آنچه که در شعایر اسلامی مهم بوده و اهمیت فراوانی دارد، حکمت و فلسفه و مقاصد آنها می‌باشد؛ که متأسفانه بهای لازم به آن داده نشده و بسیار ساده و گذرا درباره‌ی آن سخن به میان آمده است.
بدیهی است هر یک از تکالیف شرعی اهداف و مقاصدی را دنبال می‌کند که در واقع روح آن تکالیف بـه حساب می‌آید و در واقع آن تکالیف برای تحقق بخشیدن به آن اهداف و مقاصد وضع شده است و در صورت عدم تحقق آن اهداف، روح خویش را از دست داده، و صرفاً به جا آوردن و انجام قالب آن، ارزش چندانی ندارد، مثلاً نماز؛ اهداف و مقاصدی را دنبال می‌کند همچنین زکات، روزه و حج. چه ما بر همه اهداف و اسرار آن واقف باشیم یا نه. بنابراین روزه ماه مبارک رمضان نیز برای اهداف و مقاصد مهمی واجب شده که با توجه به متون قرآن و سنت نبوی، در سرلوحه‌ی همه آنها، دستیابی به ملکه تقوا به معنای حقیقی آن در فرهنگ قرآنی است.
روزه ماه مبارک رمضان در سال دوم هجرت نبوی (ص) قبل از مشروعیت جهاد بر امت اسلامی فرض گردید، آری! بر امتی که بنا است تا با قیام به فریضه‌ی جهاد، عهده‌دار مأموریت تحکیم دین خدای عزوجل در روی زمین گردد، فرضیت روزه نیز بسیار مهم است، زیرا روزه میدان آزمایش اطاعت و انقیاد انسان برای پروردگار، جلوه‌گاه پیروزی اراده و عزم تصمیم و اوجگاه اعتلای وی بر همه‌ی وابستگی‌های جسمی و شهوانی است که همه‌ی این‌ها خصائل بسیار ضروری برای آماده‌سازی نفوس انسان‌های مؤمن مجاهد در راه خدا است، انسان‌هایی که باید قبل از عبور از موانع و پایگاه‌های دشمن، از موانع و پایگاه‌های شهوات درونی خویش که به هزار گونه چهره‌نمایی می‌کند، عبور نمایند. زیرا یکی از درس‌های مدرسه‌ی رمضان مبارزه با نفس در مقابل کشش‌های نفسانی است چرا که انسان روزه‌دار با غلبه بر نفس خود چیزهایی را که خدا بر او حلال کرده به خاطر تسلیم شدن در مقابل فرمان او ترک می‌کند، و در مدرسه‌ی رمضان این درس را می‌آموزد که وقتی انسان توانایی این را دارد نفس خود را کنترل و حلال خدا را بر خود حرام کند. پس توانایی این را هم دارد که حرام خدا را بر خود حرام کند و از آن دور شود.
آري! روزه پرورش‌دهنده‌ی اراده و آزمایشگاه صبر و پایداری و تحمل سختی‌ها و دشواری‌ها است و از این رو است که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «روزه نصف صبر است».
صبر و استقامت بر انجام وظیفه عبودیت، دعوت و جهاد مهمترین توشه‌ای است که روزه می‌تواند برای فرد مؤمن فراهم آورد.
