كلمه «سكولار» یكی از بحث‌برانگیزترین كلمات در فضای اندیشه در ایران است. درباره آن كتاب‌ها و مقالات زیادی نوشته شده است. ترجمه‌ها و برگردان‌های متفاوتی هم برای آن پیشنهاد شده است، مثل «عرفی»، «دنیوی»، «گیتیانه»، «اباحه‌گری» (به معنای مثبت یا منفی آن)، «قدسی‌زدایی» و... در نهایت بسیاری به این نتیجه رسیدند كه بی‌خیال این ترجمه‌ها شوند و عین لفظ را به كار ببرند. دعوای اصلی اما درباره معنا و مفهوم این اصطلاح است. رایج‌ترین معنای این واژه نزد عموم «جدایی دین از سیاست» است. این معنای سكولار و سكولاریسم، البته توسط بسیاری از پژوهشگران و محققان مورد انتقادهای جدی قرار گرفته و برخی از آنها با ریشه‌شناسی اصطلاح «سكولار» به معناهای فلسفی و الهیات آن اشاره كرده‌اند و كوشیده‌اند نشان دهند كه این معنای رایج از سكولار، نه فقط سطحی و ساده‌انگارانه است، بلكه بسیاری از معناهای ضمنی و اساسی آن را نشان نمی‌دهد و بنابراین ترجمه‌ای غلط است. موضوع بحث‌برانگیز دیگر در بحث از سكولار و سكولاریسم، امكان تحقق آن در سایر حوزه‌های تمدنی و فرهنگی، غیر از تمدن و فرهنگ غربی و به‌طور دقیق‌تر، غیرمسیحی است. در این زمینه معمولا دو دیدگاه عمده وجود دارد. یك نگاه می‌گوید كه سكولاریسم به عنوان یك فرآیند، با هر معنایی كه برای آن در نظر بگیریم، امری است كه تنها در جامعه‌ای مسیحی و آن هم با یك تاریخ یكه و مشخص رخ داده و انتظار وقوع آن در سایر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها منتفی است، نگاه دوم این است كه سكولاریسم یا سكولار شدن، فرآیندی جهانی است و در همه جای دنیا رخ داده یا امكان وقوع دارد. یك نگاه كمتر شناخته شده سومی هم وجود دارد كه می‌گوید، سكولار شدن به معنای عرفی شدن یا دنیوی شدن، در برخی فرهنگ‌ها، مثلا فرهنگ و تمدن اسلامی، اساسا امری غیرلازم است، چراكه این فرهنگ‌ها به صورت پیش‌فرض امكان دنیوی شدن را در خود داشته‌اند و نیازی به قدسی‌زدایی از آنها نیست. خلاصه اینكه بحث درباره سكولار و سكولاریسم، در فضای فكری و فرهنگی ما، سابقه‌دار است، اگرچه در چند سال اخیر، با فروكش كردن مباحث مربوط به روشنفكری یا نواندیشی دینی، بازار مباحثی از این دست هم رونق سابق را ندارد و دعواهای اصطلاحی و معنایی درباره این واژه و مفهوم آن فروكش كرده است. با این همه ترجمه كتاب مفصل و مهم «عصر سكولار» نوشته چارلز تیلور، فیلسوف معاصر كانادایی در زبان فارسی اتفاق خوشایندی است و می‌تواند از بسیاری از این ابهام‌ها بكاهد و به روشن شدن معنا و مفهوم این اصطلاح كمك كند. این كتاب حجیم را علیرضا پاك‌نژاد به فارسی ترجمه كرده و انتشارات پگاه روزگار نو در 853 صفحه منتشر كرده است. تیلور نویسنده این كتاب، متولد 1931، استاد بازنشسته فلسفه دانشگاه مك گیل كاناداست و آثار فلسفی ستایش شده فراوانی تالیف كرده كه برخی از آنها به فارسی منتشر شده‌اند، مثل رخوت مدرنیته (ترجمه انور محمدی)، زندگی فضیلت‌مند در عصر سكولار (ترجمه فرهنگ رجایی)، هگل و جامعه مدرن (منوچهر حقیقی‌راد) و تنوع دین در روزگار ما: دیداری دوباره با ویلیام جیمز (ترجمه مصطفی ملكیان). اساس كتاب عصر سكولار، سخنرانی‌های گیفورد چارلز تیلور در ادینبورگ در بهار سال 1999 است كه آن زمان با عنوان «زیستن در عصر سكولار؟» منتشر شده. تیلور بعد از آن این كتاب را گسترش داده و بخش‌های دیگری بر آن افزوده است. او در این كتاب داستان «سكولاریزاسیون در غرب مدرن» را شرح داده و سه معنا یا مفهوم سكولار را از یكدیگر متمایز می‌كند. معنای اول مفهوم نهادی سكولار است. این معنا از سكولار مشابه همان تعریف اولیه و رایجی است كه در زبان فارسی هم جا افتاده، یعنی جدایی دین از سیاست و به‌طور كلی نهادهای اجتماعی و عرصه عمومی یا همگانی. تیلور خود این معنا را بر مبنای فضاهای همگانی تعریف می‌كند و می‌نویسد در عصر سكولار، این فضاها از مفهوم خدا و هر ارجاعی به واقعیتی غایی تهی شده‌اند. اما معنای دوم سكولار از دید تیلور به معنای رویگردانی از دین و دیانت است. این معنای دوم به تعبیر مترجم، به معنای كمرنگ شدن سلوك مذهبی و شركت در مراسم كلیساست. معنای سوم سكولار از دید تیلور جامعه و فرهنگی است كه در آن دیانت یكی از امكان‌های زیست فرهنگی و اجتماعی است، بدون اینكه نسبت به سایر امكان‌ها ارجحیتی داشته باشد یا از آنها مقام نازل‌تری. در این معنای سوم، دیگر سخن از دیندار شدن یا بی‌دین شدن جامعه یا مردم نیست، بلكه بحث بر سر این است كه در جامعه سكولار، آحاد جامعه با باورها و اشكال دینداری متفاوت در كنار هم زندگی می‌كنند و دیگر یكی یا یك دسته از این باورها بر دیگران برتری ندارد. به نظر می‌رسد خود تیلور مدافع این دیدگاه از سكولار است و آن را می‌پسندد. انتظار او به عنوان متفكری با باورهای مسیحی، از یك جامعه سكولار، جامعه‌ای متكثر و متنوع است كه در آن افراد و گروه‌ها با عقاید و سبك زندگی‌های متفاوت در كنار هم زندگی می‌كنند، بدون اینكه با هم تنشی خصم آگین داشته باشند. تیلور مدافع این معنا از سكولار است و تحقق آن را ممكن می‌داند.
نظرات