مقدّمه 

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علیه و آله و سلم بر افضل پیامبران، سیدنا محمد و خاندان و صحابه او. 

از رحمت و فضل خداوند بر ما این است که در این زندگی دنیا برایمان ایستگاه‌هایی قرار داده است تا از آن‌ها برای تقویت ایمان و تقوا استفاده کنیم و آثار گناهان و غفلت‌ها را از دل‌های خود پاک سازیم... در این ایستگاه‌ها نفس راحتی می‌کشیم و ورق‌های زندگی‌مان را دوباره تنظیم می‌کنیم، پس از آن با روحی تازه و عزمی راسخ و قدرت روانی بالا از آن‌ها خارج می‌شویم تا بتوانیم در برابر زندگی و کشش‌ها و مانع‌های آن ایستادگی کنیم و در انجام وظیفه‌ای که به خاطر آن آفریده شده‌ایم، موفق شویم. وقتی یکی از ما به دنبال این ایستگاه‌ها می‌گردد، می‌بیند که تعدادشان زیاد است... 

از جمله این ایستگاه‌ها، ایستگاه‌های روزانه مانند نمازهای پنج‌گانه، ایستگاه هفتگی مانند روز جمعه، ایستگاه‌های سالانه مانند ماه رمضان، و ایستگاه‌هایی که ممکن است فقط یک‌بار در عمر اتفاق بیفتد، مانند حج و عمره. 

خوشبخت کسی است که ورق‌های زندگی‌اش را مرتب کرده و خود را آماده بهره‌برداری از این فرصت‌ها قبل از فرا رسیدن آن‌ها کرده است و اجازه نمی‌دهد این فرصت‌ها از دست بروند تا از آن‌ها هر آنچه که در سفر به سوی خداوند عز وجل نیاز دارد، برگیرد. همانطور که خداوند می‌فرماید: 

﴿وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ (۱۹۷)﴾ (بقره). 

و توشه برگیرید (هم برای سفر حجّ و هم برای سرای دیگرتان و بدانید) که بهترین توشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان! از (خشم و کیفر) من بپرهیزید.

و از مهم‌ترین ایستگاه‌هایی که مسلمانان هر سال یک‌بار با آن مواجه می‌شوند: ماه رمضان است. حالا روزها می‌گذرند و ماه مبارک رمضان با خیر و برکت خود بر ما سایه می‌اندازد... خداوند عز وجل آن را فصلی برای پیشی گرفتن در کارهای نیک قرار داده است. 

نماز مستحب در آن برابر با فریضه است و فریضه آن مانند هفتاد فریضه در غیر آن است... شعار آن این است که: «ای جویندگان خیر، به پیش بیایید...» در این ماه شیطان‌ها زنجیر شده‌اند و درهاى جهنم بسته شده است و فضا برای دریافت مغفرت، رحمت و رهایی از آتش جهنم آماده است. در بهشت زینت یافته و فرشتگان به مردم فراخوان می‌دهند که: «بیایید و با شتاب بیایید که بازار باز است، کالا حاضر است و مالک بخشنده است». 

پس بیایید تا خود را برای استقبال از آن به خوبی آماده کنیم تا از آمدن آن غافل نشویم. 

برای این کار لازم است بدانیم که چه می‌خواهیم از این مهمان گرامی؟ و چه وسیله‌هایی برای بهره‌برداری از آن استفاده خواهیم کرد؟ 

این صفحات که در دست داریم، تلاشی است برای پاسخ به این سوال. 

و خداوند بهترین هدف‌ها را می‌داند و او هدایت‌کننده به راه راست است. 

ماه مغفرت 

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «رغم أنف رجل دخل عليه رمضان ثم انسلخ قبل أن يغفر له...» 

(رغم أنف رجل دخل عليه رمضان ثم انسلخ قبل أن يغفر له...) 

«نفرین بر مردی که رمضان به او وارد شد و سپس ماه رمضان تمام شد قبل از آنکه خداوند او را بیامرزد...»

پس اگر در رمضان آمرزیده نشود، پس کی آمرزیده خواهد شد؟... 

آیا او در حالی که در دریاچه‌ی دنیا غرق است، از آخرت دور است، آمرزیده خواهد شد؟ یا او در حالی که در پی درهم و دینار و خواسته‌های زن و فرزند خود است، آمرزیده خواهد شد؟ ما بر خداوند تعالی پیشگویی نمی‌کنیم، اما همان‌طور که به ما اطلاع داده است، برای مغفرت اسبابی است و برای ورود به بهشت هزینه‌هایی است. ایمان به آرزو نیست، بلکه چیزی است که در دل ریشه دوانده و با عمل تصدیق شده باشد. 

و به شما - ای خواننده عزیز - توصیه می‌کنم که در آیه‌ی زیر تأمل کنید: 

﴿وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ (۱۳۳) الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (۱۳۴) وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ (۱۳۵)﴾ (آل عمران) 
و (با انجام اعمال شایسته و بایسته) به سوی آمرزش پروردگارتان، و بهشتی بشتابید و بر همدیگر پیشی گیرید که بهای آن (برای مثال، همچون بهای) آسمانها و زمین است؛ (و چنین چیز با ارزشی) برای پرهیزگاران تهیّه دیده شده است. (۱۳۳) آن کسانی که در حال خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و تنگدستی، به احسان و بذل و بخشش دست می‌یازند، و خشم خود را فرو می‌خورند، و از مردم گذشت می‌کنند، و (بدین وسیله در صف نیکوکاران جایگزین می‌شوند و) خداوند (هم) نیکوکاران را دوست می‌دارد. (۱۳۴) و کسانی که چون دچار گناه (کبیره‌ای) شدند، یا (با انجام گناه صغیره‌ای) بر خویشتن ستم کردند، به یاد خدا می‌افتند (و وعده و وعید و عقاب و ثواب و جلالت و عظمت او را پیش چشم می‌دارند و پشیمان می‌گردند) و آمرزش گناهانشان را خواستار می‌شوند - و بجز خدا کیست که گناهان را بیامرزد؟ - و با علم و آگاهی بر (زشتی کار و نهی و وعید خدا از آن) چیزی که انجام داده‌اند پافشاری نمی‌کنند (و به تکرار گناه دست نمی‌یازند).
 

آیا کسی هست که برای بهشت تلاش کند؟ 

پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «ألا هل من مشمر للجنة فإن الجنة لا خطر لها، هي ورب الكعبة نور يتلألأ، وريحانة تهتز، وقصر مشيد، ونهر مطرد، وثمرة نضيجة، وزوجة جميلة، وحلل كثيرة، ومقام في أبد في دار سليمة، وفاكهة وخضرة وحبرة ونعمة في حلية عالية بهية». 

«آیا کسی هست که برای بهشت آماده شود؟ زیرا بهشت هیچ اندازه‌ای ندارد، به جان کعبه، نوری که می‌درخشد، و گلی که در حرکت است، و کاخی محکم، و نهر جاری، و میوه‌ای رسیده، و همسری زیبا، و لباس‌های فراوان، و مکانی ابدی در خانه‌ای سالم، و میوه و سبزی و خوشحالی و نعمت در زینتی بلند و زیبا.»

گفتند: بله، ای رسول خدا، ما برای آن تلاش می‌کنیم.

فرمود: بگویید: «إن شاء الله» 

گفتند: «إن شاء الله».

ورود به بهشت نیازمند تلاش زیادی است بعد از تعلق به رحمت خداوند، چرا که این فقط روزهای معدود است که در این زندگی دنیا سپری می‌کنیم و پس از آن سال‌های طولانی و بی‌پایانی است که در قبر و دنیای آخرت خواهیم گذراند. 

بیایید هر کدام از ما تصوری از شدت پشیمانی و حسرتی داشته باشیم که دل‌های غافلان را پر می‌کند وقتی در معرض حساب سخت قرار می‌گیرند به خاطر کوتاهی در عبادت خداوند خالق خود: 

﴿قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ (۱۱۲) قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلِ الْعَادِّينَ (۱۱۳) قَالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (۱۱۴) أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ (۱۱۵)﴾ (المؤمنون) 

(خداوند بدیشان) می‌گوید: چند سال در روی زمین زیسته و ماندگار بوده‌اید؟! (۱۱۲) می‌گویند: روزی یا بخشی از روزی! (ما که سخت گرفتار عذابیم، پاسخ درستی نمی‌توانیم بدهیم) پس از کسانی بپرس که قادر به شمارش هستند. (۱۱۳) (خداوند بدیشان) می‌گوید: جز مدّت کمی (در زمین) ماندگار نبوده‌اید، اگر شما کمترین آگاهی و دانشی می‌داشتید (در دنیا متوجّه این می‌شدید). (۱۱۴) آیا گمان برده‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و (حکمت و فلسفه‌ای در آفرینش شما نیست، این است که به فساد پرداخته‌اید؟ و چنین انگاشته‌اید که) به سوی ما (برای حساب و کتاب) برگردانده نمی‌شوید.

گران‌ترین آرزوی اهل قبور این است که به دنیا برگردند حتی برای لحظه‌ای: تا خدا را تسبیح گویند یا یک سجده برای او کنند. 

آیا برای ما در این‌ها عبرتی هست؟ آیا زمان آن نرسیده که از غفلت‌ها بیدار شویم و خود را برای مواجهه با سرنوشتی که در انتظارمان است آماده کنیم؟! 