خداوند علیم و حکیم خطاب به مؤمنان (کسانی که اسلام را شناخته و از صمیم قلب، آن را پذیرفته و تسلیم آن هستند؛ و عمل و رفتار خود را به مقتضای آن شناخت، تنظیم می‌کنند.) می‌فرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» « ای کسانی که ایمان آورده‌اید بر شما روزه واجب است همانگونه که بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است تا باشد که پرهیزگار شوید. » (بقره/ 183)
شهید سید قطب در تفسیر این آیه می‌فرماید: نخستین هدف روزه آماده ساختن دلهای مومنان برای پذیرش تقوا و شفافیت و حساسیت و ترس از خدا است. چه تقوا است که در دلها بیدار می‌گردد و این فریضه را محض اطاعت از خدا و فدارکاری برای کسب رضایت الله، انجام می‌دهد. تقوا است که چنین دلهایی را از تباه کردن روزه به وسیله انجام گناه نگاه می‌دارد، هر چند چنین گناهی آن چیزی باشد که تنها بر دل می‌گذرد. مخاطبان این قرآن، مقام تقوا را در پیشگاه خدا و ارزش آن را در ترازوی او می‌دانند. و از اینجا است که روند گفتار در برابر دیدگانشان هدف تابان و درخشانی را بالا می‌برد تا از راه روزه بدان رو کنند: « لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ». (سیدقطب، 1408هـ. ق، ص168)
آری رمضان به سخن همه سالکان مسیر عبودیت و تزکیه، ماه به خودی خود رسیدن است ماه رهایی از گمگشتگی‌هاست. ماه به خود آمدن و دیگران را به حساب آوردن است. ماه رهایی از پریشانی‌ها، زود رنجی‌ها، دیگر دیدن‌ها و دیگر شنیدن‌هاست. همانطور که اقبال لاهوری (ره) می‌گوید: دیدن دگر آموز، شنیدن دگر آموز چرا که زندگی مجموعه‌ی دیدنیها و شنیدنی‌هاست و چه زیباست که انسان بیاموزد که سنجیده ببیند، سنجیده بشنود، سنجیده بگوید و از مجموعه‌ی این سنجیدگیها و رسیدن به شخصیت متعادل است که انسان رمضانی می‌شود و رنگ و بوی بهار رمضان را می‌گیرد. به همین خاطر است که پیامبر رحمت (ص) فرمودند: « مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» (بخاری، 1422هـ. ق، ج1، ص16، ح38)
« هر کس رمضان را مؤمنانه (نه از روی عادت) و به امید مغفرت وپاداش او روزه بگیرد همه گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود. »
خداوند از همه بندگان راستین میدان عبودیت وتزکیه نفس، می‌خواهد تا در مسیر احسن مخلوق شدن گام بردارند و براستی ماه رمضان، ماه حرکت به سوی احسن مخلوق گشتن است. چرا که انسان عبد معبودی است که بعد از تکمیل مراحل وجود ومراتب رشد ونمو او، در مورد خویش چنین فرمود: «...... فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ » «.... آفرين باد بر خدا که بهترين آفرينندگان است. » (المؤمنون/14)
در سراسر گستره هستی جز خدا كسي نیست که بیافریند. واژه «احسن» در اینجا برای تفضیل و برتری نیست. بلکه برای حسن مطلق و زیبائی سره در کار آفرینش یزدان جهان است. خدایی که انسان را به مرتبه‌ای از مراتب کمال بشری می‌رساند که برای او دقیق‌ترین نظم و نظام ممکن، مقدر و معیّن گردیده است.
از این رو انسان در سیر و سلوکش جهت تقرب به خدا به عنوان مخلوق احسن و اشرف مخلوقات، با لوازم وابزاری که در شریعت الهی مقرر گشته توانایی و شایستگی لازم جهت دستیابی به تمام کمالات معنوی را در حدّ اعلی دارا می‌باشد.
روزه رمضان و قیام شبهای قدرفرصتی بس مناسب برای توبه‌ی راستین و مؤثر است چرا که بسیاری از توبه‌ها و استغفارها مؤثر نیستند لذا محبت گناه و معصیت همچنان در دل باقی می‌ماند.
استاد عبدالرحمن پیرانی با چه تعبیر زیبایی از آمدن بهار قرآن یاد می‌کنند که: «ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و ماه بازگشت به خویشتن و اهتمام به خودسازی و آبادانی درون، بار دیگر فرا رسید؛ تا در پرتو نفحات فرخنده آن، لختی از هیاهوی فرساینده زندگی روزمره فاصله بگیریم و فرصتی برای بازکاوی زوایای درون خود بیابیم. «إن لربکم فی أیام دهرکم لنفحات ألا فتعرضوا لها»(متفق علیه)
لذا رمضان ماه تربیت روح و روان با صیام و قیامی است که محصولش توبه و آمرزش از گناهان است.
و به تعبیر عارفانه و قرآنی استاد ویسی:
صیام و قیامی که صیقل دهنده‌ی دلها و صفابخش و طراوات‌زاست.
