بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله وعلى آله وصحبه ومن والاه واهتدى بهداه

خدایا اعمال‌مان را صالح و خالص و شیطان را از آن بی‌نصیب گردان؛ ما در آنچه دوست داری و می‌پسندی توفیق ارزانی دار و خیر دنیا و آخرت را نصیب‌مان کن. 

برادران و خواهران گرامی

این روزها حجاج خانه‌ی خدا آماده‌ی حرکت به سوی سرزمین وحی هستند؛ توبه‌ کرده‌اند و به ندای ابراهیم خلیل لبیک گفته‌اند؛ آنگاه که به امر پروردگار در میان آنان برای حج فراخوان داد. از شهر و دیار خود حرکت کردند و موانع دنیا را از خود گسستند و پس از دریافت دعوت به سوی میعادگاه شتافتند. دعوت مخصوصی که از خدا داشتند و لبیک‌گویان و با شوق و اشتیاق رهسپار شدند و امر خدا را گردن نهادند: لبيك اللهم لبيك ، لبيك لا شريك لك لبيك.

سلام و درود خداوند بر شما باد

زمان حج فرا رسیده است و سایه‌ی امنیت و آسایش خود در سرزمین مبارک را بر ما افکنده است. سرزمینی که مهم‌ترین پیام و بلندترین پرچم را به جهانیان هدیه داد. سرزمینی که نیایش در آن شیرین است و طاعت دلپذیر؛ نور ایمان به دل‌ها راه می‌یابد و مسلمان احساس می‌کند بالاتر از جهان بشریت قرار دارد و بر بال فرشتگان الهی نشسته است. زمانی که گناه در آن آمرزیده می‌شود و هیچ تلاشی فروگذار نمی‌ماند و هر گامی که به سویش برداشته می‌شود، یک حسنه به توشه‌اش می‌افزاید و یک گناه را فرو می‌ریزد. 

حجاج عزیز؛ شما دعوت خدا را پذیرفتید و به سویش شتافتید؛ عاشقانه سعی کردید و مشتاقانه به طواف برخاستید. تهلیل گویان رجم کردید و تکبیرگویان فراز و فرود داشتید. پروردگار بزرگ در پاسخ به هر یک از شما می‌گوید: بنده‌ی من از تو پذیرفتم شادمان باش که خیر و نیکی در دستان توست.

برادران گرامی حج جان‌ها را پالوده و دل‌ها را پیراسته می‌کند و از پلیدی گناه پاکیزه می‌سازد؛ حج یک ملاقات اجتماعی و آشنایی اسلامی است. اجتماعی از دل‌های مؤمنی است که با مهر و محبت و معنویت در سایه‌ی خانه‌ی خدا و در اماکن پاک گرد هم آمده‌اند. 

بیایید همراه با معنویت حج حرکت کنیم تا در میان شعائر فراوان، ده مورد از نسیم‌های رو‌ح‌بخش آن را استشمام کنیم به امید آن که خداوند ما را از پذیرفتگان درگاهش قرار دهد.

نخست: آمادگی برای حج:

آمادگی برای حج با توبه‌ی خالص و تجدید نیت و اخلاص برای خداوند آغاز می‌شود؛ هر ستم و گناه باری است بر گرده‌ی حاجی و با زبان حال به او می‌گوید: به کجا؟ آیا قصد خانه‌ی شاهنشاه داری در حالی که در خانه‌ی خود امرش را اطاعت نکرده‌ای و سستی و تنبلی به خرج داده‌ای؟ آیا شرم نمی‌کنی از این که با بار گناه به درگاهش بروی و دست رد بر سینه‌ات بزنند؟

اگر امید آن داری که زیارتت مقبول افتد، پس اوامر خدا را گردن نه و ستم‌ها را جبران کن؛ از تمام گناهان به درگاهش توبه کن و از غیر او دل بکن. با دل خالص به او روی آور چنان که با ظاهری آراسته به سوی خانه‌اش می‌روی که اگر چنین نکنی از این سفر جز خستگی و مشقت چیزی نصیبت نمی‌شود و در نهایت مطرود می‌شوی. چه کسی این زیان را برای خود می‌پسندد؟

به آداب سفر و رعایت حال همسفران پایبند باش و به آنان نیکی کن؛ همراه خوبی باش و از بیهودگی و بحث و جدل بپرهیز. بال تواضع بر آنان بگستران و در خدمت آنان و دقت در حال ضعفا کوتاهی مکن. از لغزش‌های آنان چشم‌پوشی کن و سلامت قلب و زبان خود را پاس بدار. گفته‌اند: بهترین حجاج کسانی هستند که نیت خالص‌تر، یقین بهتر و مال پاک‌تری دارند.

به یاد داشته باش که تو در این سفر مجاهد در راه خدا هستی؛ رسول خدا فرموده است: مهمانان خدا سه نفرند: مجاهد، حاجی و عمره‌گزار. مهمانان خدا باید در هر صفتی کمال داشته باشند؛ پس اخلاق خود را زیبا کن و بر دشواری‌ها بردبار باش و از خدا امید اجر و پاداش داشته باش که خداوند عهده‌دار کار توست. 

خداوندا ما را از توبه‌کاران و پذیرفتگان درگاهت قرار ده.

دوم: احرام

هنگامی که حاجی لباس احرام به تن می‌کند، معنویت بر احساسات و عواطف او چیره می شود؛ احرام رکن نخست از ارکان حج است. چون انسان حج را از میقات نیت می‌کند و میقات حج مکانی است که حاجی از آنجا احرام می‌بندد. هر یک از جهت‌های چهارگانه‌ی حج یک میقات دارد یعنی مکان معلومی که حاجی از آنجا احرام می‌بندد و مسؤول حج حق ندارد بدون احرام، حاجیان را از این مکان عبور دهد. گویی این مکان‌ها که پیرامون حرم قرار دارند، چون هاله‌ای از نور هستند که حدود بین متاع دنیا و حیات و نعمت روح را تعیین می‌کنند. محدوده‌ی اماکنی هستند که خداوند برای مهمانان معنوی خود قرار داده است تا از بندگان مؤمنی که از شرق و غرب این کره خاکی به سوی کعبه آمده‌اند و از ظواهر مادی دل کنده‌اند پذیرایی کند. کسانی که آمده‌اند روح و جان‌شان را پالوده کنند و به شرف میهمانی این سفره‌ی ربانی و غذای روحانی نائل آیند. 

