نخست: رمضان چگونه ثابت می‌شود؟ 

رمضان با تکمیل شدن سی روز شعبان یا با رؤیت هلال ماه رمضان ثابت می‌شود؛ رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- در این باره می‌فرماید: «إذا رأیتموه فصوموا، وإذا رأیتموه فأفطروا، فإن غُمّ علیکم فاقدروا له» هر‌گاه هلال ماه (رمضان) را دیدید روزه بگیرید و هر‌گاه (هلال ماه شوال) را دیدید به روزه‌ پایان دهید و اگر هوا ابری بود سی روز را حساب کنید و در روایتی آمده است سی روز شعبان را کامل کنید. رمضان به غیر از این دو شیوه ثابت نمی‌شود مثلاً کسی ادعا کند که خواب دیده است رمضان داخل شده است. عراقی در «طرح التثریب» مطلب زیبایی در همین مورد آورده و گفته است: مردی نزد قاضی حسین یکی از فقهای شافعیه آمد و گفت: پیامبر اسلام-صلّی الله علیه وسلّم- را در خواب دیدم و به من فرمود: امشب رمضان است. قاضی گفت: کسی که تو مدعی هستی او را در خواب دیده‌ای مردم او را در بیداری دیده‌اند که به آن‌ها گفته است: «با دیدن هلال ماه روزه بگیرید و با دیدنش روزه را تمام کنید». 

بر اساس قول راجح درست نیست مسلمان آخرین روز شعبان را احتیاطا روزه بگیرد اما اگر با روزه‌ی عادتی وی مطابق بود اشکالی ندارد مانند اینکه کسی دوشنبه و پنج‌شنبه را روزه می‌گیرد یا یک روز در میان روزه می‌گیرد و و به طور اتفاقی با آخر شعبان مصادف شود. زیرا رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- فرموده است: «لا یتقدمن أحدکم رمضان بصوم یوم أو یومین، إلا أن یکون رجل یصوم صومه، فلیصم ذلک الیوم» [بخاری و مسلم]. 

هیچ کس نباید یک یا دو روز جلو‌تر از رمضان روزه بگیرد مگر با روزه‌ی عادتی او برخورد کند در این صورت آن را روزه بگیرد. 

اعتماد به تقویم مرجوح و خلاف نظر جمهور است اما اگر اهل یک کشور به آن اعتماد کنند بر مردم واجب است همراه آنان روزه بگیرند خواه کشور اسلامی باشد یا کشور غربی‌‌ همان گونه که برای برخی اقلیت‌ها مطرح است. 

جایز نیست مردم با هم اختلاف داشته باشند برخی روزه بگیرند و برخی روزه‌ را بخورند چرا که توافق بر سر این عبادت بزرگ یکی از مقاصد مهم شریعت است. 

دوم: نیت

روزه‌دار حتما باید شب هنگام نیت روزه‌ی فرض داشته باشد و از حفصه-رضی الله عنها- روایت است که پیامبر اسلام-صلّی الله علیه وسلّم- فرموده است: «من لم یبیت الصیام قبل الفجر فلا صیام له» [به اخراج مالک و احمد]. هر کس شب پیش از طلوع فجر نیت روزه نداشته باشد روزه‌اش پذیرفته نمی‌شود. اما در روزه‌ی سنت نیت در شب واجب نیست بلکه روزه‌دار می‌تواند در شب یا روز نیت کند؛ اگر کسی پس از برآمدن خورشید نیت روزه‌ی سنت کند روزه‌اش درست است. در مورد نیت در شب یادآوری دو نکته ضروری است: 

نخست: برخی از مردم در نیت دچار وسوسه می‌شوند و نسبت به نیت در شب با تکلف و شک و تردید عمل می‌کنند؛ همه‌ی این‌ها از وسوسه‌های شیطان است و روزه‌دار نباید به آن توجه کند. معمولا مسلمان به محض فرا رسیدن رمضان در دل خود نیت می‌کند که تمام ماه را روزه خواهد بود و همین کافی است. 

دوم: شب شامل تمام مدت پیش از سپیده است و اگر کسی بخوابد بدون اینکه بداند شب رمضان است یا خیر و پیش از دمیدن سپیده بیدار شود و متوجه شود که شب رمضان است، تا فرصت به او اجازه می‌دهد می‌خورد و همین برای نیت او کافی است؛ چرا که منظور از نیت در شب آن نیست که هم-زمان با خواب نیت کند که فردا روزه خواهد بود. 