ما هنوز در دنیا هستیم و فرصت برای تهیه توشه برای بعد از مرگ فراهم است، و اینک ماه رمضان به ما دعوت می‌کند. 

بیایید دست‌های خود را آستین کنیم و از خواب برخیزیم و خانواده خود را بیدار کنیم و پرچم جهاد را علیه نفس و شهوات و خواسته‌های آن به اهتزاز درآوریم. 

بیایید دعوت خداوند را پاسخ دهیم: 

﴿اسْتَجِيبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَكُمْ مِنْ مَلْجَأٍ يَوْمَئِذٍ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَكِيرٍ (۴۷)﴾ (الشورى) 

هرچه زودتر مخلصانه فرمان پروردگار خود را پذیرا گردید، پیش از آن که روزی (قیامت‌نام) فرا رسد که خدا هرگز آن را برنمی‌گرداند. در آن روز نه پناهگاهی دارید و نه اصلاً می‌توانید (بعد از گواهی دادن نامه‌ی اعمال و فرشتگان و اندامهای بدن، کارهای خود را) انکار کنید.
 

 احوال مردم در رمضان 

بله... رمضان فرصتی عظیم است که فقط یک‌بار در سال می‌آید، اما آیا مسلمانان با آن به یک اندازه برخورد می‌کنند؟ 

برخی از مردم ماه رمضان را بار سنگینی می‌دانند که آرزوی پایان آن را دارند و در آن چیزی جز محرومیت نمی‌بینند... این‌ها وارد رمضان شدند و از آن خارج شدند بدون اینکه اثری از آن در دلشان بماند یا به یادشان بیافتد. 

برخی دیگر ارزش آن را درک کردند و دست به کار شدند و در نهایت تلاش خود را به کار گرفتند تا بیشترین مقدار عبادات را انجام دهند، قرآن را ختم کردند و نمازها و نیکوکارهایی انجام دادند، اما قلبشان در این عبادات حضور نداشت... 

این افراد با هر وسیله‌ای که در اختیار داشتند، آن را به‌عنوان هدفی در نظر گرفتند و هدف عالی‌تر از آن را که روزه برای رسیدن به آن است، ندیدند. و بی‌شک این افراد احساس خوبی در دل‌های خود دارند، اما این اثر به سرعت پس از پایان رمضان از بین می‌رود. 

گروهی از مردم ماه رمضان را فرصتی نادر برای احیای قلب خود و بیداری آن از خواب غفلت و شعله‌ور کردن شعله تقوا و ایمان در آن می‌بینند. این‌ها هدف روزه را در کلام خداوند عز وجل یافتند: 

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (۱۸۳)﴾ (البقرة) 

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بر شما روزه واجب شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است، تا باشد که پرهیزگار شوید. 

پس تقوای خداوند عز وجل هدف عبادات است: 

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (۲۱)﴾ (البقرة) 

ای مردم! خدای خود را بپرستید، آن که شما را و کسانی را آفریده است که پیش از شما بوده‌اند، تا (خود را بدین وسیله پاک سازید و) راه پرهیزگاری گیرید.

و به اندازه تقوا در قلب انسان، نزدیکی یا دوری او از خداوند عز وجل است: 

﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (۱۳)﴾ (الحجرات) 

بی‌گمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متّقی‌ترین شما است. خداوند مسلّماً آگاه و باخبر (از پندار و کردار و گفتار شما، و از حال همه‌کس و همه چیز) است.

این دسته از مردم دانسته‌اند که ماه رمضان نیامده جز برای اینکه انسان‌ها را به پروردگارشان نزدیک کند و ارتباط آن‌ها را با دنیا قطع کند و دل‌هایشان را به بهترین توشه پر کند: 

﴿وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ (۱۹۷)﴾ (البقرة) 

 و توشه برگیرید (هم برای سفر حجّ و هم برای سرای دیگرتان و بدانید) که بهترین توشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان! از (خشم و کیفر) من بپرهیزید.

پس دست به کار شوید و از وسایل که اسلام در این ماه مبارک قرار داده به بهترین شکل استفاده کنید و میان عمل قلب و عمل جوارح تعادل برقرار سازید... 

بدون شک این دسته آخر بزرگ‌ترین برنده رمضان هستند، چرا که در این ماه دلشان را اصلاح کردند و با گام‌هایی استوار در راه بندگان خدا به سوی او پیش می‌روند...

 نشانه‌های صلاح قلب 

اگر کسی بپرسد: علامت صلاح قلب که رمضان به دنبال آن است چیست؟ 

زمانی که ایمان بیدار می‌شود و جرقه آن در دل می‌افروزد، نشانه‌های صلاح به وضوح در جوارح نمایان می‌شود، طبق قول پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم: «آگاه باشید که در بدن یک تکه گوشت است که اگر آن درست شود، بدن درست می‌شود و اگر آن فاسد شود، بدن فاسد می‌شود؛ آن گوشت همان قلب است.» 

شما صاحب این قلب را می‌بینید که در پی کارهای خیر شتابان است و شعائر خدا را بزرگ می‌دارد، طبق کلام خداوند عز وجل: 

﴿وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ (۳۲)﴾ (الحج) 

(مطلب) چنین است (که گفته شد)، و هر کس مراسم و برنامه‌های الهی را بزرگ دارد (و از جمله مناسک حجّ را گرامی‌شمارد)، بی‌گمان بزرگداشت آنها نشانه‌ی پرهیزگاری دلها (و خوف و هراس از خدا) است.

در او ویژگی پیشقدم بودن و خودجوشی تحقق یافته است: 

﴿لَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآَخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ (۴۴)﴾ (التوبة) 

آنان که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند در انجام جهاد با مال و جان (در راه یزدان) از تو اجازه نمی‌گیرند، (زیرا جهاد واجب است و در اداء واجبات، کسب اجازه لازم نیست. این چنین مؤمنان راستینی که برای رفتن به جهاد اجازه نمی‌گیرند، به طریق اولی برای نرفتن به جهاد درخواست اجازه نمی‌کنند) و خداوند به خوبی افراد پرهیزگار را می‌شناسد (و از نیّات و اعمال آنان کاملاً آگاه است).

به سرعت به هدایت و نصیحت پاسخ می‌دهد: 

﴿ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآَخِرِ﴾ (البقرة: ۲۳۲) 

 همان چیزی است که کسانی از شما بدان پند داده می‌شوند که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند.

او دنیا را ترک کرده و به آنچه در نزد خداوند است رغبت دارد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «زمانی که نور وارد قلب شود، قلب روشن و باز می‌شود.» 

پرسیدند: ای رسول خدا، نشانه آن چیست؟ فرمود: «بازگشت به خانه ابدی و دوری از خانه فریب و آمادگی برای مرگ پیش از آمدنش.» 

اگر این‌ها برخی از نشانه‌های تحقق هدف هستند، پس سوال باقی می‌ماند که چگونه به آن هدف برسیم؟

وسائل مختلف برای ما شناخته شده‌اند و بسیاری از آنها را پیش از این تجربه کرده‌ایم، اما چیزی که جدید است این است که چگونه با این وسائل برخورد کنیم و از آنها به گونه‌ای استفاده کنیم که به هدف مورد نظر از رمضان برسیم. این وسائل را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد: بخش اول که به اصلاح رابطه فرد با خدا مربوط می‌شود و به آن بخش احساسی و وجدانی گفته می‌شود. بخش دوم مربوط به رابطه فرد با جامعه است که به آن بخش رفتاری و اجتماعی گفته می‌شود. هیچ‌کدام از این دو بخش نمی‌تواند بدون دیگری باشد، زیرا هرکدام نقشی در موفقیت مسلمان در زندگی دارد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ﴾ (النساء: ۱۲۵) یعنی اسلام آوردن روی به سوی خدا - که یک امر احساسی و وجدانی است - باید با احسان به خلق همراه باشد. اشتباه برخی این است که بر یک جنبه تمرکز می‌کنند و از جنبه دیگر غافل می‌شوند. فردی که تمام تلاش خود را صرف اصلاح رابطه‌اش با خدا می‌کند و از آنچه به نفع مردم است غافل می‌شود، ایمانش ناقص است. ایمان هم قول است و هم عمل. حتی یکی از مهم‌ترین نتایج اعمال صالحه این است که ایمان صاحبش را افزایش می‌دهد و اصول آن را در دل او محکم می‌سازد، خداوند می‌فرماید: ﴿إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ﴾ (فاطر: ۱۰) 

در مقابل، اگر فردی تنها درگیر کار و حرکت در میان مردم برای رفع نیازهایشان، حل مشکلاتشان و کمک به آنها باشد بدون اینکه قلبی زنده و متصل به خداوند داشته باشد، این مسئله خطرناک است و می‌تواند تاثیر منفی بر روح او بگذارد. پیامبر خداﷺ از این موضوع هشدار داده و فرموده‌اند: «مثل کسی که به مردم علم خیر می‌دهد، اما خود فراموش می‌کند مثل فتیله‌ای است که برای مردم نور می‌دهد و خود را می‌سوزاند.»

 الرافعی گفته است: بزرگترین اشتباه این است که زندگی اطراف خود را مرتب کنی، اما در قلب خود آشوب به راه اندازی. پس لازم است که هر دو جنبه وجود داشته باشند تا هرکدام به نوبه خود، ارتباط محکمی را با یکدیگر برقرار کنند، همانطور که خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكْ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى﴾ (لقمان: ۲۲).