رهنمودهای پیامبر اسلام در نیت احرام به ما می‌آموزد چگونه از خواسته‌های دنیا و سرشت‌های زمینی موجود در خود رهایی یابیم تا به اسباب آسمانی چنگ زنیم. در احرام خود فرمود: «اللهم حجةً لا رياءَ فيها ولا سُمْعَة» خداوندا این حج را بدون ریا و خودنمایی قرار ده. همچنین فرمود: «لبيك حجاً حقاً ، تعبداً ورقاً» آمدیم برای حجی واقعی و بندگی و آزادگی و این اوراد را تکرار می‌کرد. ما باید از او بیاموزیم چگونه خود را از ریا و خودنمایی بپیراییم که ریا آفت عبادت است و ما را از درجات عالی معنوی دور می‌کند. ریا در ذات خود شرک پنهان است و به همین خاطر رسول خدا فرمود: «من صلى يرائي فقد أشرك ، ومن صام يرائي فقد أشرك ، ومن تصدق يرائي فقد أشرك» هر کس با ریا نماز بخواند در واقع شرک ورزیده است. هر کس با ریا روزه بگیرد شرک ورزیده است. هر کس با ریا صدقه دهد شرک ورزیده است. 

با این احرام حاجی مؤمن در یک محیط معنوی و در مهمانی خدا قرار می‌گیرد؛ به همین خاطر بر او واجب است اعلام کند که به این دیار مقدس وارد شده است. به همین خاطر می‌گوید: لبيك اللهم لبيك ، لبيك لا شريك لك لبيك ، إن الحمد والنعمة لك والملك لا شريك لك . 

گویی با حج خود منادی خداوند را لبیک گفته است همان که او را به این سفره‌ی آسمانی فرا خوانده بود. این لبیک را در هر کوه و برزنی تکرار می‌کند تا همواره زبانش در ذکر باشد و فراموش نکند که در حضور پروردگار و در مهمانی رحمانی است.  

برادران گرامی و قاصدان بیت الله الحرام؛ حاجی به یاد داشته باشد که وقتی در این مهمانی روحی حضور می‌یابد، واجب است مظاهر زیبایی و الزامات زندگی خاکی را ترک کند. پیش از آن که نیت کند و احرام بپوشد، غسل می‌کند و خود را کاملا پاک می‌سازد. سپس دو رکعت نماز می‌گذارد و لبیک گویان احرام می‌بندد و از میقات روانه‌ می‌شود. وقتی احرام می‌بندد نباید خود را خوشبو کند و بیاراید. نباید موهایش را بتراشد یا کوتاه کند. چون در پالایش روحی است پس جایز نیست به مظاهر مادی روی آورد زیرا حیات روح برابری می‌خواهد و همه‌ در برابر عظمت خالق یکسانند. هیچ عربی بر عجمی برتری ندارد و هیچ توانگری از ضعیفی بالاتر نیست.

باید به خاطر داشته باشد که لباس احرام، کفنی است که باید با آن به ملاقات پروردگارش بشتابد؛ این دو لباس و این دو سفر چقدر شبیه هم هستند. با این تفاوت که سفر امروز سفر عمل است و سفر فردا بهرمند شدن از پاداش عمل. به اندازه‌ی صدق و اخلاص سفر اول، در سفر دوم اجر و پاداش می‌برد. سفر امروز اجابت داوطلبانه‌‌ی ندای ابراهیم خلیل است آنگاه که به امر الهی در میان مردم فراخوان حج داد. اما سفر فردا اجابت قهری ندای اسرافیل است آنگاه که به دمیدن در شیپور امر می‌شود. 

همواره به خاطر داشته باش با احرامی که بسته‌ای وارد عبادت حج شده‌ای؛ پس لبیک را زیاد تکرار کن و در اجتماع مردم و در فراز و فرود و پیاده و سوار همواره لبیک بگو. صدایت باید متعادل باشد زیرا به قول رسول خدا، تو شخص ناشنوا یا غائبی را نمی‌خوانی بلکه خدایی را می‌خوانی که شنوای بیناست. در هر فرازی همراه با لبیک تکبیر بگو و در هر فرودی تسبیح را تکرار کن و این سنت رسول گرامی اسلام است. هنگام احرام به معانی این اذکار توجه کن تا مناسک را به طور کامل و خداپسندانه انجام دهی. از خدا می‌خواهیم در آن دلهره‌ی بزرگ ما را از آسودگان قرار دهد. 

دوم: هنگام رسیدن به مکه

حاجی این روزها در راه‌های مکه چیزهای عجیبی می‌بیند؛ به هر طرفی که چشم می‌دوزد کاروانی از کاروانیان ایمان و لشکری از لشکریان حق را می‌بیند. تکبیرگویان، تسبیح‌کنان و لبیک‌گویان آهنگ کعبه کرده‌اند؛ دعایشان لا إله إلا الله، رفتن‌شان عبادت، خیزشان نماز، سفرشان هجرت به سوی پروردگار و هدف‌شان مغفرت و رضوان الهی است. کاروان‌شان تصویر کامل و هماهنگ از اختلاف نژاد و زبان و رنگ است. 