سوم: سحری 

پیامبر اسلام-صلّی الله علیه وسلّم- به خوردن سحری امر کرده است و در حدیثی از انس ابن مالک آمده است که ایشان فرمود: «تسحروا، فإن فی السحور برکةً» [بخاری و مسلم]. سحری بخورید که سحری برکت دارد. در صحیح مسلم نیز از عمرو بن العاص روایت است که ایشان فرمود: «فصل ما بین صیامنا وصیام أهل الکتاب أکلة السحر» [بخاری و مسلم]. تفاوت روزه‌ی ما با روزه‌ی اهل کتاب خوردن سحری است. ظاهرا یهود و نصاری سحری نمی‌خوردند و رسول خدا-صلّی الله علیه وسلّم- به خاطر مخالفت با آنان به مؤمنان دستور داد حتما سحری بخورند. بنابراین خوردن سحری لازم است اگرچه مسلمان چیزی در خانه‌اش نیابد و به جرعه‌ی آبی بسنده کند. 

چهارم: افطاری

عجله کردن برای افطار و به تأخیر در خوردن سحری سنت است و رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- در حدیثی می‌فرماید: «لا یزال الناس بخیر ما عجلوا الفطر» [بخاری و مسلم]. مردم تا زمانی که در خوردن افطاری عجله کنند بر خیر و نیکی هستند. از ابن عباس هم از رسول اکرم روایت کرده است که ایشان فرمود: «لا تزال أمتی بخیر ما عجلوا الفطر وأخروا السحـور» [احمد]. امت من تا زمانی که در افطاری عجله و در سحری تأخیر کنند بر خیر و نیکی هستند. 

در صحیح مسلم آمده است که از عایشه-رضی الله عنها- پرسیدند: از دو نفر از اصحاب پیامبر هستند که یکی در افطاری و نماز عجله به خرج می‌دهد و دیگر آن‌ها را با تأخیر می‌اندازد کار کدام یک از شما بهتر است؟ فرمود: کسی که در افطاری و نماز عجله می‌کند زیرا پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- چنین می‌کرد. 

برای روزه‌دار سنت است به محض اینکه نسبت به غروب خورشید یقین پیدا کرد روزه‌اش را افطار کند؛ در صورت امکان با خرما و در غیر این صورت با چند جرعه آب. از انس هم روایت است که فرمود: رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- با چند دانه خرما افطار می‌کرد و اگر خرما نمی‌یافت با چند جرعه آب. 

ایشان در هنگام افطار می‌فرمود: «ذَهَبَ الظَّمَأُ وَابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَثَبَتَ الأَجْرُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ» [ابوداود و دار قطنی]. تشنگی رفع شد و رگ‌ها‌تر شد و پاداش آن هم به امید خدا حاصل می‌شود. غیر از این دعا در حین افطار ثابت نیست اما روزه‌دار می‌تواند هر اندازه که بخواهد به درگاه خدا دعا کند و خیر دنیا و آخرت بخواهد. 

پنجم: مبطلات روزه

کارهایی که روزه را باطل می‌کند عبارتند از: 

خوردن و نوشیدن و مسایل زناشویی: اگر روزه‌دار از روی عمد و بدون اجبار یا فراموشی چیزی بخورد روزه‌اش با نص قرآن و اجماع اهل علم باطل است. خداوند متعال می‌فرماید: 

 «عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَى الَّلیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» [بقرة: ۱۸۷]. 

در شبهاى روزه، همخوابگى با زنانتان بر شما حلال گردیده است. آنان براى شما لباسى هستند و شما براى آنان لباسى هستید. خدا مى‌دانست که شما با خودتان ناراستى مى‌کردید، پس توبه شما را پذیرفت و از شما درگذشت. پس، اکنون [در شبهاى ماه رمضان مى‌توانید] با آنان همخوابگى کنید، و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب کنید. و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب‌] بر شما نمودار شود؛ سپس روزه را تا [فرا رسیدن‌] شب به اتمام رسانید. و در حالى که در مساجد معتکف هستید [با زنان‌] درنیامیزید. این است حدود احکام الهى! پس [زنهار به قصد گناه‌] بدان نزدیک نشوید. این گونه، خداوند آیات خود را براى مردم بیان مى‌کند، باشد که پروا پیشه کنند. 

اگر روزه‌دار از روی عمد چیزی بخورد و یا بنوشد باید به درگاه خدا توبه و استغفار کند و یک روز را به جای آن قضا کند و کفاره‌ی دیگری بر او نیست. این نظر راجح اهل علم است. 

اما کسی که از راه هم‌بستری با زنش روزه‌اش را بشکند باید چهار کار انجام دهد: 

نخست: باقیمانده‌ی روزه را امساک کند زیرا این به صورت غیر مشروع روزه را شکسته است؛ پس چنین کسی حق ندارد تا غروب خورشید چیزی بخورد یا بنوشد. 

دوم: باید توبه کند زیرا گناه بزرگی را مرتکب شده است و نیازمند توبه و بازگشت به سوی خداست. 

سوم: قضای‌‌ همان روز را به جای آورد. 

چهارم: کفاره‌اش آن است که برده‌ای آزاد کند و اگر برده را نیافت دو ما پشت سر هم روزه بگیرد و اگر نتوانست به شصت مسکین غذا بدهد و اگر چیزی نیافت کفاره از گردنش ساقط می‌شود. 

