گفتاری از محمدعلی سبحانی، سفیر سابق ایران در اردن و لبنان و کارشناس مسائل خاورمیانه در خصوص تحولات جاری در سوریه دیپلماسی ایرانی: زمانی که انقلاب تونس و مصر به راه افتاد بشار اسد، رئیس جمهور سوریه در مصاحبه ای اعلام کرد که سوریه با همه کشورهای عربی تفاوت دارد و این تحولات در این کشور تاثیری نخواهد داشت. شاید بخش اول سخن او مبنی بر تفاوت این کشور با دیگر کشورهای عربی درست بود اما تحولات 16 ماه اخیر نشان داد که نه تنها این تحولات به سوریه رسید بلکه به دلیل همان تفاوت ها به بحرانی تبدیل شده است که در حال تبدیل به یکی از پیچیده ترین پرونده های بین المللی است. در این گفتار به ابعاد مختلف این بحران پرداخته می شود. تحولات داخلی سوریه وقتی به تحولات چند هفته اخیر در سوریه نگاه کنیم به راحتی در میابیم که شدت درگیری ها در سوریه در حال گسترش بوده است. از یک سو شاهد این هستیم که فشار دولت بر مخالفین افزوده شده است؛ به نحوی که گویا نیروهای نظامی حکومت با آزادی عمل بیشتری در مقابله با معارضین برخورد می کنند. از سوی دیگر فشار نیروهای مخالف بر حکومت نیز افزایش یافته است. این فشارها با تشدید درگیری ها از برگزاری تظاهرات های مسالمت آمیز به انجام عملیات های ضد حکومت سوریه گرایش یافته است. تحول دیگری که رخ داده است این است که درگیری ها از نواحی حاشیه ای کشور به سمت پایتخت حرکت کرده است. در دو هفته گذشته بیشترین درگیری ها در پایتخت و حومه آن دیده شده است. بر اساس گزارشها در پنج شنبه و جمعه گذشته سوریه خونبارترین روزها را از سر گذرانده و تعداد کشته ها در هر روز بیش از صد نفر بوده است که بیش از نیمی از آنها در محله های حاشیه دمشق جان خود را از دست داده اند. در شهرهای پیرامونی که قبلا درگیریها در آن وجود داشت وضعیت به نحوی شده است که گویی دولت چندان کنترلی بر بخشی از این مناطق ندارد. در روزهای گذشته اخباری منتشر شد مبنی بر این که برهان غلیون، رئیس سابق شورای ملی سوریه وارد ادلب در شمال شرق سوریه شده و با برخی از مردم و انقلابیون دیدار کرده است. این مسئله نشان می دهد که در این مناطق دولت نفوذ و حضور خود را از دست داده است و راههای امنی برای مخالفین ایجاد شده است. مخالفین اعلام می کنند که آنها کنترل بیش از 50 درصد از خاک سوریه را در دست دارند و در بقیه مناطق نیز توان ایجاد ناامنی دارند. حمله افراد مسلح به مرکز شبکه تلویزیون ماهواره ای الاخباریه، بمب گذاری در دادگستری و دیگر عملیات های روزهای اخیر اگر از سوی معارضین دولت صورت گرفته باشد نشان می دهد که این حرف چندان نامربوط نیست. از سوی دیگر بشار اسد در روزهای گذشته اعلام کرد که این کشور در وضعیت جنگ به سر می برد. این گفته نشان می دهد دولت سوریه نیز بالاگرفتن بحران را پذیرفته است. در این میان با اشتباهاتی که دو طرف درگیری انجام داده اند متاسفانه به نظر می رسد که مسئله سوریه از اعتراضات سیاسی و بیان خواسته های مدنی در حال تبدیل به یک نوع منازعه طائفه ای است و شنیده شده که بخشی از این درگیری ها به مسائل طائفه ای به خصوص بین علوی ها وسنی ها گرایش پیدا کرده است. به هر حال اوضاع داخلی سوریه در حال لغزیدن به یک جنگ داخلی تمام عیار و رسیدن به نقطه ای است که دیگر امکان جمع کردن ندارد. در صورت وقوع جنگ داخلی در سوریه مسائل و مطالبات چندین ساله سیاسی، نزاع های قومی و طائفه ای، بحران های اقتصادی و مشکلات همسایگان سوریه همگی بحرانی را ایجاد خواهد کرد که هیچ قدرتی نمی تواند آن را مدیریت یا کنترل کند. این شرایط ممکن است این کشور را به سمت بالکانیزه شدن سوق دهد. یعنی به هم ریختگی کاملی که با توجه به بافت اجتماعی و قومی این کشور راهی جز تجزیه نخواهد داشت. اوضاع منطقه ای اقدام اخیر سوریه در سرنگون کردن یک جنگنده ترکیه بر فراز دریای مدیترانه مهم ترین بحران منطقه ای را در هفته های اخیر برای این کشور رقم زد. دولت ترکیه این اقدام سوریه را به شدت محکوم کرد و گفت که این حرکت را بی پاسخ نخواهد گذاشت. با توجه به این که ترکیه عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است این مسئله را در نشست اضطراری این سازمان مطرح کرد و ناتو به طور کامل از ترکیه حمایت