رحمت در افق و سطح عالی و امتداد مطلق صفت خداوند و پروردگار جهان است. زیرا بیگمان رحمت گسترده و نامحدودی شامل تمام عالم هستی و ملکوت است و هر جا شعاع نور دانش نامحدود او بتابد، شعله‌ی رحمت فراگیر وی نیز می‌درخشد. و لذا از جمله ستایش فرشتگان به پیشگاهش چنین است:
«رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ» (غافر: 7)
پروردگارا، مهربانی و دانش تو همه چیز را فراگرفته است (هم اعمال و اقوالشان را کاملاً می‌دانی و هم مرحمت و مهربانیت می‌تواند ایشان را در بر گیرد) پس درگذر از کسانی که (از گناهان دست می‌کشند و به طاعات و عبادتت می‌پردازند و از راههای انحرافی دوری می‌گزینند و به راستای راهت) بر می‌گردند و راه تو را در پیش می‌گیرند و آنان را از عذاب دوزخ مصون و محفوظ فرما.
بسیاری از اسماء پر برکت خداوند از معانی: رحمت و کرم و فضل و عفو سرچشمه می‌گیرند و در حدیث قدسی آمده است:
«إنَّ رَحْمَتِي تَغْلِبُ غَضَبي» رواه مسلم
بیگمان رحمت من بر غضب و خشم من غلبه دارد.
همه محبت‌ها و خوشرویی‌ها و مهربانی‌ها نسبت به یکدیگر و نیکی‌ها تماماً اثری است از رحمت خدا که یک جزء از آن را در دلهای همه خلایق قرار داده است، پس دلسوزترین مردم کسانی‌اند که از این جزء بیشترین بهره را برده‌اند و حساسترین مردمند نسبت به ضعیفان و بینوایان. و اما سنگدلان متکبر و ترشروی و ستمکار در پست‌ترین درجه‌ی آتش دوزخند.
«إن أبعد الناس من الله القلب القاسي» رواه ترمذی
دلهای بزرگ هرگاه عوامل سنگ دلی در آنان می‌جوشد به جای کینه‌توزی و دشمنی بیشتر به گذشت و مهربانی و دلسوزی می‌گرایند.
اسلام دستور داده است که مردم نسبت به همدیگر رحمت و شفقت داشته باشند و آن را از جمله دلایل ایمان کامل قرار داده است. انسان مسلمان نسبت به همه مردم نرم دل و خوش خوی و مهربان ونیکوکار است و نسبت به همه گذشت و گشایش سینه دارد تا بتوانداز سختی‌ها و ناراحتی‌های آنان بکاهد.
در این تحقیق به طور مختصر به ذکر تعدادی ازآیات قرآن کریم که واژه رحمت در آن بیان شده است پرداخته می‌شود:
1- کسی نمی‌تواند خیر و رحمت خداوند را مخصوص خود بداند. بلکه اگر خداوند بخواهد رحمت خود را به هر کسی اختصاص می‌دهد، چون دارای فضل و فزونی بخشی بزرگ و عظیمی است .
«يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ» (آل عمران:74)
2- اگر فضل و رحمت خداوند نباشد، مسلماً از زیانکاران می‌شویم.
ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ ۖ فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ (بقره:64)
3- درود و رحمت و هدایت خداوند شامل کسانی می‌شود که در مقابل امتحان و آزمایش خداوند از قبیل ترس و گرسنگی و کاهش در اموال و جانها و محصولات صبر پیشه گیرند. همان کسانی که چون مصیبتی به آنان برسد گویند، ما از آن خداییم و به سوی او بر می‌گردیم.
«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» (بقره: 155-157)
4- کسانی که ایمان آورده‌اند و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنها به رحمت خداوند امید دارند و خداوند آمرزنده مهربان است.
«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ‌هاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَٰئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (بقره: 218)
5- طلب رحمت و مغفرت و عفو و گذشت از دعاهای حضرت محمد (صلی الله علیه و سلم) و مؤمنان است.
« لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ» (بقره:286)
6- روز قیامت گروهی به سبب عملکرد بد خویش سیاه روی و عده‌ای سپییدْروی می‌شوند، سیاه‌رویان بعد از ایمان کفر ورزیدند پس باید به سزای آنکه کفر ورزیده‌اند عذاب را بچشند، اما سپید رویان همواره در رحمت خداوند جاویدانند.
«يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ ۚ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللَّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ» (آل عمران: 107)
7- اطاعت از خداوند و رسولش باعث می‌شود تا انسان مشمول رحمت قرار گیرد. «وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (آل عمران:132 و حدید: 28)
8- اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید، قطعاً آمرزش خدا و رحمت او از همه‌ی آنچه آنان جمع می‌کنند بهتر است.
« وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ» (آل عمران: 157)
9- نرمخویی و پرمهر شدن به سبب برکت و رحمت الهی است.
« فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل عمران: 158)
10- اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، مسلماً جز شمار اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید.
«وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا» (نساء: 83)
11- کسانی که به خدا ایمان آورده‌اند و به او تمسک جستند، به زودی خداوند آنان را در جوار رحمت و فضلی از جانب خویش در می‌آورد و ایشان را به سوی خود به راه راست هدایت می‌کند.
«فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا» (نساء: 175)
12- خداوند رحمت را بر خویشتن واجب گردانیده است.
«قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ قُلْ لِلَّهِ ۚ كَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» (انعام: 12)
13- در روز قیامت، کسی که عذاب از او برگردانیده می‌شود، قطعاً خداوند بر او رحمت آورده و این همان رستگاری آشکار است.
«مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ ۚ وَذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ» (انعام: 16)
14- اگر امیدوارید که مورد رحمت خداوند قرار بگیرید، باید از قرآن تبعیت کنید و تقوا پیشه کنید.
«وَهَٰذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (انعام: 155)
15- قطعاً قرآن حجتی از طرف خدا و هدایت و رهنمود و رحمتی است. «فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ» (انعام: 157)
16- رحمت خداوند به نیکوکاران نزدیک است.
«وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا ۚ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» (اعراف: 56)
17- باران از مظاهر رحمت الهی است و خداوند باد را به عنوان مژده رسان، قبل از رحمت (باران) می‌فرستد.
« وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ» (اعراف: 57، نمل: 63، روم: 46، فرقان: 48)
18- اگر پروردگار به ما رحم نکند و ما را نبخشاید قطعاً از زیانکاران خواهیم. «لَئِنْ لَمْ يَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَيَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ» (اعراف: 149و23، هود: 47)
19- رحمت خداوند همه چیز را فرا گرفته است و زودی آنرا برای کسانی که پرهیزگاری می‌کنند و زکات می‌دهند و آنان که به خداوند ایمان می‌آورند مقرر می‌دارد.
«وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ۚ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ» (اعراف: 156)
20- اگر امیدوارید که به شما رحمت برسد، وقتی قرآن خوانده می‌شود به آن گوش دهید و خاموش بمانید.
«وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (اعراف: 204)
21- قرآن رهنمودی است از جانب خداوند برای شما و برای گروهی که ایمان می‌آورند ، هدایت و رحمتی است.
«قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَىٰ إِلَيَّ مِنْ رَبِّي ۚ هَٰذَا بَصَائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ» اعراف: 203، (نحل: 77)
22- کسانی که ایمان آورده و هجرت کردند و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‌اند، نزد خداوند مقامی بالاتر دارند و اینان همان رستگارانند. پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودی و باغهایی در بهشت که در آنها نعمتهایی پایدار دارند مژده می‌دهد.
« الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ بَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ » (توبه: 21)
23- پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) برای کسانی که ایمان آورده‌اند رحمت است. «رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ» (توبه: 61)
24- مؤمنان و مؤمنات دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده امر می‌کنند و از کارهای ناپسند باز می‌دارند و نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و از خدا و رسولش فرمان می‌برند، آنان اند که خداوند به روزی مشمول رحمت خود قرار می‌دهد
«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» (توبه: 71)
25- پرودگار به حال بنده آگاه تر است اگر بخواهد بر شما رحمت می‌کند، و اگر بخواهد شما را عذاب می‌کند.
«رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ ۖ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ ۚ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلًا» (اسراء: 54)
26- خداوند به بعضی از بندگان خاصش، رحمت عطا می‌کند.
«وَأَدْخَلْنَاهُ فِي رَحْمَتِنَا ۖ إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ» (کهف: 65، مریم: 2، انبیاء: 75 و 86 ، ص: 43)
27- پیغمبر اکرم بعنوان رحمتی برای جهانیان فرستاده شده است.
«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» (انبیاء: 107)
28- استغفار باعث رحمت می‌شود.
«قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ ۖ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (النمل: 46)
29- اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، پروردگارشان آنان را در جوار رحمت خویش داخل می‌گرداند، این همان کامیابی آشکار است. «وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَكُنْتُمْ قَوْمًا مُجْرِمِينَ» (جاثیه: 30)
30- از رحمت خداوند این است که شب را قرار داد تا در آن بیارامید ، و روز را آفرید تا از فضل و روزی خدا بجویید، پس باید شکرگزار این نعمت بود. «وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» (القصص: 73)
31- پروردگارا رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد. این کلامی است که فرشتگان حامل عرش خداوند در مقام تسبیح و حمد برای کسانی که ایمان دارند دعا می‌کنند و طلب آمرزش می‌خواهند.
«الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ» (غافر: 7)
32- هر کس که درروز قیامت از بدیها حفظ شوند، قطعاً مورد رحمت خداوند قرار گرفته‌اند. این همان کامیابی بزرگ است. «وَقِهِمُ السَّيِّئَاتِ ۚ وَمَنْ تَقِ السَّيِّئَاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ ۚ وَذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ » (غافر: 9)
33- اقامه نماز و دادن زکات و اطاعت از رسول باعث رحمت می‌شود. "وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (نور: 56)
34- هر رحمتی را که خدا برای مردم گشاید، بازدارنده‌ای برای آن نیست و آنچه را که بازدارد پس از باز گرفتن گشاینده ندارد و اوست همان شکست ناپذیر و سنجیده کار.
«مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا ۖ وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ ۚ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (فاطر: 2، زمر: 38، احزاب: 17)
35- بندگان خداوندی که بر خویشتن زیاده روی روا داشته‌اند نباید از رحمت خداوند نومید شوند.
« قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» (زمر: 53)
36- گمراهان از رحمت پروردگارشان نومید می‌شوند. «قَالَ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ» (الحجر: 56)
37- کسانی که آیات خدا ولقای وی را منکر شدند، آنان از رحمت نومیدند و ایشان را عذابی پردرد خواهد بود.
« وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَٰئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَأُولَٰئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ » (عنکبوت: 23)
38- مسلما در نزول قرآن رحمت بزرگی در حق بندگان وجود دارد.
«أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَىٰ عَلَيْهِمْ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَىٰ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ» (عنکبوت: 51)
39- کسی که در اوقات شب سجده کنان و ایستاده به طاعت و عبادت مشغول می‌شود و خود را از عذاب آخرت به دور می‌دارد و رحمت پروردگار خود را خواستارند این شخص از مشرکان بهتر است.
«أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ ۗ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ» (زمر: 9)
40- برای گذشتن از عقبه (گردنه سخت) باید از کسانی باشد که ایمان بیاورد و به صبر و شکیبایی و رحمت و مهربانی سفارش کند.
«ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ» (البلد: 17)
منبع:
1- قرآن کریم
2- اخلاق اسلامی، تالیف محمد غزالی مصری، ترجمه دکتر محمود ابراهیمی
نظرات