هەموو گەلانێك خاوەنی مێژووی تایبەتی خۆیانن، مێژووەکەیان جێگای شانازی گەلەکەو ڕەوەندەکانی یەتی(جیلەکانی)، وەكو چیرۆك دەیگێڕنەوە یاخود دەنوسرێتەوە بە شێوەی ماددەیی ئەو گەلە کەچۆن دەینوسنەوە واتا (سەرد)، هەر گەلە بە میتۆدو شێوەی خۆی دەینوسێتەوە.
ئوممەتی ئیسلام لە نوسینەوەی مێژوویدا خاوەنی تایبەتمەندێتی خۆیەتی، هەموو گەلێك مێژوو وەك ئەزموون و چیرۆك و لێکۆڵینەوەیەك بۆ نەوەکانی خۆیان دەگێرنەوە، مێژوو لە ئیسلامدا خەڵکی لەسەر پەروەردە دەکرێت و دەبێتە مەنهەج، لەگەڵ ئەوەشدا لە گێڕانەوەی مێژوودا خاوەنی تایبەتمەندێتی خۆیەتی ..
لەو تایبەتمەندێتیانە...
یەکەم: مێژووی ئیسلامی گرێدراوی پێغەمبەرانە:
ئوممەتی ئیسلامی مێژووی لە پێغەمبەرانیەوە فێر بووە مەبەست لەوە نیە کە لەسەردەمی محمد پێغەمبەرەوە سەرچاوەی گرتووە – نەخێر، بەڵکو لەسەردەمی یەکەم پێغەمبەرەوە سەرچاوەی گرتووە دەم بە دەم و پەڕاو بە پەڕواو پەرتوك لەدوای پەرتوك تا سەروەرمان پێغەمبەرمان صلی اللە علیە وسلم و ئێمەی نەوەی ئەم ئوممەتی ئیسلامە هاتووە.
خوای گەورە دەفەرموێت:
{شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى} [الشورى: 13].
ڕێبازی ئاین و به‌رنامه‌ی ژیانی بۆ داناون، هه‌روه‌ك بۆ نوح (پێغه‌مبه‌ری) دانابوو، وه هه‌ر به‌و شێوه‌یه قورئانیشی بۆ تۆ (ئه‌ی محمد صلی الله علیه وسلم) وه‌حی و نیگا کردووه، وه به ئیبراهیم و موسا و عیساشی ڕاگه‌یاندووه که ڕێبازی ئاین و یه‌کتاپه‌رستی به‌رنه‌ده‌ن و له‌سه‌ری پایه‌داربن..
وقال تعالى: {أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آَبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ} [البقرة: 133]. ئایا ئێوه (ئه‌ی جوله‌که و گاورانێك که محمد به درۆ ده‌خه‌نه‌وه‌و خۆشتان به‌شوێن که‌وته‌ی ئیبراهیم و یه‌عقوب ده‌زانن) ئاماده‌ی سه‌ره‌مه‌رگی یه‌عقوب بوون؟ ئه‌و کاته‌ی به کوڕه‌کانی ووت: دوای مردنی من چی ده‌په‌رستن؟!هه‌موو وتیان: خوای تۆو باوباپیرانت ئیبراهیم و ئیسماعیل و ئیسحاق ده‌په‌رستین که تاك و ته‌نهایه، وه ئێمه هه‌موو ته‌سلیمی ئه‌وین و فه‌مانبه‌رداری ئه‌وین.
لە راستیدا ئەمە مێژووی ئیسلامە کە تێکەڵ و ئاوێتەیە بە پەرتوکی ئاسمانی و پێغەمبەران و گەورە پیاوانی نێردراوانی خوداو پیاوچاکان بە گشتی؛ لەگەڵ ئەوەشدا ئەم مێژووە تایبەت نیە بە نەتەوەو رەگەزێك یاخود تەنها گەل و هۆزێك، بەڵکو ئەوەی پابەند بووە بە بەرنامەی خوای موتەعالەوە لەناو ئەو بازنەی ئوممەتەدا جێگای بۆتەوە بە چاک و خراپییەوە، لە ڕاستیشدا مێژوویەکی پێگەشتوە(راشد)ە، ئەمە بەرزی و گەورەیی و جوانی گشتگیری ئەم مێژووە جیهانیە دەردەخات کە بونیادی ژیارو شارستانیەتی لەسەر دەکرێت ئەویش سەردی ئیسلامیە.
