‌ها و ارجاعات:
[66]- سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص: 149-148.
[67]- هیثمی، مجمع الزوائد، ج: 1، ص: 148 + جامع المسانید و السنن، ابن کثیر، ج: 17، ص: 200، چاپ دارالکفر بیروت.
[68]- گیلانی، تدوین حدیث، ص: 402.
[69]- اعلام الموقعین، ج: 1، ص: 18.
[70]- ازالة الخلفاء، ج:2، ص: 231.
[71]- ن، ک: ازالة الخلفاء، ج: 2، صفحات 229 الی 231.
نظرات