اصل مشترک‌شان کلمه‌ی لا إله إلا الله و میعادگا‌ه‌شان خانه‌ی خدا است. با پیوند مهربانی و دلسوزی گرد هم آمده‌اند و شعارشان این است: «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِين» و بال خويش براى مؤمنان فرو گستر. ظاهرشان به بنایی مستحکم می‌ماند؛ شهر و دیار و زن و فرزند و داد و ستند را ترک کرده‌اند. هیچ قدرتی و هیچ قانونی آنان را مجبور به این کار نکرده است. بلکه با یک انگیزه‌ی دورنی برخاسته از وجدان و عمق ایمان و سرچشمه‌ی یقین در این راه گام نهاده‌اند. بیابان‌ها و صحراها را در می‌نوردند و بر فراز کوه‌ها می‌روند و در دره‌ها فرود می‌آیند و رودها و دریاها را در می‌نوردند. از هوا و دریا و خشکی خود را به خانه‌ی خدا می‌رسانند و در سایه‌ی آن می‌آرمند و از نعمت‌های قدسی آن بهرمند می‌شود. به میهمانی آن شرفیاب می‌شوند و مغفرتش را می‌جویند و از باران رحمتش سیراب می‌شوند. چنان که خدای متعال می‌فرماید: 

«وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا» و چون خانه [كعبه‌] را براى مردم محل اجتماع و [جاى‌] امنى قرار داديم.

ای حاجی به خاطر داشته باش که این شهر امین را خداوند حرم امن قرار داده است؛ نه پرنده‌اش آزار می‌بیند، نه درختش بریده می‌شود و نه شکارش کشته می‌شود. ساکنان و مهمانانش ترس و نگرانی ندارند؛ مهمانش باید با خود و با دیگران و با درخت و جنبنده و پرنده در امن و امان باشند. هر کس ستمی مرتکب شود و کار حرامی انجام دهد یا ستمکاری را پناه دهد لعنت خدا و فرشتگان و مردم بر او خواهد بود و خداوند هیچ بدلی از او نمی‌پذیرد.

وارد شدن به این شهر مقدس تمرین بزرگی است؛ تمرین سازش و مدارا که شعار مهم اسلام است. حجاج گرامی در این روزهای بزرگ باید در امن و امان باشند؛ به هم‌دیگر نیکی کنند و بر دشواری بردبار باشند. احساس امنیت کنند و با دیگران از در سازش درآیند. حاجیا اگر نفس، تو را به کار حرام یا تعدی به دیگری سوق داد بدان که خداوند انسان را به محض اراده‌ی شر مجازات می‌کند چه رسد به انجام کار شر. چنان که فرموده است: 

«ومن يرد فيه بإلحاد بظلم نذقه من عذاب أليم» 

و هر كه بخواهد در آنجا به ستم [از حق ]منحرف شود، او را از عذابى دردناك مى‌چشانيم.

اگر شما آهنگ حرم امن الهی کرده‌اید، پس در محل نزول وحی خاستگاه نبوت و دوران نخستین اسلام اندیشه کنید؛ صبر و بردباری رسول خدا را به خاطر آورید که چگونه دشواری‌ها را به جان خرید و ترفندهای دشمنان را پس زد و چگونه در ایمانش راسخ بود. در حالی که یاوری جز خدا نداشت، در میان قومی زیست که تمام اسباب غلبه‌ی مادی را در اختیار داشتند و گمان می‌کردندکه مال و فرزند و قدرت‌شان می‌تواند مانع امر خدا شود؛ اما خداوند سرانجام آنان را به نابودی و زیان ختم کرد و پایان صبر رسول خدا و پاسداری از دعوت را پیروزی و رستگاری رقم زد. آری در این کار عبرتی است برای هر صاحبدل و حق‌جویی که خود به گواهى ايستد و می‌داند چگونه از خدا عزت جوید؛ خدایی که پناه مؤمن در هنگام هجوم دشمنان و قدر‌ت‌نمایی جباران است؛ آن هنگام که سود اندک و زیان فراوان است و دل‌ها لرزان می‌شود جز آن که در پناه خدا باشد. 

آنگاه در حالی که در راه‌روهای این شهر حرام آسوده‌خاطر راه می‌روی، به یاد آور شهر مبارکی را که خداوند پیرامونش را برکت داده است؛ بیت المقدس و قدس شریف را به یاد آور که از ظلم یهود و ناتوانی مسلمانان ضعیف نزد خدا می‌نالد. به یاد آور برادرانت را که چگونه زیر شلاق و ترس و نگرانی زندگی می‌کنند. پس با اخلاص و فروتنی دست به دعا بردار تا خداوند این شهر دربند را رهایی بخشد تا به دو برادرش مکه و مدینه ملحق شود. برای ساکنان و واردان آن امنیت اسلامی را آرزو کن تا خداوند این شهر را حفظ کند و مجاهدانش را توفیق دهد تا وعده‌ی خدا و پیروزی از راه برسد. 

از خدا می‌خواهیم ما را با عزت و شکوه و اعتماد به حرم امن خود برساند و در دنیا و آخرت ایمنی دهد. 

چهارم: هنگام رسیدن به خانه‌ی خدا

خانه‌ی خدا خانه‌ی عزت و شرف است؛ خانه شکوه و کرم است؛ خانه امید و آرزوست. باعث راهیابی گمراهان و هدایت سرگشتگان و پناه قاصدان است. ایمنی بیمناکان و قرارگاه طائفان و عاکفان است و هر که وارد آن شود در امان است. در کرانه‌های آن نسیم پاک و عطرآگین می‌وزد و درهایش محل بذل و عطاست؛ ارکانش بخشش و کرم است و پاداش در آن دو چندان است و گناه بخشوده و سعی ستوده است نزد پروردگاری که درهایش بسته نمی‌شود؛ گدای درگاهش تهی‌دست باز نمی‌گردد و جوینده‌اش ناامید نمی‌شود. بردباری است که شتاب نمی‌کند و بخشنده‌ای است که بخل نمی‌ورزد. در میدان این خانه اسلام با بهترین نماد هویدا است؛ گروهی به طواف مشغولند و گروهی در بین صفا و مروه می‌روند؛ زبان‌هایی به ذکر و دعا می‌جنبد و دست‌هایی به امید کرم بلند است. چشم‌هایی گریان و دل‌هایی فروتن و زبان‌هایی با ذکر و تلاوت مشغول. ای حاجی تو نیز بکوش از اینها باشی و به چنین حالتی دست یابی. این فرصت را از دست مده که تو از نزدیکانی و در محل قبول قرار داری؛ شکل و صورت، تو را از حقائق باز ندارد؛ در این خانه با کس دیگری سخن مگو و کسی را میازار و دل و زبانت را از ذکر و دعا و نیایش غافل مگذار.