کرد. از سوی دیگر دولت ترکیه تایید کرده که نیروی نظامی بیشتری برای استقرار در مرز با سوریه اعزام کرده است و تهدید کرده که هر عنصر نظامی که از مرز سوریه به ترکیه نزدیک شود، تهدید قلمداد شده و یک هدف نظامی درنظر گرفته خواهد شد و از سوریه خواسته که از مرزهای ترکیه دور بماند. این وضعیت جدیت بحران منطقه ای خصوصا بین سوریه و ترکیه را نشان می دهد به نحوی که یک اشتباه می تواند جرقه ای برای یک بحران طولانی مدت باشد. از سوی دیگر هدف قرار دادن جنگنده ترکیه از سوی سوریه می تواند این معنا را داشته باشد که سوریه به شدت تمایل دارد که با ورود و دخالت ترکیه در مسائل خود برخورد کند. نباید فراموش کرد که ترکیه تنها کشور منطقه است که عضو ناتوست. از سوی دیگر توان اقتصادی مطلوبی در منطقه دارد. همچنین ترکیه از پایگاه های مخالفان حکومت سوریه به شمار می رود و آنها جلسات خود را در این کشور برگزار می کنند؛ ریاض اسعد، فرمانده ارتش آزاد سوریه نیز در این کشور به سر می برد. ترکیه ماه ها پیش پیشنهاد تشکیل مناطق امن در مرز خود با سوریه در داخل این کشور را داده بود تا پناهجویان سوری بتوانند در این مناطق مستقر شوند. هرچند این پیشنهاد جدی گرفته نشد ولی حضور نزدیک به ۳۳ هزار پناهجوی سوری در ترکیه و دیگر مسائل می تواند دخالت ترکیه در مسئله سوریه را موجه نشان دهد. برخورد جدی سوریه برای مقابله با همین دخالت محسوب می شود. اما چرا ترکیه عکس العمل تندی به سقوط جنگنده خود نشان نداد؟ آنطور که فهمیده می شود تحلیل مقامات ترکیه این است که سوریه تلاش می کند با به راه انداختن نوعی از جنگ با ترکیه اولویت مسائل داخلی تغییر دهد. یعنی مشکلات مخالفین و دولت سوریه را به جنگ بین ترکیه و سوریه تبدیل کند و بتواند با ایجاد نوعی حس میهن پرستی بر تحولات داخلی سرپوش بگذارد. با این حال اگرچه ترکیه در مواجهه با این بحران خویشتن داری کرد ولی این به این معنا نیست که اوضاع کاملا در دست سوریه است. تحولات بین المللی در مورد سوریه همزمان با گسترش بحران در سوریه، مذاکرات دیپلماتیک برای یافتن راه حلی برای کنترل بحران نیز افزایش یافته است. در این راستا روز گذشته وزیران امور خارجه آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه و چین، پنج کشور عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به علاوه ترکیه، قطر و کویت به دعوت کوفی عنان، فرستاده ویژه سازمان ملل برای صلح در سوریه در ژنو جمع شدند تا به توافقی بین المللی برای این عبور از این بحران دست یابند. در این نشست همچنین بان گی مون دبیرکل سازمان ملل متحد، نبیل العربی دبیرکل اتحادیه عرب، رابرت مود رئیس ناظران سازمان ملل در سوریه، و کاترین اشتون نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی نیز حاضر بودند. کوفی عنان فرستاده ویژه سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب برای حل و فصل بحران سوریه در افتتحایه این نشست هشدار داد که شکست در رسیدن به توافق و ادامه تنش در سوریه ممکن است خاورمیانه را به آتش بکشد و بحرانی بین المللی به وجود آورد. او گفت که هیچ کس نباید به خطرهای بزرگی که به دلیل تنش در سوریه منطقه و جهان با آن روبرو است، شک کند. این اظهار نظر کوفی عنان حساس بودن شرایط را برای منطقه و جهان نشان می دهد. از ابتدای ورود کوفی عنان به بحران سوریه و ارائه طرح شش ماده ای به نظر می رسید که او صلح طلبانه، منطقی و آرام نسبت به مسائل پیش می رود. گاه احساس می شد که او از تحولات عقب مانده است ولی درواقع تلاش او این بوده است که همه اطراف قضیه را در نظر داشته باشد تا بتواند از همه ظرفیت های ممکن برای ایجاد صلح استفاده کند. ولی آن طرح علی رغم رفت و آمدهای او به سوریه و تماس و مذاکره با آمریکا، روسیه و دیگر طرف های منطقه ای و بین المللی اجرایی نشد. لذا او روز گذشته طرح جدید خود را ارائه داد که از طرح سابق جدا نیست و مکمل طرح قبلی محسوب می شود. نکته ای که به این طرح اضافه شده ایجاد دولت وحدت ملی به عنوان راه کاری برای توقف خشونت هاست. به نظر می رسد چنانچه از اظهارات هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا و سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در