کسی که (دل به خدا دهد و) مطیعانه رو به خدا کند، در حالی که نیکوکار باشد، به دستاویز بسیار محکمی چنگ زده است. سرانجام همه‌ی کارها به خدا بازگشت داده می‌شود (و حسنات را پاداش، و سیّئات را پادافره می‌دهد).

 بخش اول: رابطه با خداوند

ماه رمضان فرصتی برای مسلمان فراهم می‌آورد تا از وسائل مختلفی برای زنده نگه داشتن قلب و تقویت ارتباط خود با خداوند استفاده کند.

- اولین وسیله: روزه 

روزه وسیله‌ای عالی برای تسلط بر نفس و کنترل آن است. نفس بزرگترین مانع در مسیر انسان به سوی خداست، زیرا همیشه به دنبال خواسته‌های دنیوی است و از انجام حقوق الهی فرار می‌کند. یکی از بهترین روش‌ها برای کنترل نفس، روزه است. روزه باعث کاهش قدرت شهوت نفس می‌شود. اگر می‌خواهیم از این وسیله بهره‌مند شویم، باید در طول روز بیشتر وقت خود را در خواب صرف نکنیم. همچنین در هنگام افطار باید در خوردن و نوشیدن معتدل باشیم و از خوردن انواع مختلف غذاها خودداری کنیم، یک یا دو نوع غذا کافی است. حلیمی گفته است: «هر غذایی که حلال است نباید آن را به گونه‌ای بخوریم که بدن را سنگین کند و او را به خواب وادارد و از عبادت باز دارد. باید به اندازه‌ای بخوریم که گرسنگی‌مان برطرف شود و هدف از خوردن غذا این باشد که بتوانیم عبادت کنیم و بر آن قوت یابیم.» علاوه بر روزه از غذا و نوشیدنی، باید در گفتار و خنده نیز اعتدال داشته باشیم و از زبان خود کم استفاده کنیم و سخنان بی‌فایده را کنار بگذاریم. شعار «زبانت را نگه دار» باید سرلوحه کار باشد.

- دومین وسیله: ارتباط با مساجد 

مسجد نقش زیادی در روشن کردن قلب‌ها دارد. خداوند در آیه‌ای می‌فرماید: ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ و در آیه بعدی می‌فرماید: ﴿يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ (النور: ۳۵) و در ادامه مشخص می‌کند که بهترین مکان برای دریافت نور الهی مساجد است: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾ (النور: ۳۶). در مسجد است که دل‌ها بر عبادت خداوند متحد می‌شود و نفس از معصیت باز می‌ایستد. پیامبرﷺ فرمودند: «آیا شما را به چیزی که خداوند گناهان را پاک می‌کند و درجات را بالا می‌برد، هدایت نکنم؟» گفتند: بله، یا رسول الله! فرمودند: «افزایش وضو در شرایط سخت و رفتن به مساجد برای نماز و انتظار نماز بعد از نماز، این است که انسان در حال ربط با خداوند است.»

قلب مؤمن به دلیل نزاع دائمی بین داعی ایمان و داعی هوی در حالت‌های مختلفی تغییر می‌کند و به تثبیت و استحکام در حالت ایمان نیاز دارد. در اینجا نقش مسجد اهمیت پیدا می‌کند. ابوهریره در تفسیر آیه‌ی ﴿اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا﴾ (آل عمران: ۲۰۰) می‌گوید: در زمان پیامبرﷺ جنگی برای مرابطة (یعنی انتظار در راه خدا) وجود نداشت، اما انتظار نماز بعد از نماز به عنوان مرابطة در نظر گرفته می‌شد. پس باید پیش از نماز به مسجد برویم و پس از نماز تا حد امکان در جای خود بمانیم مگر در مواقع ضروری، تا از دعای ملائکه برخوردار شویم. پیامبرﷺ فرمودند: «ملائکه بر یکی از شما دعا می‌کنند مادامی که در مکان نماز خود باشید، تا زمانی که کاری خلاف انجام ندهید، می‌گویند: اللهم اغفر له، اللهم ارحمه». همچنین بر خواهران مسلمان لازم است که مکانی در خانه خود اختصاص دهند و آن را به مسجد تبدیل کنند و در آنجا زودتر به نماز برسند، نماز را انتظار بکشند، اذان را تکرار کنند و هر زمان که شرایط مساعد بود، مدت بیشتری در آنجا بمانند.

 سوم: قرآن کریم:

ماه رمضان ماه قرآن است و پیامبرﷺ قرآن را در این ماه مطالعه می‌کردند. قرآن وسیله‌ای بزرگ برای شفا و هدایت قلب‌ها است. خداوند می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (یونس: ۵۷). ارتباط مسلمان با قرآن به اندازه ارتباطش با خداوند است. پیامبرﷺ فرمودند: «بشارت بدهید! زیرا این قرآن طرفش در دست خداوند و طرف دیگر در دست شما است، به آن چنگ بزنید که پس از آن هرگز هلاک نخواهید شد و گمراه نخواهید گشت.» این وسیله بزرگ زمانی به مقصد خود می‌رسد و شفا و نور می‌بخشد که با آن همان‌طور که خداوند می‌خواهد رفتار کنیم. قرآن برای تدبر و استخراج آنچه به ما نفع می‌رساند نازل شده است، نه تنها برای خواندن با زبان. خداوند می‌فرماید: ﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آَيَاتِهِ﴾ (ص: ۲۹). برخی از سلف گفته‌اند: هیچ‌کس با قرآن نشست نمی‌کند مگر اینکه یا سود می‌برد یا زیان. خداوند می‌فرماید: ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ القرآن مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا﴾ (الإسراء: ۸۲).

پیش از این قرآن را با زبان خود خوانده‌ایم بارها و بارها، و هدف هر یک از ما تمام کردن ختم قرآن بوده است، بلکه برخی از ما در تعداد ختم‌های قرآن با هم رقابت می‌کردیم، به ویژه در ماه رمضان. اما چه سود واقعی از این کار برده‌ایم؟! قرآن وقتی تاثیر می‌گذارد که با حضور قلب خوانده شود، زیرا خواندن قرآن فقط با زبان مانند دانه‌های بی‌فایده است. این همان چیزی است که صالحان در طول تاریخ بر آن تأکید کرده‌اند. علی ﵁ گفته است: «در قرائتی که در آن تدبر نباشد، هیچ خیری نیست.» حسن گفته است: «چطور قلبت نرم شود در حالی که نگرانی‌ات پایان سوره است؟» ابن‌القیم نیز تأکید کرده است: «هیچ چیزی برای قلب مفیدتر از خواندن قرآن با تدبر و تفکر نیست، زیرا قرآن شامل تمام مراحل سلوک، حالات عالمین، و مقامات عارفین است. اگر مردم می‌دانستند که درک قرآن با تدبر چقدر مفید است، به آن مشغول می‌شدند و از هر چیز دیگری دست می‌کشیدند. خواندن یک آیه با تدبر بهتر از ختم قرآن بدون تدبر است.»
 

پس بیایید رمضان را به عنوان شروع واقعی برخورد صحیح با قرآن قرار دهیم.

 چگونه از قرآن بهره‌مند شویم؟

قرآن مهم‌ترین وسیله برای نرم کردن دل‌ها است. وهیب بن ورد گفته است: «ما در این حدیث‌ها و مواعظ نگاه کردیم و هیچ چیزی نرم‌تر از قلب‌ها و بیشتر موجب حزن نمی‌شود، جز خواندن قرآن با فهم و تدبر.» تلاوت قرآن به روش صحیح آن همان‌طور که ابو حامد غزالی گفته است، باید با زبان، عقل و قلب همراه باشد. سهم زبان اصلاح حروف است، سهم عقل تفهیم معانی است، و سهم قلب عبرت گرفتن و تأثیر پذیرفتن است. زبان ترتیل می‌کند، عقل ترجمه می‌کند و قلب عبرت می‌گیرد.

این‌جا چند روش عملی برای بهره‌برداری از قرآن آورده شده است:

۱. قبل از شروع خواندن: از خداوند بخواهید که دل‌های ما را برای نور کتابش باز کند و به ما توفیق دهد تا قرآن را با تدبر بخوانیم و تحت تأثیر قرار بگیریم. این دعا نقش مهمی در آماده‌سازی قلب برای پذیرش قرآن دارد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَنْ يُنِيبُ * فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾ (غافر: ۱۳، ۱۴).

۲. تلاوت قرآن را زیاد کنید و زمان بیشتری را با قرآن بگذرانید، بهتر است در مکانی آرام و دور از سر و صدا قرآن بخوانید تا ذهن شما بهتر متمرکز شود و از حواس‌پرتی جلوگیری شود. همچنین فراموش نکنید که قبل از خواندن وضو بگیرید و مسواک کنید.

۳. قرآن را از روی مصحف و با صدای بلند و ترتیل بخوانید. ترتیل تأثیر زیادی در تحریک احساسات دارد و آنها را با فهمی که از تدبر به دست می‌آید، هم‌راستا می‌کند و ایمان در این هنگام شکل می‌گیرد.

۴. قرآن را به آرامی و با صدای غمگین بخوانید. وقتی قرآن را می‌خوانید، باید حروف و کشش‌ها را درست ادا کنید تا بتوانید با آیات زندگی کنید، همچنین بهتر است قرآن را با صدای غمگین بخوانید تا تأثیر بیشتری بر دل‌ها بگذارد.