حاجی وقتی به این خانه می‌رسد باید بداند که به حرم امن الهی رسیده است؛ امیدوار باشد که با وارد شدن به این شهر از مجازات خدا در امان است؛ بیم آن داشته باشد که مبادا از نزدیکان نباشد و با وارد شدن به این حرم ناامید و نکوهیده باز گردد. امید باید در همه احوال بر او غالب باشد که پروردگار مهربان است و کرمش فراوان؛ شرف خانه‌ بسیار است و مهمان به اکرام سزاوار و پناهجوی سرگردان از درگاهش طرد نمی‌شود.

برادران و خواهران و قاصدان خانه‌ی خدا روزی را به یاد آوردید که وارد مسجد الاقصی دربند می‌شوید؛ مسجدی که خداوند آن را با مسجد الحرام پیوند داده است آنگاه که پیامبر عزیزش را شبانه از آنجا به مسجد الاقصی روانه کرد و از آنجا به آسمان‌ها بالا برد تا جایی که در برابر خداوند به فاصله‌ی دو کمان یا کمتر قرار گرفت و خداوند آنچه می‌خواست به او وحی کرد. این مسجد مبارک را در دعاهایتان فراموش نکنید و از خدا بخواهید آن را آزاد کند و از نیرنگ یهودیان مجرم در امان بدارد. ساکنان و مدافعانش را یاری کند و آن را در کمال امنیت و آسایش به دو برادرش مسجد الحرام و مسجد النبی ملحق کند. خداوند از ما و شما بپذیرد و به همه‌ی ما توفیق خیر دهد که او بر هر چیزی تواناست. 

پنجم: طواف

وقتی به خانه‌ی خدا می‌رسی طواف را آغاز می‌کنی خواه حاجی باشی که طواف قدوم برای تو سنت است یا عمره‌گزار که طواف یکی از ارکان عمره است. اما طوافی که رکن حج محسوب می‌شود طواف افاضه است که پس از بازگشت از عرفات انجام می‌گیرد. طواف، نظم و همکاری و خودگذشتگی  را به ما آموزش می‌دهد. درس عملی ادب و جوانمردی و نوع‌دوستی و دلسوزی را به ما می‌آموزد. باور داریم که رهنمود دینی از هر آموزه‌ای بهتر است. چه کاری این تأثیر را بر انسان می‌گذارد؟ نظامیان پس از آموزش طولانی و نظارت دقیق به صف و انضباط نیاز دارند. اما حجاج با وجود شمار زیاد و اختلاف نژاد و زبان در یک مسیر حرکت می‌کنند و با هم هماهنگی و هم‌افزایی دارند و یک‌پارچگی و همبستگی آنان کاملا مشهود است. 

در میان فریاد لبیک و زمزمه‌های دعا، وقتی مؤذن اذان را آغاز می‌کند به ندایش پاسخ می دهند و بیدرنگ همگان آرام به سوی کعبه می‌ایستند. در آن هنگام هیچ نجوایی شنیده نمی‌شود؛ آنچه می‌بینید اندام‌های منظم و قدم‌های به صف کشیده است؛ هر گاه امام به رکوع می‌رود با او رکوع می‌کنند و هر گاه به سجد رود با او سر به سجده می‌گذارند. هنگام قرائت او سکوت می‌کنند و وقت دعا آمین می‌گویند. این تصویری از شکوه و جمال و زیبایی است؛ صحنه‌ای صحنه‌های کمال است. تمام دنیا بیاید تا این منظره‌ی شگرف و هماهنگ را ببیند؛ دنیا شاهد باشد که اسلام دین نظم و انضباط است؛ دین همگرایی و الفت و دین زندگی است. 

ای کسی که در طواف هستی بدان که طواف هم یک نوع نماز است با این تفاوت که سخن گفتن در آن مباح است؛ از این رو برای طواف باید وضو داشته باشی و لباس پاکیزه به تن کنی و عورتت را بپوشانی. طواف با بدن ناپاک درست نیست و مادامی که طواف، نماز است پس در دل خود تعظیم خدا و بیم و امید را جای ده و از صحبت بیهوده بپرهیز. بدان که در طواف به فرشتگان مقربی شباهت داری که پیرامون عرش پر و بال می‌زنند. پس بکوش که قلب و زبانت را به ذکر و دعا و استغفار و تلاوت و نیاش مشغول کنی. فرشته‌خوی باش و به غیر خدا مشغول مشو. مبادا با دست و زبان خود باعث آزار طواف‌کنندگان شوی. مبادا در میان جمعیتی که در طواف و اعتکاف هستند شتاب کنی.

گمان مبر که مقصود از طواف آن است که با جسمت به دور کعبه بگردی؛ بلکه مقصود آن است که با قلبت به دور پروردگار این خانه بگردی. ذکر را از ته قلب آغاز کن و با آن خاتمه ده چنان که طواف را از پیرامون خانه آغاز می‌کنی و در همان جا خاتمه می‌دهی.

ششم: سعی بن صفا و مروه

سعی بین صفا و مروه یکی از ارکان حج و عمره است و پس از طواف صحیح انجام می‌گیرد. در حین سعی در بین صفا و مروه حاجی معنای ایثار و فداکاری را می‌آموزد. تلاش و کوششی که هاجر به خاطر پیدا کردن یک جرعه آب به خرج داد تا لب تشنه‌ی نوزادش را که در شرف نابودی بود تر کند. یک زن تنها در میان کوه‌های بلند و دره‌های عمیق، به این سو و آن می‌دود؛ و با حیرت و سرگردانی فراز و فرود می‌کند. گریه‌های نوزاد درمانده با دهان خشکیده و زبان بی‌حال جگرش را می‌شکافت. درست زمانی که سختی و دشواری به اوج خود رسید، رحمت خدا چون نوری در تاریکی جلوه‌گر شد. بارقه‌ی امید در میان یأس کشنده درخشید و آب از زمین جوشیدن گرفت و روانه شد. این چشمه‌ی مبارک زمزم است؛ آب پاک و گوارا و دوای شافی تا مردم بدانند که خداوند دوستانش را فراموش نمی‌کند و گشایش پس از تنگنا و آسانی پس از سختی از راه می‌رسد: 

«وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا . وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا»

و هر كس از خدا پروا كند، [خدا] براى او راه بيرون‌شدنى قرار مى‌دهد. و از جايى كه حسابش را نمى‌كند، به او روزى مى‌رساند، و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام‌رساننده است. به راستى خدا براى هر چيزى اندازه‌اى مقرر كرده است.