صیام و قیامی که یوسف‌های گمگشته را به کنعان وجود باز می‌گرداند.
صیام و قیامی که می‌تواند منشأ تحول و تغییر از درون و پیدایش آثار پر برکت این تغییرات در بیرون باشد.
صیام و قیامی که انسان را اهل پرواز و عروج می‌کند چرا که او را از سنگینی‌ها و ثقلها و تعلقات خاکی و زمینی می‌رهاند.
صیام و قیامی که توشه است بار نیست و تقوا مهمترین و زیباترین و بهترین توشه‌ای است که محصول صیام و قیام رمضان است . « .... وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوَى .... » « و براي خود توشه برگيريد که در حقيقت بهترين توشه پرهيزگاري است.» (بقره/197)
چرا که به قول شهید عقیده اسلامی سید قطب: « تقوا توشه‌ی دلها و جانها است. دلها و جانها، هم از آن انرژی و قدرت می‌گیرند و خوراک و قوت برمی‌گیرند، هم با آن نیرومند و مقتدر و درخشان و درفشان می‌گردند. همچنین دلها و جانها در رسیدن به رضایت خدا و دستیابی به نجات و سعادت دیگر سرا، بر آن تکیه می‌کنند و بدان چنگ می‌زنند. خردمندان نخستین کسانی هستند که به تقوا می‌گرایند و راه پـرهیزگاری می‌پویند، و بهتر از هر فرد دیگری از چنین توشه و زادی سود می‌جویند. » (سید قطب، 1408هـ. ق، ج1، ص 197)
رمضان ماه کم شدن اشتهای گناه و زیاد شدن میل به طاعت و بندگی است.
و امّا هشدار!!!!
امکان دارد شخصی در حال روزه، از اعضاء و جوارحش مثل چشم، گوش، دست و پا محافظت ننمابد و بوسیله آنها مرتکب کارهای ناشایست و خلاف شرع شود. مثل: غیبت، دروغ، تهمت، سخن چینی، شهادت دروغ و ... بشود و به خاطر این کارها ثواب روزه از بین برود.
پیامبر(ص) در این رابطه می‌فرماید: « مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالعَمَلَ بِهِ، فَلَيْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ فِي أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ » (بخاری، 1422هـ. ق، ج3، ص26، ح1903)
«کسی که سخن دروغ و عمل به آنرا رها نکند، خداوند نیازی ندارد که آن شخص غذا و آبش را رها کند.» (روزه‌اش قبول نیست و خداوند التفاتی به آن نمی‌کند. پس بگذار این فرد غذا و آب هم بخورد).
این اخطار شدید به خاطر این است که شخص باید مواظب باشد تا مبادا به خاطر عدم محافظت از جوارحش مرتکب کارهایی شود که روزه‌اش مقبول واقع نشده و ثواب آن باطل گردد.
در این رابطه، در شریعت اسلام با یک هشدار جدی و خطرناک مواجه می‌شویم آنجا که پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: « رُبّ صائم حَظّّهُ مِنْ صِیامِهِ؛ الجُوعُ و العَطَشُ » (طبرانی، 1415 هـ. ق، ج12، ص382، ح13413)
« چه بسیار از روزه‌دارانی که بهره شان از روزه فقط تشنگی و گرسنگی است. »
واین زیان بسی بزرگی است در دنیا و آخرت، به قول شاعر عرب:
« تَرْجُو النّجاهَ و لَمْ تَسْلُک مسالِکها اِنّ السَّفینَه لا تَجری علی الْیبَس »
«امید نجات ورستگاری را داری ولی راه صحیح آن را نمی‌پیمایی، آیا نمی‌دانی که کشتی بر روی خشکی حرکت نمی‌کند! »
بنابراین با توجه به آموزه‌های قرآن و سنت نبوی، فرد روزه‌دار باید نفس خود را خالصانه و بدون هیچگونه توقع و چشم داشتی از دیگران از تمام شهوات و خواسته‌های (قولی و عملی) مخالف با شریعت اسلامی منع کرده و باز دارد. چرا که به فرموده پیامبر رحمت ـ (ص): « مَنْ صَامَ رَمَضَانَ، وَعَرَفَ حُدُودَهُ، وَتَحَفَّظَ مَا يَنْبَغِي أَنْ يَتَحَفَّظَ مِنْهُ، كَفَّرَ مَا قَبْلَهُ. »(بیهقی، 1414هـ. ق، ج4، ص304، ح 8288؛ بیهقی، 1423هـ. ق، ج5، ص234، ح3351)
«فرد روزه‌دار باید حدود روزه را بشناسد و آنها را آنگونه که باید، حفظ کرده و مصون دارد، تا پاک‌کننده‌ی گناهان قبل از رمضان باشد.»
