AHMAD AHMADYAN ,Ph.D.:
ئاوڕدانەوەیەک لە کتێبی ❞ تحلیلی از آثار و افکار و زندگی علامە ملا عبداللە احمدیان"❝
دوکتۆر ئەحمەد عەبدوڵڵا ؛ نووسەر و توێژەر
مامۆستا ناسر عەلیار لە بواری لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی وردبینانەی مێژووی فەرهەنگی و فیکری و پەروەردەیی موکریان بەگشتی و، بەتایبەت لە بواری❞مێژووی ئەندێشەی "ئایینی_نەتەوەیی"ـی موکریان، بە ئاراستەیەکی ڕووناکبیرانە و نوێخوازانە❝، هەروەها لە بار و بواری کەسایەتی‌ناسی‌دا و بەتایبەتیترین شێوەش لە بابەت ناسینی پسپۆڕانە و بابەتییانە و ناساندنی وردبینانە و شڕۆڤەکارانە و بێ‌لایەنانەی کەسایەتییە "ئایینی-نەتەوەیی"ـەکانی موکریان کە سەر بە قوتابخانەی هزری "ڕووناکبیرانە و نوێخوازانە"ـن، پسپۆڕ و لێکۆڵەرێکی خاوەن‌مرخ و خاوەن‌ڕا و وردبین و شارەزا و کەم‌هاوتایە و لەم بابەت و بوارەدا دەیان وتاری بەپێز و بەهێز، هەروەها چەندین کتێبی نووسیوە و چاپ و بڵاوی کردوونەتەوە. دوایین کتێبی چاپکراوی ئەم مامۆستا پسپۆڕ و لێهاتوویە لەم بوارەدا کتێبی❞حاجی ڕەحماناغا موهتەدی؛ کەسایەتییەکی جیاواز❝ـە کە تا ئێستا 2جار چاپ و بڵاوبۆتەوە و کەلەبەرێکی گەورەی لە بواری مێژووی کەسایەتی‌ناسیی سەردەمی موکریان پڕکردووەتەوە.
یەکێک لە کتێبەکانی دیکەی ئەم مامۆستا زانا و توانایه لەم بابەت و بوارەدا کە بەرهەمی چەندین ساڵ لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی ئەم لێکۆڵەرە سەردەرچوو و خاوەن‌مرخ و لێزان و وردبینەیە و هەروەها بەرهەمی دەیان ساڵ ئاشنایەتیی زۆر نزیک لەگەڵ کەسایەتیی باسکراو لە دووتوێی کتێبەکەدایە و بە وتەی خاوەن‌ڕایان و شارەزایانی سەردەرچوو، ئەم کتێبە لە بواری کەسایەتی‌ناسی‌دا توێژینەوەیەکی جیاواز و شڕۆڤەکارانە و بێ‌لایەن و مێتۆدیک و شێوازمەند لە ئەژمار دێ، کتێبی❞ تحلیلی بر افکار و آثار علّامه مُلّا عبداللە احمدیان❝ـە. ئەم کتێبە هەروەک ئاماژەی پێکرا، بەرهەمی لێکۆڵینەوەی ❞مامۆستا ناسر عەلیار❝، نووسەر و لێکۆڵەری ناسراو و لێهاتوو و پسپۆڕی خاون‌پێگەی بواری
❞ کەسایەتی‌ناسیی قوتابخانەی ڕووناکبیرانە و نوێخوازانەی ئایینی_نەتەوەییی موکریان❝ـە. ئەم کتێبە لە 304 لاپەڕەدا و لە لایەن ئینتشاراتی "ئاڵای ڕووناکی"، لە ساڵی 1395دا و لە تیڕاژی 2000 بەرگ‌دا بڵاو بۆتەوە.