ای کسی که به سعی مشغولی هنگام رفت و آمد در میان صفا و مروه، بالا و پایین شدن کفه‌های ترازوی روز حساب را به خاطر آور؛ آنجا که در میان عذاب و بخشایش در بیم و امید به سر می‌بری. هنگام سعی دعا بسیار کن و امید بیشتر داشته باش؛ مبادا شیطان کار را بر تو مشتبه کند و عبادت را در چشمت تغییر دهد و بگوید: هاجر به دنبال آب یا کسی که کمکش کند به این سو و آن سو می‌دوید و بالا و پایین می‌رفت اما این کار من چه ارزشی دارد و این سعی من یعنی چه؟ بدان که شرط عبادت آن نیست که مقصد و حکمت تمام اوامر الهی را دریابی یا به سود و فایده‌ی حاصل از انجام یک تکلیف پی ببری! بلکه وظیفه‌ی تو فرمانبری است بدون آن که سودش را بدانی یا از مقصدش بپرسی. همواره با خود بگو آنچه را نمی‌دانی بپذیر.

از خدا می‌خواهیم عبادات ما را بپذیرد و از ما خشنود شود که او بر هر چیزی تواناست. 

هفتم: ایستادن در عرفات

حاجیان در این کاروان الهی و قافله‌ی روحانی و در مسیر ایمان، در میان ازدحام جمعیت و انبوه مؤمنان و خیزش یکپارچه به سمت عرفات قرار می‌گیرند و خود را در میان جمعیتی می‌بینند که لباس‌های گرانبها را از تن درآورده‌اند و تنها یک دامن و بالاپوش سفید پوشیده‌اند و فقیر و غنی با هم یکسان هستند. در این هنگام کفنی را به خاطر می‌آورند که در هنگام ترک دنیا بر انسان می‌پیچند. در این ازدحام و شلوغی روز قیامت را به خاطر می‌آورد که نه مال سود می‌بخشید و نه فرزند مگر کسی که با قلب سلیم به حضور پروردگار آمده باشد. 

در عرفات که رکن مهم حج است، طبقات ذوب می‌شود و تفاوت‌ها از بین می‌رود و برابری واقعی و راستین مشهود است؛ برابری خالی از هر گونه تکلف و نیرنگ؛ برابری‌ای که جایش در جهان متمدن خالی است و در دنیای مدنیت دروغین از بین رفته است. 

هنگام بالا رفتن از کوه عرفات حجاج از هم پیشی می‌گیرند؛ آنان در کسب رضای خدا با هم مسابقه می‌دهند. در آنجا مؤمن دنیا و ما فیها را فراموش می‌کند و لذت و خوشی دنیا به چشمش نمی‌آید. گرمای آفتاب و سوز سرما یا بارش باران برای او یکسان است. زیرا وقتی از چارچوب بشریت خارج شد و به میدان روحانیت گام نهاد، در واقع از مادیت به عالم معنویت روی آورده است. زیرا از خاک زمین فاصله گرفته است و به بالا و عالم فرشتگان راه یافته است و به سلک نیکان درآمده است. 

در عرفات تا چشم کار می‌کند، عابدان سوزناک، توبه‌کاران گریان، مؤمنان فروتن، نمازگزاران در رکوع و سجود و چشم گریان از گناه را می‌بینی گویی دریایی است قدسی که گناهان را می‌شوید و دل‌ها را پاکیزه می‌کند.

چرا چنین نباشد در حالی که خدای متعال با رحمت و آمرزش بر میهمانان این مکان جلوه‌گر می‌شود و نزد فرشتگان آسمان و زمین به آنان افتخار می‌کند؛ آنان را گواه می‌گیرد که این جمعیت ژولیده‌موی و غبارآلود را که از هر سوی آمده‌اند می‌بخشاید. چرا نه که این روز یقینا بهترین روز سال است و شیطان هیچ روزی مانند این روز خشمگین و حقیر و ناامید دیده نشده است. چون می‌بیند خداوند چه رحمتی بر بندگانش ارزانی داشته است. 

ای عرفات تو چه هستی! روزی سرشار از نور و روشنایی! روز رحمت و برکت! روز بخشش و عطا؛ روزی که دنیا خندان است و پیرامون درخشان است؛ بخشش و غفران جاری است و شیطان متواری.

حاجیا اگر این را به یاد آوردی، پس به درگاه پروردگار لابه و نیایش کن تا در زمره‌ی رستگاران و بخشودگان محشور شوی؛ با گمان نیک به خدا به درگاهش امیدوار باش؛ اینجا جای اجابت است و به همین خاطر گفته‌‌اند: بزرگ‌ترین گناه آن است که بنده در عرفات حاضر شود و گمان کند که خداند او را نیامرزیده است. گویی همت‌های والا و پشت‌گرمی به جمعیتی که از هر سوی آمده‌اند، رمز حج و اصل هدف است. هیچ زمان و مکانی مانند این مکان و این زمان برای برخورداری رحمت و حس هم‌دلی خداوندی وجود ندارد.

دعای روز عرفه: بهترین دعایی که در این روز سنت  است این دعا است: «لا إله إلا الله وحده لا شريك له ، له الملك وله الحمد وهو على كل شيء قدير» در این روز مبارک این ذکر را فراوان تکرار کنید. 