دووەم: مێژوویەکی ووردەکارو گشتگیرو هەمەلایەن و ڕاست و دروست لە گێرانەوەی:
هیچ گەلێك و ئومەتانی دیکەی دوونیا نابینی ئەوەندەی ئیسلام مێژوویان بە راستگۆیی و ووردەکارانە نوسرابێتەوە، هەموو دوونیا دەبێت بیکەنە سەرچاوەی خۆیان، چونکە مێژووی گەلانی تر بە دەماو دەم یاخود لەسەر بنەمای نزیکەی و گریمان و پاشماوەی دێرینەکان تارادەیەك دامەزراوە، ئیسلام ڕەچاوی ئەمانە هەمویی دەکات و ڕشتەو راوی و سەنەدی بەکار هێناوە لەم بوارەدا، ئەویش زانستێکە پێدەوترێت زانستی پیاوناسی(علیم الرجال) یاخود زانستی جه‌رح و ته‌عدیل (جه‌رح واتا ناساندنی لاوازی زانایه‌كه یان لێسه‌ندنه‌وه‌ی متمانه‌یه له فه‌رمووده‌وانێك یان ڕاوییەك. ته‌عدیلیش به‌خشینه‌وه‌ی متمانه‌یه به فه‌رمووده‌وانێك و ڕاوییەك یان باسكردنی لایه‌نه چاكه‌كانی زانایه‌كه تا له‌گه‌ڵ باسكردنیدا به‌رچاو نه‌كه‌وێت و كه‌سایه‌تی له‌كه‌دار نه‌بێت)؛ هیچ لە گەلانی دوونیادا نابینی ئەمڕۆ خاوەنی سەنەدو رشتەو راوی راست بن، یاخود تەنانەت هەڵەو درۆش بن شتی وا لە کلتوری گەلان دەست ناکەوێت، مێژووی ئیسلام هەموو دادگای رەخنەگرو ووردەکار دەتوانێت لێکوڵینەوە لێوردبونەوەی لەسەر بکەن تاکە میژوویەکە کە گشتگیرە، لەسەر بنەمای ڕاستگۆی و ووردەکارانە دامەزراوە، ئەگەر تەماشای گەلان و ئوممەتانی تری دوونیا بکەیت تەنانەت نەیانتوانیەوە مێژووی پێغەمبەرکانیشیان ساغ بکەنەوە، جارێ ئەوە گەورە پیاوان و سەرکردەکانیان هەر بۆ ساغ نەبۆتەوە، لە هەمووی گرنگتر ئەو رووداوانەی کە جیهان ئیستا ڕا جیاوازیان لەسەری هەیە لە قورئانی خوای گەورەدا هەمووی ساغ کراوتەوە لەرووی زانستییەوە گەلانی دنیاش ناچار دەکات کە چاو بەلاپەرەکانیدا بخشێننەوە، چونکە خۆی دەسەپێنێت بەسەر هەموو جیهاندا لەبەرئەوەی دەقەکانی راستگۆن ، پاشان دەقی سوننەتی پێغەمبەرەکەشی هەمان سەرچاوەیە، هەموو لایەکیش دانیان بەوەدا ناوە کە ئەم دوو سەرچاوەیە چەند بەچەند زانست و فلتەرو لە بێژنگداندا رۆیشتون تا بە راستگۆی کەوتۆتە دەست ئەم رەوندەی ئێستا لە ڕێگای ئەو زانسانەی باسمان کرد، بەتایبەتی زانستی فەرموودەوانی.
سێیەم: مێژوویەکە لێوان لێوە لە چالاکی و نوێ بوونەوەو کرداری گۆڕانکاری:
ئەم مێژووە ئەوەندە چالاکە و گرنگی هەیە ئەگەر لە جێگایەکدا خۆری ئاوابوبێت ئەوە بە دڵنیایەوە لە جێاگایەکی ترەوە لەدەم کەلەوە سەری دەرهێناوە؛ نموونەی ئەندەلوس کە ماوەی ٨٥٠ ساڵ دەوڵەتی ئیسلامی بوو لەدوای ئاوابوونی قوستەنتینیە فەتح دەکرێت موسڵمانان لە تورکیاوە تا چیاکانی نەمسا دەیکەنە خاك و ماڵی موسڵمانان، کاتێك تەتارو مەغۆل هەموو جیهان دەخەن ژێرکێفی خۆیان، بەڵام (سەیفەدین قوطز) لە جێگایەکی تەسکی ئەم دوونیایەدا بە ناوی عەین جالوت نزیکی شاری غەزە هەموو تەتار لە ناو دەبات.. زۆرێکی تر لە چالاکی و گەڕان و نوێ بوونەوەی ئەزموون کە لە مێژووی گەلانی تردا دەست ناکەوێت، ئەمە وای کردووە ئەم مێژووە کە لێوان لێوبێت لە ئەزموون و زانست، تاکو ببێتە کار بۆ ئێستاو مەشخەڵێکیش بێت بۆ داهاتوو، خەڵکی ئەم ئوممەتەش بتوانن لەسەر بنەمای ئەم رووداوانە شیکاری تەندروست بکەن بۆ رووداوەکانی ئێستا.