لە پێشەکیی ئەو کتێبەدا هۆی نووسینی ئەو کتێبە لە لایەن مامۆستا ناسر عەلیارەوە ئاوا باس کراوە:
❞ ڕادە و ڕێژە و ژمارەی ئەو وتارانەی کە لە ساڵی 1383وە و تا ئێستا لە بابەت کەسایەتیی فرەڕەهەندی مامۆستا ئەحمەدیان لە ڕۆژنامە و حەوتەنامە و گۆڤارەکانی کوردستانی ئێران و له لایه‌ن نووسەران و لێکۆڵەرانی بوارە جیاجیاکاندا نووسراون، هێندە زۆرن و هێندە بەربڵاون و هێندە فرەلایەن و فرەبابەت و فرەڕەهەندن، کە لەو بابەتەوە _ئێستاشی لەگەڵدابێ_ لە نێو زانایانی ئایینیی کوردستانی ئێران دا تەواو بێ‌وێنە و بێ‌هاوتایە و بێ‌ڕکابەرە. ئەوە خۆی لە خۆی دا هێمای شوێندانەریی لەڕادەبەدەری مامۆستا ئەحمەدیان‌ـە لە سەر کۆمەڵگای کوردەواری بە گشتی و لەسەر نووسەران و لێکۆڵەران و وێژەران و چالاکانی بواری کەلتوور و ئەدەب و زانست بە تایبەتی و، هەروەها لەسەر گوتاری ئایینی و کەلتووری و وێژەیی بەتایبەتیترین شێوە. جیا لەوانە مامۆستا ئەحمەدیان بە هۆی دانان و نووسینی ئاسەواری کەم وێنە ( لە دوو نموونەش دا :"بێ‌وێنە")، لە بوارگەلی ئایین و ئەندێشەی ئیسلامی و فەلسەفە و ئەدەبیات و مێژوو و شەرع و تەفسیری قوڕئان و هزر و بیر و ڕەخنە و....وەک پێشەنگێکی پێشڕەو بووەتە هۆی پێکهێنانی شۆڕش و بزاڤ و بزووتنەوەیەکی فەرهەنگی و زانستی لە نێو چینی ئایینمەدار و دینخوازی کوردستانی ئێران و لە نێو زانایانی ئایینی دا؛ تەنانەت تا ڕادەیەکیش لە نێو چینی لێکۆڵەر و وێژەر و ڕووناکبیر‌دا، هەڵبەت بە ئاراستەیەکی ئایینی-نەتەوەیی‌یەوە؛ هەر بەو چەند بۆنەیەوە دوای بیرکردنەوە و تێڕامان، هاتمە سەر ئەو قەناعەتە کە گەلێک پێویستە کە کتێبێکی تایبەت و سەربەخۆ بۆ ناساندنی سەرجەم ئاسەوارەکان و بیر و هزری مامۆستا ئەحمەدیان بە شێوازێکی شڕۆڤەکارانە و لێکۆڵینەوەیی بنووسم.❝
لە پێشەکیی ئەو کتێبەدا هەروەها یەکێکی تر لە هۆکارگەلی سەرەکی نووسینی ئەو کتێبە ئاوا باس کراوە :
❞ مامۆستا ئەحمەدیان جیا لەوەی خاوەن پڕۆژەیەکی چاکسازی بووە لە بواری دین و ئایین‌دا و لە بەرەی نوێخوازانی دینیی کوردستان لە ئەژمار دێت، هەروها خاوەن مێتۆد و شێوازی زانستی بووە لە لێکۆڵینەوەکان و نووسینەکانی‌دا و جیا لەو دوو تایبەتمەندییەی ، هەروەها ڕوانگەیەکی ڕەخنەگرانە و بیریارانە و سەردەمیانەی هەبووە لە زۆربەی کتێبەکانی دا، کەوابوو جێی خۆیەتی کە ئەم کەسایەتییە بەو تایبەتمەندییانەوە و بە ئاسەوارەکانییەوە تاووتوێ بکرێ و باسی لێ بکرێ و بناسێندرێ و ئاسەوار و بەرهەمە ئایینی و هزری و نەتەوەیی و فەلسەفی و کۆمەڵایەتی و زمانەوانی و وێژەییەکانی، نرخاندن و هەڵسەنگاندنی پێویست و شیاو و گونجاوی بۆ بکردرێ.❝
