یاسای دووهه‌م:
«وَ عَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئًا وَ هُوَ خَیرٌ لَّکُم وَ عَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَّکُم» (به‌قه‌ڕه:216)
واته: «جیهاد له‌سه‌رتان بڕیار دراوه كه شتێكی گرانه لاتان، له‌وانه‌یه شتێكتان لا ناخۆش بێت كه‌چی خێر له‌وه‌دا بێت، هه‌روه‌ها له‌وانه‌یه شتێكتان پێ خۆش بێت كه‌چی شه‌ڕ له‌وه دابێت.»
ئه‌و یاسا پڕبایه‌خ و گرینگه كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر ژیانی ئیماندارانێك هه‌یه كه له گرینگی ڕۆڵی ئه‌و یاسایه و واتای ئه‌و تێگه‌یشتبن. ئه‌و یاسایه پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ یه‌كێك له بنه‌ماكانی ئێمان واته قه‌زا و قه‌ده‌ر هه‌یه و له ئایه‌تی 216ی سوڕه‌تی به‌قه‌ڕه ئاماژه‌ی پێ كراوه كه باس له واجب‌بوونی خه‌بات له ڕێی خوادا ده‌كات:
«وَ عَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئًا وَ هُوَ خَیرٌ لَّکُم وَ عَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَّکُم وَاللهُ یَعلَمُ وَ أَنتُم لَا تَعلَمُونَ» (به‌قه‌ڕه:216)
واته: «جیهاد له‌سه‌رتان بڕیار دراوه كه شتێكی گرانه لاتان، له‌وانه‌یه شتێكتان لا ناخۆش بێت كه‌چی خێر له‌وه‌دا بێت، هه‌روه‌ها له‌وانه‌یه شتێكتان پێ خۆش بێت كه‌چی شه‌ڕ له‌وه‌دا بێت. بێ‌گومان هه‌ر خوا خۆی ده‌زانێت و ئێوه نازانن.»
ئه‌و بابه‌ته پوخت و جوانه له سوڕه‌تی نێساشدا، سه‌باره‌ت به جودابوونه‌وه‌ی ژن و مێرد هاتووه كه ده‌فه‌رموێت:
«فَإِن کَرِهتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئًا وَ یَجعَلَ اللهُ فِیهِ خَیرًا کَثِرًا» (نێسا:19)
واته: «ئینجا ئه‌گه‌ر به هۆی لاسارییانه‌وه ژیان له‌گه‌ڵیاندا نه‌ده‌گونجا، ددان به‌خۆتاندا بگرن و ئێوه هه‌ر چاك بن، چونكه گه‌لێ شتی وا هه‌یه ئێوه خۆشتان لێ نایه‌ت، كه‌چی خوا خێر و چاكه‌یه‌كی زۆری تێدا داناوه.»
چه‌مكی «خَیرًا کَثِرًا» ڕاڤه‌ی ئه‌و خێره‌یه كه له ئایه‌تی سوڕه‌تی به‌قه‌ڕه‌دا هاتووه.
كورته‌یه‌ك له واتای ئه‌و یاسایه:
هێندێك جار مرۆڤ تووشی چاره‌نووسی زۆر دڵته‌زێن ده‌بێت كه ڕه‌نگه پێی خه‌مبار بێت و ئۆقره‌ی لێ هه‌ڵگیرێت و یا ببێته هۆی خه‌مۆكی و ناڕه‌حه‌تی. هه‌ست ده‌كات كه چاره‌نووس ده‌یهه‌وێت بێ‌ڕه‌حمانه كۆشكی ئاوات و ئامانجه‌كانی بڕوخێنیت، به‌ڵام پاش ماوه‌یه‌ك له‌نه‌كاو ده‌بینێت كه هه‌ر ئه‌و چاره‌نووسه به ڕواڵه‌ت ڕه‌شه، له ڕێگه‌یه‌كی دیكه‌وه كه خۆشی هه‌ستی پێ نه‌ده‌كرد، به به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وكۆتایی پێ دێت. به پێچه‌وانه‌شه‌وه هه‌یه كه هێندێك كات كه‌سانێك له كارێكدا زۆر تێده‌كۆشن كه به‌ڕواڵه‌ت خێری تێدایه و هه‌موو شتێكی خۆیان قوربانی گه‌یشتن به‌و ده‌كه‌ن، به‌ڵام له ئاكامدا ده‌بینن كه به زه‌ره‌ریان كۆتایی پێ دێت.