۵. فهم کلی آیات: از عقل خود برای درک کلیات آیات استفاده کنید. این به معنای ایستادن روی هر کلمه نیست بلکه کافی است معنی کلی که آیه یا آیات می‌رسانند، فهمیده شود تا بتوانید به راحتی ادامه دهید و احساساتتان به سرعت تحت تأثیر قرار گیرد.

۶. اجتهاد در برخورد با قرآن: قرآن را انگار که بر تو نازل شده است و انگار خود تو مخاطب این آیات هستی. همچنین باید در تعامل با این خطاب از طریق پاسخ دادن به سوالاتی که در آیات مطرح شده‌اند، تأمین در مواقع دعا و ... اجتهاد کنیم.

۷. تکرار و تردید آیه یا آیات که قلب با آن‌ها تأثیر می‌پذیرد: این کار به قلب کمک می‌کند که از نور و ایمان بیشتر بهره‌مند شود که در این لحظات در آن وارد می‌شود.

۸. وجود تفسیر مختصر در کنار خود: برای رفع شک یا فهم معنای کلمه‌ای که برایمان دشوار است، هیچ اشکالی ندارد که تفسیر مختصری در دست داشته باشیم. البته بهتر است که این تفسیر را بعد از اتمام خواندن قرآن بررسی کنیم تا از جو قرآن و احساسات معنوی که در آن زندگی می‌کنیم، خارج نشویم، مگر در صورتی که کلمه‌ای برایمان قابل فهم نباشد و بخواهیم فوراً معنای آن را بدانیم.

 چهارم: قيام‌الليل:

قيام الليل یکی از وسیله‌های مهم برای زنده کردن قلب است. پیامبرﷺ فرمودند: 

«بر شماست که قیام الليل را انجام دهید، زیرا این کار روش صالحان پیش از شما بوده است، و نزدیک‌ترین وسیله به خداوند و جلوگیری از گناه و کفاره گناهان و دفع بیماری‌ها از بدن است.» 

تعرض به نفحات شب و شریک شدن در غنیمت با مجتهدان از بزرگ‌ترین وسیله‌ها برای کاشت ایمان در دل است... خداوند در ابتدا قیام الليل را بر پیامبرﷺ و صحابه قبل از نزول فرض‌ها و قبل از تشریع حدود، و حتی قبل از فرض شدن پنج نماز، واجب کرده بود، زیرا وقتی انسان در دل شب با پروردگار خود خلوت می‌کند و قلبش با او ارتباط پیدا می‌کند، دل پاک می‌شود و نعمت‌ها بر او نازل می‌شود. 

این وسیله عظیم که بین تدبر قرآن و آنچه در آن از گنج‌ها است، و بین رکوع و سجود، که در آن معنای ذلت و خضوع و تسلیم در برابر پروردگار متعال است، ترکیب می‌شود، از مهم‌ترین وسایل تقرب به خداوند است. پس نباید شبی را بدون قیام شب سپری کنیم، حتی اگر شرایط سخت باشد. بهتر است که در کنار نماز تراویح، پیش از طلوع فجر بیدار شویم و برای تهجد و استغفار وقت بگذاریم تا طعم زندگی واقعی را بچشیم و نسیم سحر را استشمام کنیم و با پروردگار خود راز و نیاز کنیم.

یکی از صالحان گفته است: «در دنیا هیچ وقتی شبیه نعمت اهل بهشت نیست مگر آنچه که اهل دل در دل شب از شیرینی مناجات در دل‌های خود می‌یابند.»

ایقبال گفته است: «با هر کسی در علم و حکمت باش، اما هیچ بهره‌ای از این نخواهی برد تا زمانی که در سحرگاهی با دل شکسته و امید به رحمت خداوند، در برابر او ایستاده باشی.» او می‌خواست بگوید: 

«اگر می‌خواهی دعاگری موفق باشی، اگر می‌خواهی سخنران برجسته‌ای باشی، اگر می‌خواهی محاضر عالی باشی، باش، اما هیچ بهره‌ای از خود نخواهی برد تا زمانی که در سحرگاه با خداوند خلوت کنی، لباس شهرت و غرور را کنار بگذاری و در حال بنده‌ای که از غضب پروردگار می‌ترسد و به رحمتش امیدوار است، قرار بگیری.» 

پس مطالب خود را آماده کن، اهداف خود را مشخص کن و خواب کمی داشته باش تا دقایق آخر شب را به خلوت با محبوب بگذرانی.

 فقه قیام الليل:

وقتی خداوند توفیق می‌دهد که پیش از فجر بیدار شویم، نباید فقط قیام و قرائت را طولانی کنیم، بلکه باید در رکوع و سجود نیز وقت بگذاریم. 

عبدالله بن مبارک گفته است: «نزدیک‌ترین حالت بنده به خداوند در هنگام سجود است. در سجود است که معانی ذلت و انکسار و فقر و مسکنت به کسی که مالک ملکوت آسمان‌ها و زمین است، ابراز می‌شود.» 

دکتر عبد الستار فتح الله نکته‌ای جالب یادآوری کرده است که خداوند عز وجل قیام شب را بر پیامبرش فرض کرد، پس چگونه ممکن است که نیمی از شب با آیات کمی که از قرآن نازل شده است عبادت کنیم؟ 

پس هدف از قیام الليل، طولانی بودن سجود در کنار قیام و رکوع است. 

مناجات با خدا در سجود از عظیم‌ترین شکل‌های پناه بردن به خدا و درخواست عفو و بخشش از او و ابراز ذلت و تسلیم است. در آن هنگام، بنده خواسته‌های خود را مطرح کرده و نیازهای خود را به درگاه خداوند می‌برد.

«سجد و اقترب» (علق: ۱۹) به این معنا است که در سجود باید به خدا نزدیک‌تر شویم و با دل و جان خود به او پناه ببریم.

اگر شب تاریک شد، آن را با تلاش پشت سر بگذارید... و صبحگاه از آن‌ها برمی‌آید در حالی که در رکوع هستند

ترس، خواب را از آن‌ها ربود، پس برخاستند... و اهل امنیت در دنیا در خواب هستند

برای آن‌ها زیر ظلمت شب و در حالی که در سجده‌اند... ناله‌ای از دل‌ها برخاست که سینه‌ها را می‌شکافد

چه باید کرد اگر از قیام شب محروم شویم؟!

ما می‌توانیم از تمام دلایل برای بیدار شدن در شب استفاده کنیم، اما در نهایت با صدای اذان فجر مواجه می‌شویم. پس چه باید کرد؟! این یک پیام از سوی خداوند عز و جل است که معانی زیادی در خود دارد: از جمله این که این محرومیت ممکن است به دلیل گناهی باشد که مرتکب شده‌ایم یا کوتاهی در انجام حقوقی که باید انجام می‌دادیم... و از دیگر دلایل این که اشتیاق به قیام شب ممکن است به اندازه کافی قوی نبوده باشد... یا این که ممکن است این یک امتحان از سوی خداوند باشد تا ببیند ما چه خواهیم کرد...

پس اگر چنین شد، باید به سوی خداوند فرار کنیم با نماز و دعا و از او راضی باشیم و استغفار کنیم تا شاید از ما درگذرد... و همچنین باید صدقه پنهانی بدهیم، زیرا صدقه پنهانی غضب خداوند را خاموش می‌کند.

از توصیه‌های پیامبرﷺ این است که اگر کسی نماز شب را از دست داد، باید آن را بین نماز فجر و ظهر قضا کند، همانطور که امام مسلم در صحیح خود روایت کرده است.

و در برخی حالات ممکن است پیش از فجر بیدار شویم و وقتی شروع به نماز می‌کنیم، متوجه شویم که قلب‌هایمان از نماز فرار می‌کنند و به سوی دنیا می‌روند و هر چه تلاش می‌کنیم که آن‌ها را با خداوند جمع کنیم، باز هم از ما می‌گریزند. در این صورت چه باید کرد؟ ابن جوزی می‌گوید: «اگر در دل شب در پیشگاه خداوند نشسته‌ای، اخلاق کودکان را به کار بگیر، زیرا کودک اگر از پدر چیزی بخواهد و آن را نگیرد، گریه می‌کند.» 

پس در این حالت باید از خداوند با اصرار و اصرار بخواهیم و بارها و بارها استغفار کنیم تا دروازه‌ها برای ما باز شوند. آیا نگفته است: ﴿فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا﴾ (الأنعام: ۴۳)؟ پس عدم قیام یا محروم شدن از شیرینی مناجات و حضور قلب در نماز، عذاب از سوی خداوند است که مستلزم تضرع و اصرار و استغفار است، شاید در این حالت خداوند ما را ببیند و از ما درگذرد.

 پنجم: استفاده از اوقات شریف

ابن رجب می‌گوید: خداوند عز و جل برای برخی ماه‌ها فضیلت‌هایی نسبت به برخی دیگر قرار داده است، همانطور که برخی از روزها و شب‌ها را از دیگران برتر ساخته است، و شب قدر را از هزار ماه بهتر قرار داده است... هیچ‌یک از این مواسم فضیله خالی از وظیفه‌ای از طاعت‌های خداوند نیست که از طریق آن به خداوند نزدیک شویم و برای بندگانش رحمتی فرود می‌آید که از آن بهره‌مند شوند. سعید کسی است که این فرصت‌ها را غنیمت بشمارد و در این اوقات به خداوند نزدیک شود و شاید از این نفحات بهره‌مند شود و در نتیجه از آتش جهنم و آثار آن ایمن گردد. پیامبرﷺ فرمود: «برای پروردگارتان در روزهای زندگی شما نفحات است، پس به آن‌ها نزدیک شوید که شاید یکی از شما از آن‌ها نفحه‌ای بگیرد که دیگر هرگز بدبخت نخواهد شد.»