چوارەم: مێژوویەك لێوان لێوە لە روونکردنەوەو گرنگی رووداوەکانی و درێژەی باسی:
ئەم ئیمتیازە هیچ لە مێژووەکانی تری دوونیادا دەست ناکەوێت تەنها مێژووی ئیسلامە کە بەو تەفصیلە گرنگی رووداوەکانی باس کردبێت و توێژینەوەی لەسەکرابێت، نموونە زیاد لە ٧٠ هەزار پیاوی ناوداری پێشینەی ئەم مێژووی ئیسلامە بێجگە لە هەوەڵان نوسراوەتەوە؛ واتا تا سەدەی پێنجەمی کۆچی، لە بازرگان، زانا، سەرکردە، شاعیر، تەنانەت دزو جەردەکانیش ناویان هاتووە، ئەوەی کە هەزار ساڵە مردوە ئێستا تەفصیلی ژیانی بە دوور درێژی لەبەر دەستی ئێمەدایە وەك ئەزموون سودی لێوەردەگرینەوە، لەدوایدا کە سەردەمی مەمالیك و عوسمانی دەست پێدەکاتەوە بە زانستی مێژووی ئەوانیش نوسراوەتەوەو، بەزانستی کردنەوەی کۆمەڵناسی و دارشتنەوەی ژیاری ئیسلامی لەم میژووەدا، ئەویش ئیسلام خاوەنیەتی لەسەر دەستی دەیان کەڵە پیاوی وەك، ئین وخەلدون و ئیمامی زەهەبی و گەڕۆکەکانی تری ئیسلامە، لە خەواریزم و غوری و عەباسی و مەمالیك و عوسمانلی.. تاد؛ ئەوەی کەچاکەو ئەوەیشی کە خراپە وەك خۆی نوسراوەتەوە لە نشێو بەرزیدا هەمووی بۆ خەڵکی باس کردوە کە وەك گەنجینەیەك لەبەر دەستی خەڵکیدا بێت زۆر ووردەکارانە ئەم مێژووی ئیسلامە باسی لێوە کردوە، خاوەنی چەند سەرردێکی تایبەتی خۆیەتی خوێندنەوەی تایبەتی خۆشی هەیە.. مێژوو زانستی هەموو زانستەکانە، راستە ئەم پێناسەیە م. کەمال مەزهەر باسی کردوە لە کتێبی مێژووەکەیدا، بەڵام پێش ئەو تەبەری هەمان ووتەی فەرمووە بە عیبارەتێکی ترو... ئیمامی شافعی دەفەرموێت(هەرکەس شارەزا بوو لە مێژوو ئەقڵی بەرفراونتر دەبێت)( من عرف التاريخ زاد عقله). منیش بۆ خۆم وەك مەشخەڵێك دەیبینم بۆ رۆشنکردنەوەی داهاتوو ..
رەهەندەکانی خوێندنەوەی من بۆ مێژوو برتیە لە ..
ڕەهەندی یەکەم : توراسی گەلانە و گەنجینەیەتی .
ڕەهەندی دوەم : پێوەری گەورە پیاوانیەتی بۆ دروستکردنی شارستانیەتی و رۆشنبیری .
ڕەهەندی سێیەم: یادگارو ئەلبومی گەلانە وەك شیعری لەبەرکراو وایە .
ڕەهەندی چوارەم: پەندو ئامۆژگاری لەسەر وەردەگیرێت و گەلانی لەسەر پەروەردە دەکرێت .
ڕەهەندی پێنجەم: ئەزموونی پیاوچاک و خراپەکارانی ئاشنا دەکەیت بە ئەزموونت .
ڕەهەندی شەشەم: مێژوو زانستێکی رابووردووە سودی هەیە و پاڵپشتە بۆ ئێستا، باشترین ئەزموونە بۆ داهاتوو .