بیاییم تا فرصت باقی است خود را از این خوان الهی محروم ننماییم؛ و در این مبارک ایام رمضان با گرفتن روزه و رعایت حدود آن، خود را مشمول این فرموده راهنما و اسوه مطلق خود قرار دهیم که: «إِنَّ الْإِيمَانَ لَيَخْلَقُ فِي جَوْفِ أَحَدِكُمْ كَمَا يَخْلَقُ الثَّوْبُ، فَاتْلُوا الْقُرْآنَ يُجَدِّدُ الْإِيمَانَ فِي قُلُوبِكُمْ» (طبرانی، 1415هـ. ق، ج13، ص37، ح84) «ایمان مانند پارچه در دل شما کهنه می‌شود لذا قرآن راتلاوت کنید که ایمان را در دلهای شما تجدید کند. »
پس اگر آنرا با دقّت بخوانی تأثیر عجیبی را می‌یابی، در فهم دقیق قرآن غفلت نکنید؛ بلکه آنرا چنان قرائت کنید که یاران پیامبر (ص) قرائت می‌کردند. و همانطور که در آموزه‌های سنت نبوی آمده است هر کس آن را بدینسان بخواند، در مقابل هر حرفش ده ثواب می‌بیند، و خداوند برای هر کس بخواهد بیشترش می‌کند. هر کس به آیه‌ای از کتاب خدا گوش کند، برای او نور و برهانی در روز قیامت خواهد بود.
اقبال لاهوری (رح) می‌فرماید: «براستی قرآن، فقط زمانی بخشی از خود را در اختیار شما می‌گذارد که شما تمام وجود خود را در اختیار آن گذاشته باشید.»
نقش قرآن چون در این عالم نشست نقش‌های پاپ و کاهن را شکست
فاش گویم آنچه در دل مضمر است این کتابی نیست، چیز دیگر است
چون به جان در رفت، جان دیگر شود جان که دیگر شد، جهان دیگر شود
پس بدون تردید ماه رمضان بهترین فرصت برای تجدید و تقویت ایمان به واسطه انجام اعمال صالح است. که باید غنیمت شمرده شود.
منابــــع و مـــآخذ:
• فولادوند، محمد مهدی، (ترجمه قرآن)، تهران، دار القرآن الکریم(دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)، چاپ اول، 1415هـ. ق.
• بخاری، محمد بن إسماعيل، الجامع المسند الصحيح المختصر.... ، المحقق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، الطبعة الأولى، 1422هـ. ق، 2002م.
• بیهقی، أبو بكر، سنن البيهقي الكبرى، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، مكة المكرمة، مكتبة دار الباز، 1414هـ. ق-1994م.
• بیهقی، أبو بكر، شعب الإيمان، ریاض، مكتبة الرشد للنشر والتوزيع بالرياض بالتعاون مع الدار السلفية ببومباي بالهند، الطبعة الأولى، 1423 هـ. ق- 2003م.
• سید قطب، فی ظلال القرآن، القاهرۀ، دارالشروق، الطبعۀ الخامسۀ عشرۀ، 1408هـ. ق ـ1988م.
• طبرانی، سليمان بن أحمد، المعجم الكبير، المحقق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، القاهرة، مكتبة ابن تيمية، الطبعةالثانية، 1415 هـ. ق- 1994م.
تهیه و تحقیق: حمزه خان‌بیگی؛ کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث ـ اشنویه
نظرات