برادران و خواهران حاجی، گویی من با شما هستم آنگاه که از عرفات درباره‌ی نیاکانی می‌پرسید که بر فراز آن آمده‌اند؛ از دلاورانی می‌پرسید که روزگاری بر روی آن زندگی کرده‌اند. گویی روی آن کوه باشکوه هستم که می‌گوید: قهرمانان و جوانمردان و سربازان دلاوری بودند که در عهد خود با خدا صادق بودند؛ بر کافران سختگیر و با مؤمنان مهربان بودند. آنان را در حال رکوع و سجده می‌دیدی و از فضل خدا می‌جستند؛ آثار سجده بر چهره‌هایشان هویدا بود. خدا از آنان خشنود شد و آنان از خدا خشنود و این رستگاری بزرگ است. 

گویی بالای آن کوه استوار هستم و آن فرمانده بزرگ، رهبر توانمند و مرشد آگاه محمد بن عبد الله را می‌بینم در حالی که بالاترین خطاب در جهان، آن سخن جاویدان در طول زمان و بهترین قانونی را که تاریخ دیده است در حجة الوداع دریافت می‌کند. راه نجات، مسیر عزت و شکوه و دروازه‌ی رستگاری را برای بشریت ترسیم می‌کند. درست‌ترین قانون را در گوش بشریت زمزمه می‌کند؛ قانونی که صلاح جامعه و کرامت انسان در آن است. این آیه را برای مردم می‌خواند: 

«الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا»

امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‌] آيينى برگزيدم.

حاجیان گرامی در این روزی که خداوند بر شما تجلی می‌کند و نزد فرشتگان به شما افتخار می‌کند، برادران ستمدیده‌ی خود در فلسطین و عراق و چچن و دیگر کشورهای اسلامی را فراموش نکنید و برایشان دعا کنید. خواهران و مادران داغدار و بیوه‌زنان و دختران و پسران یتیم و برادران و خواهران مجاهد را فراموش نکنید؛ در دعای خود از خدای قادر و توانا بخواهید تاوان ظلم و ستم را از ظالمان بگیرد و ستمدیدگان را بر دشمنان پیروز گرداند و دل‌های آنان را به هم نزدیک کند و کاستی‌های آنان را به نحو احسن جبران نماید. 

پدران و مادران و برادران و خواهران و پسران و دخترانتان در عراق همسایه را به خاطر آورید که زیر اشغال صلیبی‌ها قرار دارند. پیش از این نیز از دست رژیم خونخوار و در سایه‌ی ناتوانی عرب‌ها بلاها کشیدند و تلخی‌ها چشیدند آنان را به یاد آورید و برای رهایی‌شان دعا کنید. تا خداوند بر آنان بگشاید و سختی را به آسانی تبدیل کند و امت از مصائب رهایی بخشد و پرچم اسلام و مسلمین را در هر مکانی بلند کند. 

حجاج گرامی اگر از عرفات رفتید خدا را زیاد یاد کنید. مبادا شتاب کنید و به دیگران آزار برسانید. همواره آرامش و وقار خود را حفظ کنید. این دستور خدا و سفارش رسول گرامی اوست. 

اگر به مزدلفه رسیدید بدانید که شما در محدوده‌ی حرم وارد شده‌اید؛ بنابراین با وقار گام بردارید و لبیک و دعا را فراموش نکنید. در مشعر الحرام ذکر کنید و این دستور الهی را بپذیرید که می‌فرماید: 

«فإذا أفضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام واذكروه كما هداكم ، وإن كنتم من قبله لمن الضالين . ثم أفيضوا من حيث أفاض الناس واستغفروا الله إن الله غفور رحيم»

پس چون از عرفات كوچ نموديد، خدا را در مشعر الحرام ياد كنيد، و يادش كنيد كه شما را كه پيشتر از بيراهان بوديد، فرا راه آورد. پس، از همان جا كه [انبوه‌] مردم روانه مى‌شوند، شما نيز روانه شويد و از خداوند آمرزش خواهيد كه خدا آمرزنده مهربان است.

از خدا می‌خواهیم روز عرفه ما را از بخشودگان قرار دهد و پیروزی و رستگاری را برای امت ما رقم زند که بر هر چیزی تواناست. 

 هشتم: رمی جمرات

حاجی گرامی بدان که رمی جمرات یکی از واجبات حج است و منظور از آن اجرای فرمان خدا و نشان دادن بندگی است. تنها فرمانبری منظور است بدون آن که عقل و نفس در آن سهمی داشته باشند. برای تشابه به ابراهیم خلیل است آنگاه که ابلیس در همان جا در برابر او آشکار شد و خداوند دستور داد سنگبارانش کند تا از آنجا دور و ناامید شود. 

ممکن است به این فکر کنی که شیطان در برابر ابراهیم آشکار شد و سنگبارانش کرد، من که شیطانی نمی‌بینم پس این رمی چه معنا دارد؟ بدان که این فکر شیطان است؛ وسوسه می‌کند تا در رمی جمرات سست شوی. بدان که تو در ظاهر سنگریزه‌ها را به سوی عقبه پرت می‌کنی اما در حقیقت به صورت شیطان می‌زنی و کمرش را می‌شکنی. چون تنها چیزی که شیطان را زمینگیر می‌کند اجابت امر الهی است؛ یعنی کاری که تو بدون دخالت عقل و نفس تنها به خاطر تعظیم امر الهی انجام می‌دهی.

بدان ای حاجی که حج نماد محبت و هم‌دلی و رمز برادری و ارتباط است. بر مسلمان واجب است با برادرانش مدارا کند و شرایط مردم را در هنگام ادای مناسک و ازدحام جمعیت مراعات کند. آنجا که حج از حقیقت خود خارج می‌شود و سنت‌ها بر فروض و واجبات پیشی می‌گیرد. اگر شرع اسلام برای آسانگیری و رفع حرج و سختی آمده است، چناکه خدای متعال فرموده است: «يريد الله بكم اليسر ولا يريد بكم العسر» خدا براى شما آسانى مى‌خواهد و براى شما دشوارى نمى‌خواهد. پس حاجی نباید بر خود و دیگران سخت بگیرد و حتما در زمان مشخصی رمی را انجام دهد. بهتر است در اوقات فضیلت مزاحم مردم نشود و این کار را در سایر اوقات انجام دهد که اکثر علمای بر رمی در آن رخصت داده‌اند. حاجیان جوان باید پدران و مادران بزرگسال و برادران و خواهرانی را که عذر و ضعفی دارند و مشتاق انجام مناسک هستند مراعات کند تا عملش مورد قبول افتد. 