پێنجەم: مێژووی ئیسلامی هەڵگری دیدو تێڕوانینە بۆ داهاتووی مرۆڤایەتی:
لەناو مێژووی ئەم ئیسلامەدا مژدەی زۆر گرنگ و جوان بەم ئوممەتە دراوە، ئەم قسەیە زۆر سەیرە ئەگەر ووردەکارو ژیرانە مامەڵەی لەگەڵ نەکەیت، چونکە لە مێژووی ئەم ئیسلامە کە قورئان و سوننەتەکەیەتی مژدەی عیزەت و سەربەرزی هەمیشە بەخشیوە، سەرکەوتن و تەمکین ی باس کردوە بۆ موسڵمانان، بەڵام بەو مەرجەی ئەوەی روویداوە لە مێژوودا بۆ پیاوچاکان و دینداران تۆش دووبارەی بکەرەوە وەك ئەوان سەربەرزی دوونیا قیامەت دەبییت و ئاڵای سەربەرزی ئەم ئیسلامە لەدەستیدا هەمیشە شەکاوەیە، بەڵام پێچەوانەکەی ئەوەیە گەلان و دۆڕاو ژێر دەستەیە، ئەم مێژووە کە بەم شێوەیە وەك هاوکێشەی زانستی لەبەر دەستماندایە ئەوە نیعمەتی پەروەردگارمانە و بەڵگەیە لەسەر حەق بوونی ئەم ئوممەتی ئیسلامە و موعجیزەکانی و خوای گەورەیە ئەم گەلە تا رۆژی قیامەتیش ناهێڵت لە ناو بچێت، خۆ ئەگەر لە ناویش چوو ئەوا دونیا بۆ گەلانی تر راگیر نابێت ئەوا قیامەتە.
خوێندنەوەیەکی واقعی
چۆن خوێندنەوەمان هەبێت بۆ مێژوو یاخود چۆن لەسەر مێژوو بدوێین:
: یەکەم : خوێندنەوەیەکی هەمەلایانە
چۆنیەتی خوێندنەوەت بۆ هەر ڕووداوێکی مێژوویی دەبێت هەموولایەنەکانی تەماشا بکرێت، بۆ نموونە نابێت بە تەنها باسی عەباسیەکان بکەین کە بە خوێنڕێژی هاتنە سەر حوکوم، دەبێت ئەوە بزانین کە خەلیفەکانی ئەمەوی رەفتاریان چۆن بوو لە کۆتایی دەسەڵاتیاندا وە ناسینی بزوتنەوەی تاڵیبین و بزوتنەوەی عەباسی و کاریگەری نەوەکانی سامانی و بوهەیئی و ..هەروەها، ئینجا دەتوانی دەستنیشانی هەموو لایەنەکان بکەین. کەواتە مێژوو لە بنەڕەتا دەبێت وا تەماشا بکرێت کە سیستەمەکانی کۆمەڵگای تێدا بەرجەستە بێت، وەك سیستەمی سیاسی، سیستەمی کۆمەڵایەتی، سیستەمی ئابوری.. هتد.
دووەم: دوورکەوتنەوە لە جوانکردنی مێژوو:
من بۆ خۆم کە کەسێکی ئیسلامیم؛ نابێت لەبەرئەوەی کە من ئیسلامیم ئیتر بە ئارەزووی خۆم مێژووی حەجاجی کوڕی یوسفی سەقفی جوان بکەم و مێژووی جیڤارا رسوا بکەم، محمدی کوڕی تومرت بە عەزیمول عوزەما ناوبەرم و مێژووی گەلانی تری دوونیا بە هیچ و پوچ، لەبەرئەوە پێویستی بە بێلایەنی هەیە تا بتوانی دەرئەنجامی باشت بۆ دروست بێت لە چۆنیەتی خوێنەوەت بۆ مێژوو .
سێیەم: دوورکەوتنەوە لە ناشرین کردنی مێژوو:
بەداخەوە ئەمە لەناو عەلمانی و نەتەوەیی و لیبرالیەکاندا دەبینرێت، تەنها بۆ ئەوەی ئیسلام ناشرین بکەن بە ئارەزوی خۆیان درۆ هەڵدەبەستن و شوبوهات بڵاودەکەنەوە، زۆر پێویستە لەو بوارەدا بابای مێژوو خوێنەرو مێژوونوس خۆی بپارێزت، چونکە لە کاتی شیکاری مێژوویدا زەرەری لێئەدات و میسداقیەتی خۆی لەدەست ئەدات لە نوسین و باسەکانیدا بەگشتی، واتا نابێت هیچ ئایدۆلۆژیەك کاریگەی لەسەرت دروست بکات .