ئه‌گه‌ر له‌م دوو ئایه‌ته ورد بینه‌وه، ده‌بینین كه ئایه‌تی یه‌كه‌م كه باس له واجب‌بوونی جیهاده، ئاماژه به ده‌رد و ئازاری جه‌سته‌یی خه‌باتكارانی ڕێگه‌ی خوا ده‌كات و ئایه‌تی دووهه‌م –ئایه‌تی جودا بوونه‌وه‌ی هاوسه‌ران له‌یه‌كتر- ئاماژه به ده‌رد و ڕه‌نجێك ده‌كات كه هه‌ركام له ژن و پیاو له جوودایی هاوسه‌ره‌كه‌ی تووشی ده‌بێت.
به سه‌رنج‌دان به ئایه‌تی جیهاد، ده‌بینین كه سه‌باره‌ت به یه‌كێك له عیباده‌ته‌كان قسه ده‌كات، له كاتێكدا كه ئایه‌تی سوڕه‌تی نێسا باس له پێوه‌ندییه‌كی دونیایی ده‌كات. بۆیه ئێمه به‌ره‌وڕووی یاسایه‌كین كه باس له دۆخه‌كانی جۆراوجۆری ئایینی، جه‌سته‌یی و ده‌روونی ده‌كات، كه بۆهه‌مووكه‌س دێته پێش.
جبلت علی کدر و أنت تریدها صفوًا من الأقذاء و الإقذار
چاره‌نووست تێكه‌ڵ به ناخۆشییه‌كان دیاری كراوه؛ له كاتێكدا تۆ ده‌تهه‌وێت كه به هۆی ئه‌و له چه‌په‌ڵییه‌كان و نه‌فامییكان پاك بییه‌وه.
خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «لَقَد خَلَقنَا الإنسَانَ فِی کَبَدٍ»
واته: «به‌ڕاستی ئێمه مرۆڤمان له ڕه‌نج و سه‌ختیدا به‌دی هێناوه.»
تا ئێره ده‌زانین كه كرده‌وه به‌و یاسا قوڕئانییه دڵی مرۆڤ لێوانلێو له ئارامی و متمانه ده‌كات و هه‌روه‌ها له گرینگترین هۆكاره‌كانی دوورخستنه‌وه‌ی ناڕه‌حه‌تی و دژواری و بێ‌ئوقره‌یی هه‌ژمار ده‌كرێت و یاریده‌ره بۆ ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه له‌گه‌ڵ ڕووداوه ناخۆشه‌كانی كه له‌ژیانی زۆربه‌ی خه‌ڵكیدا دێته دی.
ئه‌گه‌ر چیرۆكه قوڕئانییه‌كان و لاپه‌ڕه‌كانی مێژوو هه‌ڵده‌ینه‌وه و یا چاو له ڕاستییه‌كانی ڕۆژانه‌ی ژیانی خۆمان بكه‌ین، په‌ند و ئامۆژگاری و به‌سه‌رهاتی زۆر له‌و بواره‌وه ده‌بینین. زۆر جار هێندێك له‌و به‌سه‌رهاتانه وه‌بیرمان دێننه‌وه كه ڕووداوێكی تاڵ، چۆن ده‌توانێت ببێته هۆكاری ئارامی مرۆڤێكی خه‌مبار و یا په‌ند و ئامۆژگاری بۆ مرۆڤێكی لێقه‌وماو و داماو.
1ـ چیرۆكی دایكی موسا، كاتێك كه جگه‌رگۆشه‌كه‌ی خسته نێو ڕووباری نیل؛ به ورد بوونه‌وه له‌و چیرۆكه، تێده‌گه‌ین كه بۆ دایكی موسا هیچ شتێك له‌وه ناخۆشتر نه‌بوو كه مناڵه‌كه‌ی بكه‌وێته ده‌ستی فیرعه‌ون، به‌ڵام به‌و حاڵه دیتمان كه له ده‌ره‌نجامدا، ئاكامی زۆر جوان و گه‌شی لێ كه‌وته‌وه و ئاسه‌واری دره‌وشانی به زوویی بۆ دیار كه‌وت كه ئه‌و ڕاستییه له كۆتایی ئایه‌ته‌كاندا هاتووه:
«وَاللهُ یَعلَمُ وَ أَنتُم لَا تَعلَمُونَ» واته: «و خوا ده‌زانێت و ئێوه نازانن.»