این نفحات بی‌تردید به کسانی می‌رسد که به آن‌ها توجه کنند، اما کسی که از آن غافل باشد، خداوند به او پاداش دهد.

- در سطح روزانه سه زمان خاص وجود دارد که علمای دین آن‌ها را "اوقات حرکت به سوی خداوند" می‌نامند: آخر شب، آغاز روز، و پایان روز. پیامبرﷺ فرمود: «این دین آسان است و هیچ‌کس نباید در آن سختی بکشد، پس سعی کنید به آن نزدیک شوید و خوشحال باشید و از کمک‌های صبحگاه و عصرگاه و اندکی از شب بهره‌مند شوید.» 

در بسیاری از اذکار صبح و شام و در فضیلت ذکر خداوند در هنگام صبح و شب، اشاره به این سه زمان شده است. سلف نیز برای آخر روز احترام بیشتری قائل بودند.

امام حسن البنا می‌گوید: «ای برادر عزیز، هر روز برای شما لحظه‌ای در صبح، لحظه‌ای در عصر، و لحظه‌ای در سحر است که می‌توانید روح پاک خود را در آن به سوی آسمان‌ها بلند کنید و از بهترین‌های دنیا و آخرت بهره‌مند شوید... و در مقابل شما مواسم عبادات و شب‌های نزدیک شدن به خداوند است که قرآن شما و پیامبر بزرگوار شماﷺ به شما نشان داده است، پس مراقب باشید که در آن زمان‌ها از غافلان نباشید، بلکه از یادکنندگان خدا و عمل‌کنندگان باشید... و وقت را غنیمت بدانید که زمان مانند شمشیر است، و از تأخیر پرهیز کنید که بدتر از آن چیزی نیست.»

- در سطح هفتگی، روز جمعه شرافت ویژه‌ای دارد و در آن ساعت خاصی است که دعا پذیرفته می‌شود، پس باید مراقب باشیم تا به آن برسیم. نووی می‌گوید: «سنت است که در تمام روز جمعه از طلوع فجر تا غروب آفتاب دعا کنیم و امیدوار باشیم که به ساعت اجابت دعا برسیم.» پس باید در این روز مبارک تلاش کنیم و برنامه‌ای ویژه برای آن در نظر بگیریم و برای نماز جمعه با بهترین وضعیت به مسجد برویم.

- ماه رمضان نیز ویژگی خاصی نسبت به دیگر ماه‌ها دارد و شب قدر فضیلت بزرگی دارد. پیامبرﷺ فرمود: «کسی که در شب قدر نماز شب به جا آورد با ایمان و امید به پاداش، تمام گناهان گذشته‌اش بخشیده می‌شود.» شب قدر در دهه آخر رمضان است، بنابراین باید در این شب‌ها اجتهاد کنیم، چرا که پیامبرﷺ وقتی وارد دهه آخر رمضان می‌شد، کمربند خود را محکم می‌بست، شب‌ها را بیدار می‌ماند و خانواده‌اش را بیدار می‌کرد.

- و از این مواسم همچنین: موسم عمره است که در رمضان معادل حج است، پس باید مراقب باشیم که آن را به جا بیاوریم... و هر یک از ما باید تلاش کند که امور خود را طوری تنظیم کند که از این اوقات شریف بهره‌مند شود، و اگر از بخشی از آن غفلت کردیم، در باقی‌مانده اوقات تلاش را ترک نکنیم.

 ششم: اعتکاف

اعتکاف به معنی ماندن در مسجد برای عبادت خداوند است. اعتکاف در هر زمان مستحب است، چه در رمضان و چه در غیر آن، اما بهترین زمان برای آن دهه آخر رمضان است تا بنده در این ایام به شب قدر که از هزار ماه بهتر است، دست یابد. امام احمد گفته‌اند که معتکف نباید با مردم تعامل کند، حتی برای تدریس علم یا خواندن قرآن، بلکه بهتر است که تنها به عبادت خود بپردازد و در خلوت با پروردگار خود مناجات کند و ذکر و دعا کند. این اعتکاف، خلوت شرعی است که در آن هیچ‌گونه اجتماعی وجود ندارد. پس باید هر زمانی که بتوانیم در ماه رمضان، چه در روز و چه شب، نیت اعتکاف کنیم و در آن زمان با خداوند عز و جل خلوت کنیم.

همچنین باید از اعتکاف در دهه‌ی آخر رمضان غفلت نکنیم، اگر نتوانستیم در آن دهه اعتکاف کنیم، پس باید در شب‌های آن به‌ویژه شب‌های فرد آن تلاش کنیم و از هر نوع ارتباط و سخن گفتن که خلوت ما را با خداوند عز و جل قطع کند، پرهیز کنیم. ابن رجب می‌گوید: «حقیقت اعتکاف قطع ارتباط با مردم برای اتصال به خدمت پروردگار است.» 

برای خواهران مسلمان هم جایز است که در مسجد خانه خود اعتکاف کنند، بر اساس نظر فقهای حنفیه، و باید از روز خود وقتی برای ماندن در مسجد خانه و عبادت خداوند عز و جل اختصاص دهند.

 هفتم: دعا

دعا عبادت است و هیچ چیزی جز دعا نمی‌تواند تقدیر را تغییر دهد. در دعا، فقر و ذلت بنده در برابر پروردگاری که مالک کل جهان است، نمایان می‌شود. و زمان‌های خاصی برای دعا وجود دارد که از آن جمله می‌توان به: بین اذان و اقامه، بعد از نماز، در ثلث آخر شب، در روز جمعه از زمانی که امام بر منبر می‌رود تا پایان نماز، همچنین در ساعت آخر روز جمعه، در شب قدر، هنگام بارش باران، برای روزه‌دار که دعای او مستجاب است، و برای مسافر که دعای او نیز مستجاب است، اشاره کرد. همچنین در هر شب رمضان کسانی از آتش جهنم آزاد می‌شوند و نزدیک‌ترین حالت به خداوند زمانی است که بنده در سجده است. باید از این اوقات بهره‌برداری کنیم و خود را در برابر خداوند خاضع کنیم و از قدرت و توان خود بریده و از خداوند رحمت و برکت بخواهیم. باید از دعا با زبان بدون حضور قلب اجتناب کنیم، زیرا پیامبرﷺ فرمود: «بدانید که خداوند دعا را از قلب غافل و بی‌توجه نمی‌پذیرد.»

همچنین باید دعا کنیم برای مسلمانان مظلوم در هر کجا که هستند، به ویژه برای مجاهدان در فلسطین، و از خداوند بخواهیم که ظلم را از آن‌ها دور کند و نصر خود را نازل کند. همچنین باید برای ظالمانی که با خدا و پیامبرش مخالفت می‌کنند، دعا کنیم که خداوند آنها را مجازات کند. خداوند عز و جل می‌فرماید: ﴿وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (الروم: ۴۷).

 هشتم: صدقه

اگر به قرآن نگاه کنیم، می‌بینیم که خداوند عز و جل در آیات زیادی مسلمانان را به انفاق در راه خداوند دعوت کرده است. پیامبرﷺ سخاوتمندترین مردم بود و در رمضان سخاوت او بیشتر بود. خداوند می‌فرماید: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾ (التوبه: ۱۰۳)، بنابراین اولین کسی که از صدقه بهره‌مند می‌شود خود دهنده است، زیرا صدقه او را از بخیل بودن پاک می‌کند و از گناهان او می‌زداید.

صدقه یک وسیله برای تهذیب نفس است و می‌تواند آن را از تعلقات دنیوی و محبت به مال رها کند. صدقه همچنین فواید زیادی در دنیا و آخرت دارد؛ بیمار را شفا می‌دهد، بلا را دفع می‌کند، امور را تسهیل می‌کند، روزی را می‌آورد، از بلاهای بزرگ جلوگیری می‌کند، غضب خداوند را خاموش می‌کند و آثار گناهان را می‌زداید. در روز قیامت، صدقه سایه‌ای برای صاحبش است و او را از آتش جهنم حفظ می‌کند. خداوند عز و جل می‌فرماید: ﴿فَآَتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ﴾ (الروم: ۳۸). هیچ عذری برای کسی در ترک صدقه وجود ندارد، زیرا خداوند عز و جل مقدار معینی برای صدقه تعیین نکرده است، و درهای صدقه برای همه باز است.

برای اینکه صدقه ثمرات خود را به درستی بدهد، باید آن را به طور روزانه انجام داد، همانطور که خداوند می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (البقرة: ۲۷۴). باید هر روز صدقه بدهیم، حتی اگر فقط معادل نصف خرما باشد، و برای این کار یک صندوق در خانه برای کمک به این موضوع اختصاص دهیم.