جیا لە پێشەکیی کتێبەکە کە 42 لاپەڕەیە ، ئەو کتێبە لەخۆگری دووبەشە ؛ ❞بەشی یەکەم ❝لە ژێر ناوی ❞شڕۆڤە مێژووییەکان و دیاردە گشتییەکان❝، کە ئەو بەشە _بەشی هەوەڵ_ خۆی دابەش کراوە بە 7 فەسڵ؛ فەسڵی یەکەم: ❞فێرگە ئایینییەکانی کوردستان لە سەدەی پێشوودا❝؛ فەسڵی دووهەم: ❞سووکە ئاوڕدانەوەیەک لە سەر ژیانی زانستی و فەرهەنگیی مامۆستا ئەحمەدیان❝ (ساڵژمێری ژیانی مامۆستا ئەحمەدیان ؛ شوێن‌وەرگرتنی هزریی مامۆستا ئەحمەدیان لە کەسایەتییەکانی تر) ؛ فەسڵی سێهەم : ❞بیر و خوووخدە و کردەوەی مامۆستا ئەحمەدیان❝ ؛ فەسڵی چوارەم : ❞ڕوخساری گشتیی ئاسەوارەکان و بەرهەمەکان و لێکۆڵینەوەکانی مامۆستا ئەحمەیان❝ (پۆلێن‌بەندیی ئاسەواری مامۆستا ئەحمەدیان؛ گرینگایەتیی ئاسەواری مامۆستا ئەحمەدیان)؛ فەسڵی پێنجەم : ❞جێگە و پێگەی مامۆستا ئەحمەدیان لە ئەدەبیاتی کوردی دا❝( =جێگە و پێگەی مامۆستا ئەحمەدیان لە پەخشان و پەخشانە_شێعر و شێعر و تەنز و چیڕۆک و هەروەها خۆشنووسی دا)؛ فەسڵی شەشەم: ❞نوێکردنەوەی بەڵێن و وادەی مامۆستا ئەحمەدیان لەگەڵ ئیمامی شافیعی❝ (=نرخاندن و هەڵسەنگاندنی کتێبی" تجزیە و تحلیل زندگانی امام شافعی") ؛ فەسڵی حەوتەم : ❞تەفسیری قوڕئان و قوڕئانناسی و لێکۆڵینەوەکانی قوڕئانیی مامۆستا ئەحمەدیان❝.
ئینجا ❞بەشی دووهەم❝ـی ئەو کتێبە کە لەژێری ناوی:❞جێگە و پێگەی جیهانیی کتێبە شاکارەکانی"سیمای صادق فاروق اعظم❝ و ❞ سیرتحلیلی کلام اهل سنت❝، ئەو دوو کتێبە هەرماو و مەزنە و ئەم دوو شاکارەی مامۆستا ئەحمەدیان بە وردی و بابەتییانە و شڕۆڤەکارانە و لێکۆڵەرانە دێنێتە ژێر تیشکی هەڵسەنگاندن و نرخاندن و بەراوردکردن. ❞بەشی دووهەم❝ لەخۆگری 2 فەسڵە بەم ناوانەوە؛ فەسڵی هەوەڵ:❞جێگە و پێگەی جیهانیی "سیمای صادق فاروق اعظم"❝(=شڕۆڤەی ڕەخنەکارانەی ناوەڕرۆک و دەقی "سیمای صادق فاروق اعظم"؛ هەروەها فەسڵی دووهەم :❞ جێگە و پێگەی جیهانیی "سیر تحلیلی کلام اهل سنت"❝ (=گەشە و نەشە و هەڵکشان و داکشانە مێژووییەکانی کەلامی ئەشعەری لە ڕابرددودا؛ ئاوڕێک لە بارودۆخی کەلامی ئەهلی سونەت لە دونیای ئەوڕۆدا؛ بیروڕای مامۆستا ئەحمەدیان لە بابەت جیاوازییەکانی بیر و بۆچوونی کەلامیی موعتەزیلە و ئەشاعەرە و سەلەفییەکان؛ بیر و ڕای مامۆستا ئەحمەدیان لە بابەت هاوبەشییە ئەخلاقییەکانی موعتەزیلەکان و.....).