2ـ به تێڕامان له سوڕه‌تی یوسفیش ده‌بینین كه ئه‌و یاسایه زۆر به ڕوونی و به جوانی له به‌سه‌رهاتی ئه‌و و بابیدا ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه.
3ـ ئه‌و یاسا پوخت و پاراوه هه‌روه‌ها له به‌سه‌رهاتی ئه‌و كوڕه‌ی كه به فه‌رمانی خوا به‌ده‌ستی پیاوه ساڵحه‌كه (ی كه موسی هاوڕێیه‌تی كرد كه شتی لێڕا فێر بێت) كوژرا، دێته به‌رچاو. پیاوه ساڵحه‌كه سه‌باره‌ت به كوشتنی مناڵه گوتی:
«وَ أَمَّا الغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤمِنَینِ فَخَشِینَا أَن یُرهِقَهُمَا طُغیَانًا وَ کُفرًا» (كه‌هف:80)
واته: «و ئه‌و منداڵه‌ش كه كوشتم! دایك و باوكێكی ئیمانداری هه‌بوو، ترساین له‌وه‌ی كه به‌سه‌ركه‌شی و بێ‌دینی و خوانه‌ناسی هیلاك و ماندوویان بكات.»
گه‌ر كه‌مێك له ده‌ورووبه‌رمان ورد بینه‌وه، ده‌بینین كه چه‌نده زۆرن ئه‌و كه‌سانه‌ی كه خوای گه‌وره مناڵی پێ نه‌به‌خشیون و به‌رده‌وام به‌په‌رۆش و خه‌مبارن، ئه‌وه شتێكی سروشتییه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی‌كه ده‌بێ ئاگاداری بن كه تووشی نه‌بن، خه‌مباری هه‌میشه‌یی و هه‌ستی بێ‌به‌ش بوونه‌كه بواره‌كانی دیكه‌ی ژیانی ئه‌و دایك و بابه له‌خۆی ده‌گریت.
خۆزگه ئه‌وانه‌ی كه له نیعمه‌تی مناڵ بێ‌به‌شن له‌و ئایه‌ته ورد بنه‌وه، نه ته‌نیا به خاتری دوور بوونه‌وه له خه‌م و ناڕه‌حه‌تی، به‌ڵكو بۆ ئارامی ده‌روونی و متمانه‌ی قه‌لبی خۆیان. خۆزگه وه‌ك نیعمه‌ت و ڕه‌حمه‌تێك چاو له‌و چاره‌نووسه بكه‌ن كه خوای گه‌وره به هۆی ڕه‌حمه‌تی خۆی نیعمه‌تی مناڵی له‌وان گرتۆته‌وه. ئێمه چۆزانین، له‌وانه‌یه خاوه‌ن مناڵێك بوایه‌ن كه ببا به هۆی به‌دبه‌ختی و سه‌رشۆڕی دایك و بابی.
«وَ أَمَّا الغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤمِنَینِ فَخَشِینَا أَن یُرهِقَهُمَا طُغیَانًا وَ کُفرًا» (كه‌هف:80)
واته: «و ئه‌و منداڵه‌ش كه كوشتم! دایك و باوكێكی ئیمانداری هه‌بوو، ترساین له‌وه‌ی كه به‌سه‌ركه‌شی و بێ‌دینی و خوانه‌ناسی هیلاك و ماندوویان بكات.»
«فَأَرَدنَا أَن یُبدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیرًا مِّنهُ زَکَاةً وَ أَقرَبَ رُحمًا» (كه‌هف:81)
واته: «(به‌و كاره‌مان) ویستمان كه په‌روه‌ردگاریان (له جیاتی ئه‌و) پاكتر و چاكتریان پێ ببه‌خشیت و به منداڵێكی خاوه‌ن به‌زه‌یی و میهره‌بانتر به‌هره‌وه‌ریان بكات.»