 نهم: فکر و ذکر

یاد خداوند عز و جل قوت دل‌ها و ماده حیات آن‌هاست. پیامبرﷺ فرمود: «مثل کسی که خدا را یاد می‌کند و کسی که یاد نمی‌کند، مانند زنده و مرده است.» ابن تیمیه می‌گوید: «یاد خدا برای قلب مانند آب برای ماهی است؛ حال ماهی را تصور کنید وقتی که از آب بیرون می‌آید.» همچنین بهشت با ذکر ساخته می‌شود و اگر ذکر از بنده گرفته شود، فرشتگان از ساختن بهشت برای او دست می‌کشند. پس باید در یاد خدا کوشید تا روح خود را از زندگی دنیوی به سوی آسمان‌ها پرتاب کنیم.

و برای اینکه مسلمان از ذکر بهره‌برداری کند و زبانش با قلبش هم‌سو شود تا اثر مطلوب در آن ایجاد شود، باید آن را با عبادت تفکر پیوند دهد، همانطور که خداوند عز و جل می‌فرماید: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآَيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ (آل عمران: ۱۹۰، ۱۹۱).
مسلّماً در آفرینش (عجیب و غریب و منظّم و مرتّب) آسمانها و زمین، و آمد و رفت (پیاپی، و تاریکی و روشنی، و کوتاهی و درازی) شب و روز، نشانه‌ها و دلائلی (آشکار برای شناخت آفریدگار و کمال و دانش و قدرت او) برای خردمندان است. (۱۹۰) کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان افتاده (و در همه‌ی اوضاع و احوال خود) یاد می‌کنند و درباره‌ی آفرینش (شگفت‌انگیز و دلهره‌انگیز و اسرارآمیز) آسمانها و زمین می‌اندیشند (و نقشه‌ی دلربا و ساختار حیرتزای آن، شور و غوغائی در آنان برمی‌انگیزد، و به زبان حال و قال می‌گویند:) پروردگارا! این (دستگاه شگفت کائنات) را بیهوده و عبث نیافریده‌ای؛ تو منزّه و پاکی (از دست یازیدن به کار باطل!)، پس ما را (با توفیق بر انجام کارهای شایسته و بایسته) از عذاب آتش (دوزخ) محفوظ دار.
 حسن بصری می‌گوید: اهل عقل همیشه ذکر را به تفکر و تفکر را به ذکر پیوند می‌دهند تا اینکه قلب‌ها را به سخن گفتن وادار کرده و حکمت را بیان کنند.

پس ابتدا باید در زمینه‌ای از زمینه‌ها تفکر کرد و سپس با ذکر مناسب آن را دنبال کرد. به عنوان مثال، اگر فردی در گناهان خود و کوتاهی در برابر خداوند تفکر کند، باید بعد از آن استغفار کند. اگر در آیات شگفت‌انگیز خداوند و نشانه‌های او در خود و کائنات تفکر کند، باید پس از آن تسبیح و حمد خداوند را بگوید. زمانی که بنده در نیاز شدید خود به خداوند و فقر ذاتی خود به او تفکر می‌کند، باید پس از آن ذکر "لا حول ولا قوة إلا بالله" را تکرار کند، و همین‌طور برای دیگر اذکار.

بنابراین، باید برای خود اذکار و وردهایی از ذکر تعیین کنیم و به آنها پایبند باشیم تا زبان و قلب ما با هم هماهنگ شوند. و باید بدانیم که پاداش کامل به اندازه عمل کامل است. اعمال از نظر شکل و تعداد تفاوت ندارند، بلکه از نظر آنچه در دل‌ها است تفاوت دارند. به طوری که ظاهر دو عمل ممکن است یکسان باشد، اما در تفاوت آنها همانند تفاوت آسمان و زمین است.

در اذکار صبح و شب و همچنین اذکار مرتبط با حالات، معانی عظیمی وجود دارد که باید در حین تکرار آنها در زمان‌های مشخص، به آن معانی فکر کنیم.

 دهم: محاسبه‌ی نفس:

پس از گذشت چند روز از رمضان، نفس انسان به راحتی هدایت می‌شود، و در این زمان باید شروع به محاسبه اعمال گذشته خود کنیم. زمینه‌های زیادی برای محاسبه نفس وجود دارد که تمامی جنبه‌های زندگی مسلمان را در بر می‌گیرد. هر یک از ما باید در مقابل هر کدام از این زمینه‌ها بایستد و ببیند که وضعیت او کجا قرار دارد. و خوب است که گناهان و کمبودهای خود را یادداشت کنیم تا این امر به عنوان انگیزه‌ای برای توبه صحیح و اصلاح مسیر باشد.

زمینه‌های محاسبه نفس:

الف- عبادت جوارح: مانند نمازهای پنج‌گانه در اول وقت در مسجد، سنن رواتب، اذکار نماز، روزه رمضان و روزه‌های مستحب، انفاق مستمر در راه خدا، اذکار صبح و شب، و پیروی از سنت در گفتار و رفتار.

ب- معاصی جوارح: مانند غیبت، تهمت، تمسخر، استهزاء از دیگران، جدال و مرافعه، افشای اسرار، چشم‌چرانی، سخن گفتن باطل، خشم سریع، شکستن وعده.

ج- عبادات قلب: خشوع در نماز، ترس از خداوند و احساس مراقبت از او، راضی بودن به قضا و قدر خداوند، توکل بر خداوند، صبر در مصیبت‌ها، شکرگزاری به وقت نعمت‌ها.

د- معاصی قلوب: خودستایی و ریا، ناراحتی از نقد، حسادت، تکبر، مباهات، منت‌گذاری بر هدایای داده شده، پیروی از هوی، تحقیر دیگران و بدگمانی به آنان.

هـ- حقوق: حقوق همسر، فرزندان، والدین، اقوام، همسایگان، حق مسیر، دعوت، برادری.

و- سلوک و فضائل اعمال: تلاش برای رفع نیازهای مردم، نرمی در برخورد، تواضع، عیادت از بیماران، شرکت در جنازه‌ها، احسان به دیگران، ادای امانات به صاحبانش، حفظ لبخند و بشاشیت، امانت‌داری و دقت در انجام کارها.

پس از هر جلسه از این محاسبات، باید از خداوند زیاد استغفار کنیم، و اگر ممکن است، نماز توبه بخوانیم. خداوند می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (آل عمران: ۱۳۵).

خلاصه‌ی بخش اول:

ده وسیله وجود دارد که به دستیابی به نتیجه مطلوب از رمضان کمک می‌کند. باید برای خود برنامه‌ای تنظیم کنیم که در طول این ماه مبارک پیروی کنیم، و در هر روز خود ثابت قدم باشیم.

برای مثال، باید وقتی ثابت برای اعتکاف در مسجد تعیین کنیم، مثلاً از فجر تا طلوع آفتاب، و اگر نتواستیم، پس از عصر تا مغرب. در این زمان، باید قرآن را طبق روشی که اشاره کردیم، تلاوت کنیم.

همچنین باید صندوقی در خانه برای صدقه روزانه خود اختصاص دهیم و زمانی برای تهجد قبل از فجر، حتی اگر فقط نیم ساعت باشد، در نظر بگیریم و به غیر از نماز تراویح به آن پردازیم.

و همچنین باید برای خود وردهایی از ذکر مطلق مانند سبحان الله وبحمده 100 بار، استغفار (...) بار، صلوات بر رسول الله (...) بار، و ذکر "لا حول ولا قوة إلا بالله" (...) را اختصاص دهیم. پیشنهاد می‌شود که این اذکار را در طول روز و شب تقسیم کنیم.

باید از اوقات استجابة دعا استفاده کنیم و با شدت و اشتیاق به خداوند عز و جل دعا کنیم، مانند دعای کسی که در آستانه غرق شدن است، برای خود، خانواده‌مان، برادران‌مان و تمامی مسلمانان. باید فرصت مناسب را بیابیم که در تنهایی به خود بپردازیم و آن را محاسبه کنیم.

بخش دوم: با مردم

کوشش برای انجام کارهای نیکو در میان مردم تأثیر معنوی زیادی در قلب مسلمان دارد. این تلاش ایمان را افزایش می‌دهد و آن را تثبیت می‌کند و صاحب خود را به جایی می‌رساند که نزد خداوند عز و جل محبوب شود. پیامبرﷺ فرمود: «محبوب‌ترین مردم نزد خداوند کسی است که به دیگران نفع برساند، و محبوب‌ترین کارها نزد خداوند عز و جل، خوشحال کردن یک مسلمان، یا رفع غم از او، یا پرداخت بدهی‌اش، یا رفع گرسنگی‌اش است. و اینکه من با برادر مسلمانم برای حل مشکلی همراهی کنم، نزد من از اعتکاف یک ماهه در مسجد محبوب‌تر است. کسی که خشم خود را فرو می‌برد، خداوند عورت او را پوشیده می‌دارد، و کسی که غضب خود را پنهان می‌کند - اگر بخواهد می‌تواند آن را نشان دهد - خداوند قلبش را در روز قیامت از رضایت پر می‌کند. کسی که با برادر مسلمانش در رفع حاجت او همراهی کند تا آن را به پایان رساند، خداوند قدم‌های او را در روزی که قدم‌ها لغزش می‌کند ثابت نگه می‌دارد. و بدخلق بودن، عمل را همانطور که سرکه عسل را فاسد می‌کند، فاسد می‌کند.»

در اینجا برخی از کارهای نیکو آمده است که باید در رمضان انجام دهیم تا بعداً به عادت و ویژگی‌های ما تبدیل شوند. همانطور که گفته‌اند: «خیر را عادت کنید که خیر عادت است.»