مامۆستا ناسر عەلیار، له شوێنێکی ئەم کتێبەدا دەڵێ:
❞ مامۆستا ئەحمەدیان هۆ و هەوێنی شانازیی تاق و کۆی کۆمەڵگای کورد بە گشتی و جەماوەری زانایانی ئایینی و فێرگە ئایینییەکانە بە تایبەتی و هەروەها هۆی بەخۆخوڕین و شانازیی چینی لێکۆڵەر و نووسەر و وێژەر و بیریاری کوردە بە تایبەتی‌ترین شێواز! من لەو کتێبەدا مامۆستا ئەحمەدیان‌‌‌ـم وەک هێما و سەرچەشنی بیرمەندان و پێشەنگانی ڕاستەقینەی سەر بە قوتابخانەی بیر و هزری چاکخوازیی سەردەمیانە و ڕووناکبیرانە و نوێخوازانەی ئایینی، بە ئاراستەیەکی نەتەوەیی و بە بۆن و بەرامەیەکی نیشتمانی، لە چوارقوڕنەی جوغرافیای کوردستانی سەردەم‌دا باس کردووە❝.
مامۆستا ناسر عەلیار هەروەها لە شوێنێکی دیکەی کتێبی باسکراودا ئاماژە بەوە دەکا کە:
❞ تا ئێستا زۆربەی هەرە زۆری ئەم وتار و بابەتانەی لەسەر مامۆستا ئەحمەدیان نووسراون، تەنیا ئاوڕیان لە چالاکیی وێژەیی و زمانەوانی و ئەدەبی و هۆنەری و کەلتووری و وێژاوەری و وتاربێژیی مامۆستا ئەحمەدیان داوەتەوە، کە ئەمە تاقە یەک ڕەهەند لە ڕەهەندەکانی بەربڵاوی کەسایەتیی گشتگیر و داگر و فرەڕەهەندی مامۆستا ئەحمەدیان‌ـە؛ هەر بۆیە هەستم بە بۆشایی و کەلەبەرێکی گەورە کرد لە بابەت لێدوان و لێکۆڵینەوە لەمەڕ ڕەهەندەکانی تری کەسایەتیی مامۆستا ئەحمەدیان. ئەم هەستە بوو بە هۆی ئەوەی وەک نووسەرێک و لێکۆڵەرێکی بەرپرسیار، حەول و تەقەللای خۆم وەگەڕ خەم بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییە و ئەم کەلەبەرە لە لێکۆڵینەوەکانی پێوەندیدار بە بواری "ئەحمەدیان‌ناسی"دا. هەر بەم بۆنەیەوە، لەم کتێبەم‌دا، لە پەنای باس و لێدوان لە بابەت مرخ و لێهاتووویی وێژەیی و وێژاوەری و وتاروێژی و پەخشان‌نووسیی و چیڕۆکنووسی و شێعرنووسی و تەنزنووسیی مامۆستا ئەحمەدیان، کە بەڕاستی لەم بار و بوارانەش‌دا لە نێوان هاواڵان و هاوچاخان و هاوڕێیانی‌دا، بێ‌وێنە و تاقانەبووە، بەڵام من پتر لەم کتێبەم‌دا ئاوڕم لە لایەنی بیر و هزر و فەلسەفە و ئەندێشەی نوێخوازانە و ڕووناکبیرانەی ئایینی-نەتەوەییی مامۆستا ئەحمەدیان و دیمەن و ڕەهەندی بیریارانە و بیرمەندانە و هزروانانە و فەلسەفیی مامۆستا ئەحمەدیان داوەتەوە و وەک بیرمەندێکی هەڵکەوتە و زانایەکی بلیمەت و هزروانێکی ئایینمەدار و ڕووناکبیرێکی خاوەن پێگەی بەرچاو و وەک ڕاڤەکەرێکی خاوەن‌ڕا و خاوەن‌بیردۆزە و خاوەن‌شێوازی "قوڕئان و فەرموودە" و "کەلام و حیکمەت" و "مێژووی ئیسلام" و"ماف و حوقووق"، ڕوانیومەتە قەڵافەتی تەرز و بەرزی ئەم زانا و بیریار و ئیسلامناسە ڕووناکبیرە تاقانەیەی کورد.❝