4ـ خوای گه‌وره له سه‌ره‌تای شه‌ڕی به‌دردا بڕواداران به‌و واتایه په‌روه‌رده ده‌كات:
«کَمَا أَخرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیتِکَ بِالحَقِّ وَ إِنَّ فَرِیقًا مِّنَ المُؤمِنِینَ لَکَارِهُونَ * یُجَادِلُونَکَ فِی الحَقِّ بَعدَ مَا تَبَیَّنَ کَأَنَّمَا یُسَاقُونَ إلَی المَوتِ وَ هُم یَنظُرُونَ» (ئه‌نفال:5-6)
واته: «وه‌ك چۆن په‌روه‌ردگارت به حه‌ق و ڕاستی له نێو ماڵه‌كه‌ت ده‌ری هێنایت، له‌كاتێكدا به‌ڕاستی كۆمه‌ڵێك له بڕوادارن پێی دڵگران بوون ٭ ئه‌و كۆمه‌ڵه ئیمانداره موجاده‌له‌ت له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن له شتی ڕاست و دروستدا، دوای ڕوون بوونه‌وه‌ی (جه‌نگیان پێ ناخۆشه) وه‌ك بدرێنه به‌ر بۆ مردن له كاتێكدا به چاوی خۆیان هۆكاری مه‌رگ ببینن.»
به‌ڵام له دواییدا دیتمان كه ئه‌و شه‌ڕه چه‌نده خێر و به‌ره‌كه‌تی بۆ ئیمانداران به دیاری هێنا و بوو به مایه‌ی سه‌ربه‌رزی و شكۆمه‌ندی بۆ ئه‌وان. ئه‌وه له‌كاتێكدا بوو كه پێش شه‌ڕ، هێندێك له هاوه‌ڵان پێی دڵگران و نیگه‌ران بوون كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ) فه‌رمانی شه‌ڕی له‌گه‌ڵ موشریكان ده‌ر كرد.
5ـ له سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ردا نموونه‌ی زۆر له‌و بواره‌وه هه‌یه، كاتێك هاوسه‌ری دایكه سه‌له‌مه وه‌فاتی كرد، ئه‌بوو سه‌له‌مه پێی گوت: له پێغه‌مبه‌ری خوا(د.خ) بیستوومه كه فه‌رمووی: هه‌ر بڕوادارێك كه تووشی به‌ڵا و موسیبه‌تێك بێت و ئه‌و فه‌رمانه‌ی خوا به زمان بێنیت: «إِنَّا لله و إنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ» و بڵێت: خوایه پاداشی ئه‌و موسیبه‌ته‌م بده‌وه و باشتر له‌وم پێ ببه‌خشه؛ بێ‌گومان خوای گه‌وره باشتر له‌وی پێ ده‌به‌خشیت.
دایكی سه‌له‌مه گوتی: كاتێك باوكی سه‌له‌مه كۆچی دوایی كرد، گوتم كامێك له موسوڵمانان باشتر له باوكی سه‌له‌مه‌یه؟ ئێمه یه‌كه‌م بنه‌ماڵه بووین كه كۆچمان كرد. من به په‌رۆشه‌وه ئه‌وه‌م گوت، به‌ڵام خوای گه‌وره به جێگای ئه‌و پێغه‌مبه‌ر(د.خ) پێ به‌خشیم.
سه‌رنج بده‌نه ئه‌و هه‌سته‌ی دایكی سه‌له‌مه كه هه‌ستی زۆرێك له ژنانه له كاتی له‌ده‌ست دانی هاوژین و باشترین كه‌سیان كه ژیانی خۆیان به ژیانی ئه‌و په‌یوه‌ند داوه. له‌و دۆخه‌دا ده‌ڵێن: چ كه‌سێك بۆمن باشتر ده‌بێت له هاوسه‌ری خۆم؟ به‌ڵام كاتێك دایكی سه‌له‌مه به پێی یاسای قوڕئان خۆی به سه‌بر و خۆڕاگری ڕازانده‌وه و گوتی: «إِنَّا لله و إنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ»، خوای گه‌وره چاره‌نووسێكی به قسمه‌ت كرد كه به خه‌یاڵیشی دانه‌ده‌هات.
ئافره‌تی بڕوادار نابێ به‌خته‌وه‌ریی خۆی هێنده كورت و سنووردار ببینێت و له هه‌موو ده‌رگاكانی ڕه‌حمه‌تی خوای دڵۆڤان له ژیانیدا، ته‌نیا یه‌ك ده‌رگای به‌رچاو بێت. به‌ڵێ هیچ كه‌س ته‌نانه‌ت پێغه‌مبه‌ریش(د.خ) له خه‌م و په‌ژاره‌ی به‌ڵا و موسیبه‌ت له ئه‌ماندا نه‌بووه، به‌ڵام نابێ ژیان و به‌خته‌وه‌ری خۆیان به‌س له یه‌ك شتدا، وه‌ك بوون له‌گه‌ڵ پیاوێك ببیننه‌وه.