۱. احسان به همسر و فرزندان:

احسان واقعی به همسر و فرزندان، هدایت آنها به راه خداوند و رقابت با آنها در مسیر رسیدن به بهشت است. خداوند ما را به این امر فراخوانده است، همانطور که می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ﴾ (التحریم: ۶). بنابراین باید از ماه رمضان برای رشد ایمانی و اخلاقی آنها استفاده کنیم، به‌طوری که پیش از حلول ماه مبارک، با آنها بنشینیم و برنامه‌ای برای هرکدام تنظیم کنیم که در آن به اصول اساسی ایمان و احسان به خلق توجه شود.

همچنین باید برای آنها زمان‌هایی برای انجام واجبات دینی تنظیم کنیم و فضایی در خانه اختصاص دهیم که مانند مسجد برای آنها عمل کند.

باید برای آنها جلسه‌ای روزانه ترتیب دهیم، حتی اگر کوتاه باشد، و زمان مناسبی برای همه انتخاب کنیم. در این جلسه، با هم قرآن بخوانیم و به تدبر در آیات قرآن بپردازیم.

در کنار قرآن، باید کتاب‌های مفیدی در زمینه حدیث یا سیره مطالعه کنیم و در پایان روز، اعمال صالحه خود را مرور کنیم، خوب‌ها را تشویق کنیم و کم‌کارها را تشویق به تلاش بیشتر نماییم، و جلسه را با دعا برای خود و مسلمانان پایان دهیم.

۲. جود و کرم:

این دروازه عظیمی از درهای خیر است که باید در رمضان وارد شویم. پیامبرﷺ در ماه رمضان سخاوتمندترین فرد بود، زیرا جبریل هر شب در رمضان به او ملاقات می‌کرد و قرآن را با او مرور می‌کرد. رسول اللهﷺ سخاوتش بیشتر از باد بهاری بود. پس در این ماه مبارک باید بهترین خود را نشان دهیم، زیرا خداوند عز و جل اهل سخاوت و کرم را دوست دارد. پیامبرﷺ فرمود: «خداوند کریم است و دوست دارد کریمان را، و جواد است و دوست دارد اهل سخاوت را. او به کارهای برجسته علاقه دارد و از کارهای بی‌ارزش بیزار است.»

ویژگی اهل کرم و سخاوت این است که از آنچه دارند، بدون حساب و کتاب می‌بخشند، چه مال باشد، چه علم، چه زمان یا چه انرژی.

پیامبرﷺ به اسماء بنت ابی‌بکر وصیت کرده بود: «صدقه را شمارش نکن، که خداوند آن را برای تو برکت می‌دهد.»

۳. صله‌ی رحم خویشاوندی:

قبل از اینکه در مورد وظیفه خود در رمضان نسبت به خویشاوندان صحبت کنیم، از خواننده می‌خواهم که در این حدیث شریف پیامبرﷺ تأمل کند تا متوجه شویم چقدر در حق خود کوتاهی کرده‌ایم و در خیر دنیا و آخرت غفلت داریم.

بله، حتماً. در اینجا ترجمه با اصلاحات مورد نظر آمده است:

 ۴. دادن غذا به فقرا و مستمندان: 

این یکی از درهای بزرگ خیر است که بسیاری از مردم از آن غافل‌اند. پیامبرﷺ فرمود: «در بهشت اتاق‌هایی وجود دارد که ظاهر آن از باطن آن و باطن آن از ظاهر آن دیده می‌شود.» اصحاب گفتند: «این اتاق‌ها برای چه کسانی است، یا رسول الله؟» پیامبرﷺ فرمود: «برای کسانی است که غذا می‌دهند، کلام نیکو می‌گویند و شب‌ها نماز می‌خوانند در حالی که مردم خوابند.» 

صهیب ﴿رضی الله عنه﴾ همیشه غذا می‌داد، و عمر ﴿رضی الله عنه﴾ به او گفت: «صهیب، تو خیلی غذا می‌دهی، این هزینه زیادی دارد.» صهیب جواب داد: «پیامبرﷺ فرمود: «بهترین شما کسانی هستند که غذا می‌دهند و سلام می‌کنند، این است که مرا بر این امر ترغیب کرده است.» 

علی ﴿رضی الله عنه﴾ نیز می‌فرمود: «برای من از اینکه گروهی از اصحابم را جمع کنم و یک صاع غذا به آنها بدهم، بهتر است از اینکه به بازار بروم و یک برده بخرم و او را آزاد کنم.» 

بیایید از فرصت رمضان استفاده کنیم و برای مسلمانان غذا تهیه کنیم تا روابط محبت و الفت میان ما بیشتر شود. 

همچنین باید به فقرا و مساکین غذا بدهیم، زیرا در این کار خیر زیادی است. پیامبرﷺ به مردی که از سختی قلبش شکایت کرد، فرمود: «اگر می‌خواهی قلبت نرم شود، به فقرا غذا بده و سر یتیم را نوازش کن.» 

بیایید برای فقرا و مساکین غذا تهیه کنیم، با آنها بنشینیم و در خوراکی‌هایشان شریک شویم و به آنها احساس برادری بدهیم. به یاد داشته باشیم که مسلمانان در کشورهای مختلف جهان با مشکلات زیادی مانند ظلم، آزار، گرسنگی و محرومیت روبه‌رو هستند. پیامبرﷺ فرمود: «هر کس یک روزه‌دار را افطار دهد، پاداشی همچون پاداش روزه‌دار خواهد داشت، بدون اینکه چیزی از پاداش روزه‌دار کاسته شود.»

 ۵. اصلاح ذات‌البین: 

اگر به دلایل خصومت‌هایی که باعث درگیری میان مردم می‌شود نگاه کنیم، خواهیم دید که اغلب این دلایل کوچک و بی‌ارزش هستند که شیطان آنها را بزرگ کرده است تا پدر و فرزند، همسایه و همسایه، و دوست و دوست را از هم جدا کند. در چنین فضایی، گمان‌های بد زیاد می‌شود، رحم‌ها قطع می‌شود و دشمنی‌ها منتقل می‌شود. بنابراین، تلاش برای اصلاح بین مردم دارای پاداش بزرگی است. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ﴾ (النساء: ۱۱۴). 
در بسیاری از نجواها و پچ‌پچ‌هایشان خیر و خوبی نیست، مگر در نجواها و پچ‌پچ‌های آن کسی که به صدقه و احسانی یا به کار نیکو و پسندیده‌ای یا اصلاح بین مردم دستور دهد. هر که چنین کاری را به خاطر رضای خدا انجام دهد، خداوند پاداش بزرگی را بدو عطاء می‌کند.

پیامبرﷺ فرمود: «آیا به شما نمی‌گویم که چیزی بهتر از روزه، نماز و صدقه وجود دارد؟» اصحاب گفتند: «بله، بفرمایید.» پیامبرﷺ فرمود: «اصلاح بین مردم، زیرا فساد بین مردم مانند آهن‌ربای همه چیز را از بین می‌برد.» 

بیایید از فرصت رمضان استفاده کنیم و در میان کسانی که با هم خصومت دارند یا از هم دوری می‌کنند، اصلاح کنیم و آنها را به یاد سخن خداوند متعال بیندازیم: ﴿وَالصُّلْحُ خَيْرٌ﴾ (النساء: ۱۲۸). 

بیایید از خودمان شروع کنیم، به کسانی که به ما ظلم کرده‌اند، ببخشیم، و به کسانی که به ما بدی کرده‌اند، نیکی کنیم. باید در صبر و بردباری و گشاده‌رویی الگو باشیم.
 

 ۶. برآورده کردن نیازهای مردم:

یکی از انواع بزرگ احسان، تلاش برای رفع حاجات مردم است. زیرا شخص نیکوکار، فردی است که با عشق به خدا و ترحم بر خلق، به خدمت دیگران می‌پردازد. پاداش او نیز مشابه عملش است. پیامبرﷺ فرمود: «محبوب‌ترین مردم نزد خداوند کسی است که بیشترین نفع را به مردم برساند، و محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند، شادی‌ای است که به مسلمان وارد می‌آوری، یا غم او را برطرف می‌کنی، یا بدهی‌اش را می‌پردازی، یا گرسنگی‌اش را رفع می‌کنی. و اینکه من با برادر مسلمانم در نیازش همراهی کنم، نزد من محبوب‌تر است از اینکه یک ماه در مسجد اعتکاف کنم.» 

بیایید در رمضان از فرصت استفاده کنیم و حاجات مردم را برآورده کنیم، همچنان که حکیم بن حزام ﴿رضی الله عنه﴾ می‌فرمود: «هر روزی که کسی نیازمند نباشد و من نتوانم حاجت او را برآورده کنم، آن روز را از مصیبت‌هایی می‌دانم که از خداوند خواستار پاداش بر آن هستم.»

 ۷. نجات دادن دیگران:

شیطان در فریب بسیاری از مردم موفق شده است؛ او آنها را از عبادت پروردگارشان منحرف کرده و در دل دنیا و زینت‌های آن گرفتار کرده است، و به راهی برده که آنها را به جهنم می‌برد. آیا ما باید آنها را به حال خود رها کنیم یا تلاش کنیم که آنها را نجات دهیم؟!!

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ (فصلت: ۳۳). بنابراین تنها راه بیدار کردن این افراد بی‌گناه، دعوت آنها به سوی خداست. خداوند عبادی مؤمن خود را به انجام این مسئولیت فراخوانده است و مقام این کار را مقام پیامبران و رسولان قرار داده است، و پاداش آن، حد و مرزی ندارد.