مامۆستا ناسر عەلیار هەروەها لە بەشێکی دیکەی ئەم کتێبەدا لە بابەت گوتاری ڕووناکبیری ئایینی لە کوردستانی ئێران و چینی ڕووناکبیرە ئایینییە میانەڕەوەکانی کورد لە کوردستانی ئێران‌دا و دەوری پێشەنگ‌بوون و ڕێبەرایەتیی فیکری و فەرهەنگیی مامۆستا ئەحمەدیان بۆ ئەم بزاڤ و گوتارە فەرهەنگی و ڕووناکبیرییە لەو نێوەدا، ئاوا دەنووسێ:
❞مامۆستا ئەحمەدیان لە ڕاستیدا جیگای شانازیی حوجرەکانن، لە لایەک قەرزداری ڕەوەندی ڕووناکبیریی میانەڕەوە، هەروەک بۆ خۆیشی چەندین جار باسی کردووە و نووسیویەتی، لە لایەکی دیکەش لەگەڵ زەحمەت و هەوڵ و ماندووبوونی بێ‌وچانی ڕووناکبیرانەی خۆی قەرزێکی گەورەی هاویشتووەتە ئەستۆی ڕووناکبیرە میانەڕەوەکاندا. ڕووناکبیرە میانەڕەوەکانی کورد هەر ئەوانەن کە لە نێو داوێنی کەلتوور و سەریان هێناوەتەدەر، لەگەڵ قایم‌کردنی ستوونەکانی دروستی کەلتوور و ڕەسەنایەتیی ئایینیدا شانازییان پێوە کردووە. هەروەها هەتوانیان خستووەتە سەر ئەو داب و نەریتە خێڵەکییەی کە هەبووە، هەروەها باجیشیان لەو پێناوەدا داوە. لە کۆتاییدا توانییان لێک‌تێگەیشنێکی سەرکەوتوو بێننە کایەوە و لە نێو مەلاکان؛ ئەوەش دەستکەوتێکی پیرۆز بوو، چونکە کەمتر لەو ناوچە ئیسلامییانە ڕەوتی میانەڕەو توانیویانە بگەنە لێک‌تێگەیشنێکی سەرکەوتوو؛ بەتایبەت کە دوای دەرکەوتن و بەدیارکەوتنێکی دووبارەی سەلەفییەت لەو بیست سی ساڵەی دواییدا لە جیهانی ئیسلامدا بۆ رووناکبیرە میانەڕەوەکان گیر و گرفتێکی زۆر ڕەخساوە، چونکە ئەوانە کاریگەرییان هەبووە لەسەر پارتە دەسەڵاتدارە ئایینییەکان. هەر بۆیەش ڕووناکبیرە میانەڕەوەکان تا ئەو سنوورەی لە ڕەخنەگرتن و لێکۆڵینەوەی کەلتووری سەبارەت بە قیڕائەت و خوێندنەوەی ئیسلامیی ئاماژەپێکراو سەریان سوڕماوە و تا ئەو کات و ساتەش هەر گرفتار و سەرقاڵی لێکۆڵینەوەی ئەو کێشەیە بوون، و هیوادار و ئاواتەخواز و داوخوازی ئەوە بوون کە لەدایک‌بوونەوەیەکی نوێ بە ئاراستەیەکی ڕووناکبیرانە و میانەڕەوانە دروست بێتەوە؛ هەر بۆیە ڕێک لەو کاتە پڕ لە ململانێ و ناخۆشییەدا مامۆستا ئەحمەدیان بوو بە دەنگی ڕووناکبیرە میانەڕەوەکان❝.