نشست ژنو بر می آمد همکاری های بین المللی بین آمریکا و روسیه و نزدیک شدن نگاه دو طرف برای یافتن راه حل زیاد شده است و هر دو طرف بر اجرایی شدن طرح اخیر کوفی عنان توافق کرده اند. این که انعطاف روسیه تحت فشار آمریکا یا افکار عمومی جهانی است مشخص نیست اما به نظر می رسد که اگر آنها نگرانی هایشان نسبت به آینده حکومت سوریه برطرف شود امکان توافق بر سر وضعیت سوریه وجود دارد. با وجود این که لاوروف بیان کرده که طرح عنان حاوی کناره‌گیری اسد از قدرت نیست ولی این احتمال وجود دارد که در صورت تشکیل دولت انتقالی در نهایت روسیه به کناره گیری بشار اسد رضایت دهد. البته این که در صورت برکناری بشار اسد آیا چیزی از حکومت فعلی سوریه باقی خواهد ماند یا خیر سوالی است که پاسخ روشنی ندارد. هرچند نباید بیش از حد به این موضوع بدبین بود. به نظر می رسد که در حال حاضر برای جلوگیری از تشدید خشونت ها و نجات منطقه از یک بحران جدی هر احتمال و امکانی را باید در نظر گرفت. به هر حال آنچه که در حال حاضر در مورد طرح کوفی عنان برای تشکیل دولت وحدت ملی محل منازعه شده این است که آیا بشار اسد در این دولت وحدت ملی هست یا خیر؟ در این طرح ذکر شده که این دولت وحدت ملی با حضور همه نیروها تشکیل می شود مگر این که نیرویی باشد که مانع از تشکیل این دولت شود. این می تواند به این صورت تفسیر شود که بشار اسد نمی تواند در این دولت باشد. به هر صورت چنانچه از قبل نیز پیش بینی می شد نشست ژنو نتوانست فرمولی نهایی برای حل این مسئله بیابد. ولی گامهایی برای نزدیکی بین روسیه و آمریکا برداشته شد و دو طرف تلاش می کنند که این بحران به یک منازعه بین المللی تبدیل نشود. اگر روسیه و آمریکا نتوانند به یک نقطه توافق برسند حالت جنگ سرد بین این دو کشور بیش از پیش خود را نشان خواهد داد. البته به نظر می رسد که این نگرانی وجود دارد که در صورتی که این بحران به اختلافات و برخوردهای استراتژیک آنها وارد شود موضوع اصلی یعنی منازعه بین دولت سوریه و مخالفین فراموش شود و آنها وجه المصالحه قرار گیرند. این نگرانی در گفته های مخالفین دیده می شود. ایران و بحران سوریه چنانچه پیش از این نیز بارها تاکید شده ورود ایران به روند دیپلماتیک حل بحران سوریه می تواند فرصتی برای ایران و منطقه و جهان ایجاد کند که در جهت یافتن راه حلی برای این بحران نقشی مثبت ایفا کند. ولی ظاهرا علی رغم اصرار روسیه، آمریکا با استناد به ادعاهای کمک ایران به سوریه و حمایت از بشار اسد با این مسئله مخالفت کردند. البته مخالفین دولت سوریه نیز روی خوشی نسبت به حضور ایران نشان ندادند. قطعا این خطای بزرگی بود چرا که آنها خود را از این فرصت که ایران بتواند نقشی مثبت در این روند ایفا کند محروم می کنند. با این حال نباید این نکته را نیز فراموش کرد که به نظر می رسد دولت ایران نیز تاکنون در مواجهه با این بحران با درایت کافی برخورد نکرده است. به هر حال واضح است که بشار اسد نتوانسته است روند اصلاحات را با جدیت و فراگیری پیش ببرد و خواسته های مخالفین و معترضین را برآورده کند. لذا ایران باید تلاش می کرد که با توجه به استفاده دولت از خشونت زیاد، در میانه دولت و مخالین بیطرفانه ظاهر می شد. حمایت ایران از بشار اسد قطعا تاثیر منفی در وضعیت ما در کشورهای عربی خصوصا کشورهایی که در بهار عرب دچار تحول شده اند داشته است. این مسئله متاسفانه فضایی را فراهم کرده است که کسانی که همواره علیه ایران تبلیغ می کنند فرصت و سوژه ای مناسب برای این کار داشته باشند. چنانچه می بینیم که در مصر که انقلاب رخ داده است و رئیس جمهوری اسلام گرا بر سر کار آمده است این مسئله نقش منفی ایجاد می کند و ما نمی توانیم از این تحول به اندازه کافی سود ببریم. لغزش سوریه به جنگ داخلی و طائفه ای قطعا بدترین وضعیت را می تواند برای منطقه و ایران ایجاد کند. لذا ایران می بایست و می باید با حفظ موضع میانه روانه خود نقش مثبت خود را در تحولات منطقه ایفا کند. قطعا افکار عمومی جهان اسلام و حتی محور مقاومت نیز از جنگ طائفه ای در سوریه استقبال نمی کنند لذا ایران باید بیش از پیش برای توقف خشونت ها در سوریه تلاش کند. /16 يکشنبه 11 تير 1391 16:53