استفراغ عمدی یکی دیگر از مبطلات روزه است به این صورت که از روی عمد یا با داخل کردن انگشت در گلو یا با چیزی که معده را تحریک کند اقدام به خالی کردن محتویات معده کند. اگر روزه-دار چنین کاری انجام دهد روزه‌اش باطل است و باید یک روز را قضا کند. 

اما اگر استفراغ بر کسی غلبه کند و بدون اراده و غیر عمد قی کند روزه‌اش درست است و قضا ندارد. رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌فرماید: «من ذرعه القیء فلیس علیه قضاء ومن استقاء عمدًا فلیقض» [احمد و ابوداود]. هر کس قی بر او غلبه کند قضا ندارد اما کسی که از روی عمد قی کند باید روزه‌اش را قضا کند. ابن تیمیه در کتاب حقیقة الصوم این حدیث را صحیح دانسته است و گروهی آن را ضعیف دانسته‌اند. 

عادت ماهیانه و نفاس از دیگر مبطلات روزه است؛ اگر زنی دارای عادت ماهیانه یا نفاس باشد به اجماع نباید روزه بگیرد؛ عایشه-رضی الله عنها- می‌فرماید: هر وقت ما در این شرایط قرار می‌-گرفتیم امر می‌شدیم که روزه را قضا کنیم اما به قضای نماز امر نمی‌شدیم. 

این دو مورد و مسایل مشابه آن از مشهورین مبطلات است. آمپول یا سرم غذایی در صورتی که انسان را از خوردن و نوشیدن بی‌نیاز کند روزه با باطل می‌کند زیرا به معنی خوردن و نوشیدن است و این نظر اکثر فق‌ها است. استمنا روزه را باطل می‌کند زیرا در نزد بسیاری به معنی هم‌بستری است و این‌ها تمام مسایلی است که به مبطلات روزه مربوط می‌شود. 

برخی از رخصت‌هایی که خداوند در حق روزه‌داران قرار داده است تا کار را بر بندگانش آسان کند: 

نخست: خوردن و نوشیدن در حین فراموشی؛ در این صورت روزه صحیح است و قضا ندارد و این رأی راجح نزد جمهور علما به غیر از امام مالک است. در حدیثی از ابوهریره آمده است که رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- فرمود: «من نسی وهو صائم، فأکل أو شرب، فلیتم صومه، فإنما أطعمه الله وسقاه» [بخاری و مسلم]. هر کس از روی فراموشی بخورد و بنوشد باید روزه‌اش را کامل کند چرا که گویی خداوند به او آب و غذا داده است. 

اما وقتی که به یاد آورد باید آن‌چه را در دهان دارد پرت کند و بر کسی که شاهد این صحنه است واجب است به روزه‌دار یادآوری کند؛ زیرا این از موارد امر به معروف و نهی از منکر و همکاری در خیر و نیکی است. 

دوم: هر کس شب با همسرش هم‌بستر شود یا در خواب جنب شود باید روزه‌اش را بگیرد و ایرادی بر او وارد نیست سپس غسل می‌کند؛ یعنی در حین جنابت صحیح است که نیت روزه کند بر خلاف آن-چه ابوهریره در آغاز فتوا داده بود زیرا ابتدا حکم غیر از این بود و سپس نسخ شد. 

سوم: سواک پس از زوال: روزه‌دار پس از زوال هم مجاز به این کار است و مانند سایر مواقع مستحب است. 

چهارم: آب در دهان و بینی گرداندن: نباید در این کار زیاده‌روی کند زیرا ممکن است آب به گلویش برسد و روزه‌اش باطل شود. در حدیثی که از لقیط بن صبره روایت است رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌فرماید: «وبالِغْ فی المضمضة والاستنشاق إلا أن تکون صائمًا» [دولابی]. آب گرداندن در دهان و بینی را زیاد تکرار کن مگر اینکه روزه باشی. 

پنجم: جواز شکستن روزه‌ی رمضان برای مسافر که شکستن بهتر از روزه داشتن است زیرا روزه بر مسافر دشوار است حتی اگر با هواپیما یا ماشین راحتی هم مسافرت کند. 

پررودگارا روزه‌ و نماز ما را در درگاهت پذیرا باش و ما را بخشش و بیامرز که تو بخشاینده و مهربانی. خدایا ما را به راه راست هدایت فرما و به ما در دنیا و آخرت حسنه عنایت کن. خدایا ما را با کسانی که نعمتشان داده‌ای از انبیا و صدیقین و شهدا و صالحان محشور فرما که بهترین هم‌نشینان هستند. ما را از نگاه به سیمای مبارکت بهرمند کن و دل‌هایمان را با ایمان زینت بخش و ما را از هدایت‌یافتگان قرار ده. به ما توفیق روزه‌ی رمضان و قیام و شب‌زنده‌داری عنایت فرما.