له‌و بواره‌وه چیرۆكی زۆر هه‌یه كه ئاماژه به یه‌كه‌یان ده‌كه‌ین:
كه‌سێك به مه‌به‌ستی سه‌فه‌ر بۆ وڵاتێكی‌تر چوو بۆ فرۆكه‌خانه، ئه‌و به ڕاده‌یه‌ك ماندوو بووكه له‌وێ زوو خه‌وی پێدا كه‌وت و له كاتێكدا كه خه‌وتبوو، فڕۆكه‌كه ڕۆیشت و ئه‌وه‌یش به‌جێ ما. فڕۆكه‌كه زۆرتر له سێ‌سه‌د موسافیری پێ بوو. كاتێك وه‌خه‌به‌ر هات زانی كه به‌جێ ماوه، زۆر خه‌مناك بوو و په‌ژیوان بۆوه كه‌بۆچی نوستبوو؟! به‌ڵام پاش چه‌ند خوله‌كێك هه‌واڵیان ڕاگه‌یاند؛ ئه‌و فڕۆكه‌یه كه‌وتۆته خوار و ته‌واوی موسافیره‌كانیشی سووتاون.
لێره‌دا جێی پرسیاره كه ئایا به‌جێ‌مانی ئه‌و كه‌سه به قازانجی وی نه‌بووه؟ به‌ڵام كوان ئه‌وانه‌ی كه په‌ند و ئامۆژگاری وه‌رده‌گرن؟
«علی المرء أن یسعی إلی الخیر جهده و لیس علیه أن تتم المقاصد»
مرۆڤ ده‌بێ له ڕێی خێردا هه‌وڵ بدات، به‌ڵام گه‌یشتن به ئامانج له‌سه‌ر ئه‌و نییه.
مرۆڤ ده‌بێ پشت به خوا ببه‌ستێت و به به‌كار هێنانی ئامراز و كه‌ره‌سه‌ی شیاو به پێی پێویست تێبكۆشیت، ئه‌گه‌ر كارێك به پێچه‌وانه‌ی خواستی ئه‌و هاته دی، ئه‌و یاسا جوانه‌ی قوڕئانی پیرۆزی بێته‌وه بیر كه ده‌فه‌رموێت:
«وَ عَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئًا وَ هُوَ خَیرٌ لَّکُم وَ عَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَّکُم وَاللهُ یَعلَمُ وَ أَنتُم لَا تَعلَمُونَ» (به‌قه‌ڕه:216)
واته: «جیهاد له‌سه‌رتان بڕیار دراوه كه شتێكی گرانه لاتان، له‌وانه‌یه شتێكتان لا ناخۆش بێت كه‌چی خێر له‌وه‌دا بێت، هه‌روه‌ها له‌وانه‌یه شتێكتان پێ خۆش بێت كه‌چی شه‌ڕ له‌وه‌دا بێت. بێ‌گومان هه‌ر خوا خۆی ده‌زانێت و ئێوه نازانن.»
پێویسته به‌رده‌وام له بیرمان بێت كه خوای گه‌وره له ئاست به‌نده‌كانی زۆر به‌سۆز و میهره‌بانه. خوای دڵۆڤان به‌نده‌كانی به هه‌موو جۆر به‌ڵا و موسیبه‌ت تاقی ده‌كاته‌وه و له ڕووی سۆز و مه‌سڵه‌حه‌تی خۆی ئازار و ڕه‌نج و دژواری زۆریان بۆ پێش دێنیت تاكوو به‌ره‌و گه‌شه‌ی زۆرتر ڕێنوێنیان بكات. یه‌كێك له دڵۆڤانییه‌كانی خوای گه‌وره ئه‌وه‌یه كه ژیان و به‌خته‌وه‌ری به‌نده‌كانی ته‌نیا به خۆیه‌وه پێوه‌ند داوه و بابه‌ته‌كانی‌تر ده‌كرێ ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ر دا بێت.
«من کل شی إذا صیعته عوض و ما من إن صیعته عوض»
بۆچوونه‌کان