آیا ما می‌توانیم شرافت این مسئولیت را به دست آوریم و برای نجات کسانی که اطرافمان هستند از آتش جهنم تلاش کنیم؟ 

آیا می‌توانیم از فضایی که رمضان به ارمغان می‌آورد، بهره ببریم، جایی که روح‌ها تسلیم و شیطان‌ها در زنجیر هستند؟ 

پیامبرﷺ فرمود: «اگر خداوند به دست تو یک نفر را هدایت کند، این برای تو از آنچه که خورشید بر آن می‌تابد، بهتر است.» 

پس بیایید تلاش کنیم تا سبب هدایت و نجات دیگران شویم. 

بیایید غافل‌ها را بیدار کنیم، گمراهان را هدایت کنیم، و راهنمایی کنیم آنهایی را که در راه راست نیستند. 

بیایید ابتدا به نزدیکان خود شروع کنیم و آنها را به حقیقت دنیا آگاه سازیم و آنها را به سمت مسجد جذب کنیم. بیایید برخی از کسانی که در رمضان به مسجد می‌آیند را انتخاب کنیم، تا فهم آنها را اصلاح کنیم و راه صحیح به سوی خدا را به آنها نشان دهیم. 

بیایید دعای پیامبرﷺ را تکرار کنیم: «اللهم اجعلنا هداة مهتدین» (خداوند، ما را هدایتگرانی هدایت شده قرار بده).

 خلاصه‌ی بخش دوم:

محور اصلی سعادت و قطب گردش آن، بر دو امر می‌چرخد: اخلاص در عبادت برای خدا و احسان به خلق. صور مختلفی از احسان وجود دارد که باید مراقب باشیم به آن‌ها عمل کنیم و از فضایی که رمضان ایجاد می‌کند، بهره ببریم تا این رفتارها را در خود نهادینه کنیم. 

از جمله این صور احسان: احسان به همسر و فرزندان با پیگیری مستمر امور آنها و طراحی برنامه‌هایی برای ارتقاء وضعیت آنها است. برای موفقیت این امر، باید زمانی را روزانه به همراه خانواده اختصاص دهیم. 

از دیگر صور احسان: صله رحم، اطعام غذا، استمرار در بخشش و عطا، تلاش در رفع حاجات مردم، اصلاح بین مردم و دعوت آنها به سوی خدا است.

 تعهد:

در پایان، آیا با من موافقید که هر یک از ما عهد کنیم تا این امور را به انجام رسانیم؟ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا= اگر خداوند در دلهایتان خیری (همچون ایمان و اخلاص و صدق در اسلام آوردنتان) سراغ یابد (و بداند که دارای نیّت پاک و راستینی هستید، در دنیا و آخرت) بهتر از آنچه از شما دریافت شده است به شما عطاء می‌کند.﴾ (الأنفال: ۷۰) و پیامبرﷺ فرمود: «هر که خیر را جست‌وجو کند، خداوند آن را به او عطا خواهد کرد.» 

شاید خداوند متعال صداقت ما را ببیند و آنچه را که از او خواسته‌ایم، به ما بدهد و مراد ما را برآورده کند. همانطور که گفته‌اند: «کمک‌ها به اندازه آمادگی انسان‌ها است.» 

ای برادر، نفس همیشه تمایل به سستی و تنبلی دارد و هر زمان که آن را آرامش دهی، خواهان آرامش بیشتر است. ماه رمضان زمانی محدود است، پس از نفس خود عهد بگیر تا این وظایف را انجام دهی و آنها را با قوت انجام دهی و از خداوند طلب یاری و قبولیت کن.

 نکات مهم برای تحقق تعهدات: 

۱. از خوابیدن زیاد در روز پرهیز کنیم. 

۲. از خوردن و نوشیدن زیاد خودداری کنیم. 

۳. از صحبت زیاد و خنده‌های بی‌جا بپرهیزیم. 

۴. در قرآن تدبر کنیم و آنچه را که خوانده‌ایم بازبینی کنیم، حتی اگر غافل بوده‌ایم. 

۵. بر یاد مرگ بیشتر تأمل کنیم. 

۶. زمان بیشتری را در مسجد بگذرانیم. 

۷. زودتر برای اقامه‌ی نماز جماعت به مسجد برویم. 

۸. در خانه برای همسر و فرزندان مسجدی کوچک اختصاص دهیم. 

 ۹. نشستن با همسر و فرزندان به‌طور روزانه برای اطمینان از حال آنها و مطالعه مطالب مفید.

 ۱۰. تهجد، دعا و استغفار در آخر شب (قبل از فجر).

 ۱۱. بهره‌برداری از زمان‌های گرانبها در روز و عدم هدر دادن آن با خواب یا غفلت.

 ۱۲. کثرت دعا با حضور قلب، به ویژه در زمان‌های خاص که دعا توصیه شده است.

 ۱۳. قرار دادن صندوق صدقه در خانه و انفاق مما رزق‌الله به‌طور روزانه.

 ۱۴. ارتباط عبادت ذکر با تفکر و تلاش برای حضور قلب تا جایی که ممکن است.

 ۱۵. اعتکاف، حتی برای یک ساعت در روز، و تلاش برای اعتکاف در دهه آخر رمضان.

 ۱۶. محاسبه نفس در مورد عملکرد گذشته در زمینه‌های مختلف.

 ۱۷. افزایش انجام کارهای خیر.

 ۱۸. اطعام غذا به دوستان و مساکین.

 ۱۹. تلاش برای رفع حاجات مردم.

 ۲۰. عفو و گذشت، حلم و گشاده‌رویی.

 ۲۱. دعوت به سوی خدا.

 برنامه‌ام در رمضان

ای برادر عزیز، هرکسی شرایط و مشغله‌های خود را دارد، و برای اینکه از گذر روزهای رمضان بی‌خبر نمانیم، پیشنهاد می‌کنم که یک برنامه روزانه تنظیم کنید و از روش‌های ذکر شده با توجه به شرایط زمانی خود استفاده کنید. این برنامه به شکل سؤالات مطرح می‌شود که باید به آنها پاسخ دهید و هر آنچه که مناسب می‌بینید به آن اضافه کنید.

 اعمال روزانه: 

۱. مسجد: در کدام نمازها به مسجد می‌روم و زودتر می‌رسم؟ 

۲. قرآن: کی وقت خواهم گذاشت برای تلاوت قرآن با تدبر و بدون پراکندگی ذهن؟ 

۳. اعتکاف: در چه زمان‌هایی قصد اعتکاف در مسجد را دارم؟ و در دهه آخر رمضان کجا اعتکاف می‌کنم؟ 

۴. صدقه: صندوق صدقه را کجا قرار می‌دهم و در چه ساعاتی از روز صدقه می‌دهم؟

۵. نماز تراویح: 

  - کجا نماز تراویح می‌خوانم؟ 

  - در چه روزهایی همسر و فرزندانم را همراه خواهم برد؟ 

۶. ذکر و تفکر: 

  - مقدار ذکر روزانه من چقدر خواهد بود؟ (با تنوع در ذکر) 

  - کی و کجا ذکر می‌گویم؟ (در مسجد - خانه - محل کار) 

۷. قیام شب: 

  - کی برای نماز شب قبل از فجر بیدار می‌شوم؟ 

  - چه اقداماتی برای کمک به تهجد انجام خواهم داد؟ 

 ۸. همسر و فرزندان:

- محل مسجد خانه کجا خواهد بود؟ 

- کی با همسر و فرزندانم وقت خواهم گذراند؟ 

- برنامه این جلسه چیست؟ 

- در صورتی که نتوانم با آنها باشم، چه جایگزینی وجود دارد؟ 

 ۹. دعوت به سوی خدا: 

- از کجا شروع خواهم کرد؟ 

- از چه وسیله‌هایی برای دعوت استفاده خواهم کرد؟ (کتاب - نوار ...)

اعمال هفتگی:

۱. اعمال خیر: 

چه کارهای خیری را قصد دارم انجام دهم؟ 

با (والدین - اقوام - همسایگان - همکاران ... فقرا - یتیمان - مجاهدین - عموم مسلمانان ... ) 

هفته اول: ... 

هفته دوم: ... 

هفته سوم: ... 

هفته چهارم: ... 

۲. محاسبه‌ی نفس: 

- کی زمانی را برای محاسبه نفس اختصاص خواهم داد؟ (یک روز در هفته برای این کار تعیین کنم) 

- از کدام زمینه‌های محاسبه شروع خواهم کرد؟ 

۳. مرگ‌اندیشی: 

- کی به دیدار قبرستان خواهم رفت؟ 

- کی وصیتنامه‌ام را به همسرم خواهم نوشت؟ 

- کی وصیتنامه‌ام را به مادرم خواهم نوشت؟ 

- کی وصیتنامه‌ام را به پسرم خواهم نوشت؟ 

- کدام روز را برای بازدید از بیماران در بیمارستان‌ها اختصاص خواهم داد؟

در نهایت: 

 برادر عزیزم، حالا فهمیدی که ما از رمضان چه می‌خواهیم؟

از خداوند متعال می‌خواهیم که روزه‌ها و قیام‌های ما را بپذیرد و ما را به مراد خود برساند. 

و الحمد لله رب العالمین.