از خدا می‌خواهیم روش درست فرمانبری را به ما بیاموزد و ما را از پیروان پاکباز ابراهیم قرار دهد.  

 نهم: قربانی

بدان که قربانی یکی کارهای بزرگ است که باعث نزدیکی حاجی به خدای بزرگ می‌شود؛ خداوند با هر بخش از قربانی بخشی از بدنت را از آتش نجات می‌دهد. قربانی هر چند بزرگ باشد، بیشتر باعث رهایی انسان از آتش می‌شود. قربانی یکی از راه‌ها تعظیم و بزرگداشت خداوند است. هر کس شعائر الهی را تعظیم کند این نشانه‌ی تقوا و پارسایی قلب‌هاست. 

ای حاجی بکوش تلاش کن قربانی داشته باشی گر چه بر تو واجب هم نباشد؛ خون ریختن در روز قربانی بهترین عمل است. مقصود از آن گوشت قربانی نیست بلکه مقصود پاکسازی درون از صفت بخل و آراستن آن به زیبایی ناشی از تعظیم خداوند است. می‌فرماید: «لن ينال الله لحومها ولا دماؤها ولكن يناله التقوى منكم كذلك سخرناها لكم لتكبروا الله على ما هداكم ولعلكم تشكرون»

هرگز [نه‌] گوشت‌هاى آنها و نه خون‌هايشان به خدا نخواهد رسيد، ولى [اين‌] تقواى شماست كه به او مى‌رسد. اين گونه [خداوند] آنها را براى شما رام كرد، تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگى ياد كنيد، و نيكوكاران را مژده ده.

ای حاجی با دلی گشاده انفاق کن که به خاطر هر تار موی و هر قطره خون آن یک حسنه می‌بری و رسول خدا می‌فرماید: 

«ما عمل آدمي من عمل يوم النحر أحب إلى الله تعالى من إهراق الدم ، إنها لتأتي يوم القيامة بقرونها وأشعارها وأظلافها ، وإن الدم ليقع من الله بمكان قبل أن يقع على الأرض ، فطيبوا بها نفسا»

در روز عید هیچ عملی بالاتر از ریختن خون نیست؛ قربانی در روز قیامت با شاخ و موی و سم‌های خود می‌آید و خون قربانی پیش از آن که بر روی زمین بریزد در جایگاهش در نزد خدا قرار می‌گیرد پس با دلی گشاده اقدام کنید. 

از خدا می‌خواهیم اعمال‌مان را بپذیر و ما را از آتش نجات دهد. 

دهم: زیارت مدینه‌ی منوره

زیارت مدینه جزء مناسک حج نیست ولی مسلمان دوستدار رسول خدا غالبا در حج و عمره‌ی خود مشتاق است مسجد النبی و قبر رسول خدا را زیارت کند. از اماکان پاکی که در این شهر وجود دارد دیدن کند. اگر به زیارت این شهر پاک که خداوند آن را طابه و طیبه نامیده است نائل شدی، آداب زیارت آن را فرا گیر و بدان که آنجا نیز مانند مکه یک حرم است و هیچ کس حق ندارد در آن شری مرتکب شود یا گناهکاری را پناه دهد یا شکار کند یا درختی ببرد مگر برای علف مرکبش. همچنان که ترساندن ساکنان و زوارش جایز نیست. 

بکوش در روضه‌ی شریف نماز بخوانی؛ مبادا فریضه‌ای را بدون جماعت بخوانی. در روضه دعا فراوان کن و به نیایش و ذکر و استغفار مشغول باش. بترس از این که هنگام نشستن در روضه مزاحتی برای مؤمنان ایجاد کنی.

وقتی در این شهر پاک قدم بر می‌داری به یاد داشته باش که این همان شهری است که خداوند آن را برای پیامبرش انتخاب کرده‌ بود. هجرتش را به سوی این شهر و خانه‌اش را در همان‌جا قرار داد؛ خانه‌ای که در آن فرائض پروردگارش را برای مردم بیان کرد و با دشمنانش جنگید و خداوند دینش را در آن نصرت داد. تا روزی که در همان خانه به دیدار حق شتافت، آنجا را محل استقرار پیکر مبارکش تا روز قیامت قرار داد. سپس یارانش را به یاد آور که زیر دست او تربیت شدند و خداوند به وسیله‌ی آنان و جهادشان و شرف و مقام‌شان او را تأیید کرد. به یاد آور در این که از همراهی او بی‌نصیب مانده‌ای چه خیر بزرگی را از دست داده‌ای و برای رسیدن به آن یاران و درک مرتبه‌ی آنان راهی نیست جز اقتدا به آنان و رفتن در مسیرشان؛ پس بار دعوت را بر دوش بگیر چنان که آنان گرفتند و شریعت را یاری کن چنان که آنان کردند و گرانبهاترین‌ها را در راه خدا فدا کن چنان که آنان فدا کردند؛ دنیا را به آخرت بفروش چنان که فروختند و سود بردند خداوند ما و شما را با رحمت بی‌منتهایش در بر گیرد و او عهده‌دار کار صالحان است. 

در پایان اگر عرب‌های جاهلی حج خانه‌ی خدا را انجام می‌دادند، اسلام بر حج بسیار تأکید کرد تا جایی که آن را جهاد شمرد و بزرگ‌ترین مناسک اسلامی به حساب آورد. خداوند برای هر امتی مناسکی قرار داد و حج را مناسک اسلام شمرد: 

«ولكل أمة جعلنا منسكًا ليذكروا اسم الله على ما رزقهم من بهيمة الأنعام»

 و براى هر امتى مناسكى قرار داديم، تا نام خدا را بر دامهاى زبان‌بسته‌اى كه روزى آنها گردانيده ياد كنند. 