مامۆستا ناسر عەلیار لە بابەت لەگەڵ پێوەندیی نزیک و دیالۆگی مامۆستا ئەحمەدیان لەگەڵ چالاکانی فەرهەنگی و ڕووناکبیرە سیکۆلارەکانی ناو کۆمەڵگای کوردەواری‌دا ئاوا دەڵێ:
❞مامۆستا ئەحمەدیان لەگەڵ چالاکوانان و کەسایەتییە ئەدەبییەجۆراوجۆرەکان و چین و توێژی جیاجیای فەرهەنگی، چ ئایینی و چ سێکۆلار، بە بۆنەی کەڵکەڵەی ڕووناکبیری و چالاکی کەلتووری زۆر لە پێوەندی دا بووە، تەنانەت بەشێک لەم ڕووناکبیرە سیکۆلارانەی کورد گرێ و گرێپووچەی فیکری و دڕدۆنگی و گلەیی و بناشتی خۆیان لە ئایین و ئیدئۆلۆژیی ئایینی و هەروەها کێشە و پرس و پرسیارە فەلسەفی و هزرییەکانی خۆیان وەک مەڕجەعێکی فیکری و وەک هاوڕاز و هاوڕێیەکی نزیک و جێ متمانە لە لای ئەو باس دەکرد، ئەم تاقم و دەستەیە لیستەیەکی زۆر دوور و درێژن و مامۆستا ئەحمەدیان لە هەڕەتی لاوی و فەقێیەتی‌ڕا تا دواساڵەکانی ژیانی و بەبۆنەی ئیش و پیشە و چالاکیی هەمەچەشن و جۆراوجۆری مامۆستا لە ناوەندگەلێکی وەک: دەنگ و ڕەنگی مەهابادی پێش شۆڕش‌دا، لە ڕۆژنامە و گۆڤارە جۆراوجۆرەکان‌دا، لە یانەی پەروەردە و بارهێنان‌دا، لە دانیشگادا، لە حوجرە و مزگەوت‌دا، لە کۆڕ و کۆبوونەوە و کۆنگرە و سیمینار و ئەنجوومەنە ئەدەبییەکان‌دا، و لە زۆر شوێنی دیکەدا، لە گەڵ زۆرێک لە کەسایەتییە ناسراوەکانی سەردەمی کوردستانی ئێران پێوەندیی فەرهەنگی و وێژەیی و فیکری و پیشەیی و....هەبووە کەسانێکی هەم ئایینی و هەم سێکۆلار، له ئاراستە فیکرییە جۆراوجۆرەکان کە دەکرێ بۆ وێنە و بۆ نموونە ناوی هێندێکی کەم لە ناسراوترینی ئەم کەسایەتییانە باس بکەین، کەسایەتی‌گەلێکی وەک: خالید ئاغا حیسامی(هیدی)، خاڵەمین، ئاوات، محەممەدی نووری(عەتری گڵۆڵانی)، سوارە، شەریف، محەممەد ڕەمەزانی، هەڵوەدا، هەڵۆ، ئەحمەد قازی، ئەحمەد شەریفی، سەید ڕەحیم قوڕەیشی، مەحمووود شکاک نەژاد، هاشم سەلیمی، عەزیز شاڕوخ، دوکتۆر محەممەد مەجدی، ئەحمەد بەحری و....... دیارە ئەوەی باسکرا، جیایە لە پێوەندیی بەربڵاو و گشتگیری مامۆستا ئەحمەدیان لەگەڵ چینی مامۆستایانی ئایینی و مەلاکان و فەقێێیەکان و چالاکانی سەر بە گوتاری ئایینی، بە هەموو ڕێباز و ڕێچکە و ئاراستە فیکرییەکانەوە❝.
مامۆستا ناسر عەلیار وەک ئاکامی ئەم لێکۆڵینەوەیە بەم دەرەنجامە دەگا کە:
❞مامۆستا ئەحمەدیان، وەک ڕووناکبیرێکی ئایینیی میانەڕەو و ئیسلامناس و مەرجەعێکی زانستی و فیکریی هەڵکەوتە و وەک نووسەر و لێکۆڵەر و ئەدیب و زمانزانێکی کەم‌وێنە و دەروەست، بە هەست و هەڵوێستی ڕووناکبیرانە و بەرپرسیارانەی کۆمەڵایەتی و ئایینی و نەتەوەیی خۆی و لە ئاکامیش‌دا بە نووسینی چەندین شاکاری هەرماو و تەرز و بەرزی زانستی و فیکری و ئەدەبی، بوو بە ڕێبەری بزاڤێکی ڕووناکبیرانەی فەرهەنگی و زانستی لە کوردستانی ئێران‌دا❝.
بۆچوونه‌کان