چوارەم: خۆ هەڵواسین بەکتێبی مێژووی کۆندا کە توانات بەسەریدا نەشکێت:
ئێستا ئەم خاڵە زۆر دەیبینم کەلەناو خەڵکیدا باوە، سەرەتای مێژووی نیە خۆی ئالودە کردوە بە مێژووی ئیبن و کەسیرو (البدایة والنهایة) ئیبنو ئەسیری جزیری(کامل فی التاریخ) ئیبنو جەریری تەبەری (تاريخ الرسل والأمم والملوك) - رەحمەتی خوا لە هەموویان بێت- ئەمانە زۆر جار لە عەلمانیەکانیش دەبینم باسی ئەم مێژووانە دەکەن، مەبەستم هەندێك لە عەلمانیەکانە .. نەك هەر دڵنیام .. یەقینی ١٠٠% م هەیە کە نەیانخوێندۆتەوە، لەوانەیە لە ماقالەیەکدا یان لە باسێکدا کەسێک باسی ئەم کەڵەپیاوانەی کردبێت ئیتر دەڵێت: لە مێژووی ئەم پیاوانەدا وانوسراوە.. بۆ خۆی ئەم مێژووانە هەموو دوونیا سودی لێدەبیبنێت و سەرچاوەیە، لەگەڵ ئەوەشدا هەریەك میۆدی تایبەتمەندێتی خۆی هەیە، مێژووی تەبەری "موعەن عەنە" واتا سەنەدیە.. مێژووی ئیبنو ئەسیر (دەوریە) بازنەییە، مێژووی ئیبنو کەسیر ساڵە، کە هەریەکە بۆخۆی قسەو باسی ئەوەندە زۆر هەڵدەگرێت کە خەڵکانێکی زۆر پسپۆر دەبێت گفتوگۆی لەسەر بکەن، کەواتە ئەم جۆرە مێژووانە بۆ خەڵکانی مێژوو خوێنەر نابێت، باشتر وایە بگەڕێنەوە سەر مێژووی محمود شاکر، سەلابی، موسا شەریف، سەرجانی،..هتد
پێنجەم: جیاوازی نێوان مەنهەجی مێژوونوسانی ئێستا و کۆن:
زۆر گرنگە بزانرێت نێوانی مێژوونوسانی کۆن و نوێ چیە؟، ئەوکەسەی کە مێژووی کۆن دیراسە دەکات دەبێت شارەزابێت لە ئوسلوبی فەرموودەوانی ئیسلام، یاخود زانستی پیاوناسی بزانێت.. هەروەك لەباسکەدا ئاماژەمداوە و زیاتر روونمکردۆتەوە کە پێی دەوتریت (علم الرجال) ئەمەش بۆ خۆی چەند بەشێکە ..
أ- ئوسلوب تایبەتمەندێتی مێژوونوسەکە.
ب- جۆری بەکارهێنانی ماددەی مێژووی (السرد)
ت- ڕخنە و جۆریەتی نەقدەکان .
شەشەم: دوورکەوتنەوە لە بواری بیروباوەڕی:
وەك نموونەی کێشەی نێوانی هاوەڵان رەزامەندی خوایان لێبێت.. پێشینانمان فەرموویانە کە دەستمان نەبووە لە شتێکدا بۆ دەممان تێیدا هەبێت، وەك خۆی باسی بکەین کۆتایی بە باسەکە بێنین کە مێژوونوسانی ناوچەکەو مێژوونوسانی سەردەمی خۆیان و پشماوەکانیان چیان ووتوە .
حەوتەم : ئاگادار بوون لە مێژووی نوێ :
مەبەستم زیاتر رووداوەکانی دوای هەڵسانەوەی ئەوروپا واتا رێنسانس تا کۆتای سەدەی نۆزدە کە زۆر شتی لەسەر بینا دەکرێت .
هەشتەم: دوورکەوتنەوە و وازهێنان لە مێژوویەك کە باسی داهاتووی تێدا کراوە:
ئەمە زیاتر لە ناو ئاینەکانی تردا دەبینرێت تەنانەت لە ناو ئیسلامیشدا هەر هەیە بە نیشانەی قیامەت دێت، ئەمە لە زانستی مێژوویدا ئیعتیباری بۆ ناکرێت، نەك خوانەخواستە بڕوامان پێینەبێت، بەڵام مێژوو ناوەستێت. فەرموودەی پێغەمبەرمان (صلی اللە علیە وسلم) هەیە لەسەر ئەوەی کە خەڵکی بەردەوامن لە کارو چالاکیان ئەگەر قیامەتیش بێت ئەو دارەی بەدەستەوەیە بیڕوێنە. لە موسلیمدایە فەرموودەکە دەفەرموێت (إذا قامت الساعة وفي يد أحدكم فسيلة فليغرسها).
بۆچوونه‌کان