مردم همواره این مناسک بزرگ را انجام داده‌اند؛ سبکبار و گرانبار، پیاده و سواره، از زمین و هوا و دریا با اشتیاق و در راستای انجام فرمان او از هر سوی به این خانه روی آورده‌اند؛ تا جایی که می‌بینی این سرزمین مقدس و خانه‌ی خدا و مشعر الحرام آکنده از جمعیت شده است. برادران و خواهران گرامی خداوند انجام این مناسک را بر شما آسان کرده است پس بکوشید آن را به طور کامل انجام دهید؛ مبادا در حج با زنان همبستر شوید و گناه و جدال کنید. امید است خداوند ما و شما را از پذیرفتگان و رستگاران قرار دهد. 

شاید از نشانه‌های قبولی حج این باشد که حاجی در حالی باز می‌گردد که نسبت به دنیا بی‌طمع‌تر و نسبت به آخرت مشتاق‌تر شده است؛ دلش نرم تر و درونش پاک‌تر شده است؛ در حالی باز می‌گردد که از گناهان دل کنده است و به جای دوستان تنبل و بیهوده، برادران صالحی به دوستی گرفته است. به جای مجالس لهو و غفلت و سرگرمی، به مجالس ذکر و دعا پیوسته است و بیدار شده است. در حالی باز می‌گردد که می‌داند با حج خود به سوی خدا هجرت کرده است. خداوند همه‌ی ما را در راهی که رضای اوست توفیق دهد. 

کسی که حج را از دست داده است: 

ای کسی که حج را از دست دادی و از همراهی با طواف‌کنندگان و رکوع و سجودکنندگان محروم ماند‌ه‌ای، تلاش کن خود را به حجاج برسانی و شبیه آنان باشی و برخی از عباداتی که رسول خدا به آنجام آن در این روزهای مبارک تأکید کرده است پایبند باشی:

١- نیت قربانی: اگر توان مالی برای قربانی داشتی، خود را از این عمل مبارک محروم مکن؛ رسول خدا می‌فرماید: «ما من نفقة بعد صلة الرحم أفضل عند الله من إهراق الدم» پس از صله‌‌ی رحم، هیچ نفقه‌ای بهتر از قربانی نیست.

همچنین می‌فرماید: «ما من عبد توجه بأضحيته إلى القبلة إلا كان دمها وفرثها وصوفها حسنات محضرات في ميزانه يوم القيامة ، فإن الدم إن وقع في التراب فإنما يقع في حرز الله حتى يوفيه صاحبه يوم القيامة»

هر بنده‌ای که قربانی را به سمت قبله بگیرد، خون و سرگین و پشم آن حسناتی هستند که در ترازوی روز قیامت حاضر خواهند شد. خون اگر در خاک افتد، در کنف خداوند خواهد بود تا در روز قیامت به صاحبش برسد.  

همچنین می‌فرماید: «ما عمل آدمي عملاً يوم النحر أحبَّ إلى الله من إهراق الدم ، إنها لتأتي يوم القيامة بقرونها وأشعارها وأظلافها ، وإن الدم ليقع من الله بمكان قبل أن يقع إلى الأرض  فطيبوا بها نفسا»

در روز عید هیچ کاری نزد خدا محبوب‌تر از قربانی نیست. در روز قیامت قربانی با شاخ و پشم و سم خود می‌آید و خون پیش از آن که بر زمین بریزد، در جایگاهش در نزد خدا قرار می‌گیرد. پس دریغ نکنید. (ترمذی)

از آنجایی که این قربانی‌ها موجب نزدیکی به خدا می‌شود، پس شایسته است بهترین و گران‌ترین آنها انتخاب شود و این کاری است که پیامبر اسلام انجام داده است و در حدیث انس می‌خوانیم که ایشان دو قوچ شاخدار مایل به سیاه قربانی کرد؛ بسم الله و تکبیر گفت و پایش را بر گونه آنها گذاشت و در لفظی آمده است با دست خود آنها را سر برید. در یک لفظ دو قوچ چاق آمده است. 

اگر نیت قربانی کردی سنت است از اول ذی الحجه ناخن و موی خود را کوتاه نکن که رسول خدا فرموده است: «إذا دخلت العشر فأراد أحدكم أن يضحى فلا يأخذ من شعره ولا بشره شيئا» با رسیدن ذی الحجه کسی که نیت قربانی دارد نباید موی خود را بگیرد و از پوست خود چیزی بکند. 

٢- انجام اعمال صالح در دهه‌ی اول ذی الحجه: این ایام نزد خدا بسیار باارزش است و خداوند به شب‌های آن سوگند یاد کرده است: «والفجر ولیال عشر.» رسول خدا در بیان اهمیت عمل صالح در این ایام فرموده است: 

«ما من أيام العمل الصالح فيها أحب إلى الله من هذه الأيام العشر. قالوا : يا رسول الله ولا الجهاد في سبيل الله؟ قال: ولا الجهاد في سبيل الله إلا رجل خرج بنفسه وماله ثم لم يرجع من ذلك بشيء.»

عمل صالح در هیچ زمانی محبوب‌تر از دهه‌ی اول ذی الحجه نیست. گفتند: ای رسول خدا حتی جهاد در راه خدا؟ فرمود حتی جهاد در راه خدا مگر کسی که مال و دارایی خود را بر دارد و هیچ چیزی با خود بر نگرداند.   

عمل صالح در این روزها شامل روزه، نماز شب، انفاق، ذکر و تسبیح و تکبیر، انجام کارهای خیر، صله‌ی رحم و سایر عبادات می‌شود. 

از خدا می‌خواهیم همه‌ی ما را در مسیر اطاعت از خود توفیق دهد و ما را به صالحان ملحق کند و عاقبت همه را به خیر ختم نماید.