زانایانی كۆن ئیعجازی قورئانیان بە پلەی یەكەم و سەرەكی لە ڕووە ڕەوانبێژییەكەیەوە دەبینی بەحوكمی ئەوەی هەر پێغەمبەرێك هاتبێت موعجیزەكەی لەو بوارەدا بووە كە لەو سەردەمەدا خەڵكی شارەزاییان تێدا هەبووە ، وە لەبەر ئەوەی عەرەبی سەردەمی پێغەمبەر درودی خوای لەسەر بێت ڕەوانبێژترین سەردەمە لە ڕووی زمانی عەرەبییەوە بۆیە خوا لەولایەنەوە بۆیان هات بۆ ئەوەی ئیقامەی حوججەیان لەسەر بكات و دڵنیا بن لەوەی كە ئەم قورئانە دەبێت لە لایەن خواوە هاتبێت چونكە لە توانای كەسدا نییە ئاوها كتێبێك دابنێت. دوای ئەو قەڵەمبازەی مرۆڤایەتی دای لە بوارەكانی زانست و مەعریفەو تەكنۆلۆژیادا و ئاشكرابوونی زۆرێك لە ڕاستییە زانستییەكان و دەركەوتنی هەندێك لە نهێنییە زانستییەكانی ناو قورئان زۆرێك لە زانایان هەندێك لایەنی تریان بۆ سەر ئیعجازی قورئانی زیاد كرد ، لەوانە ئیعجازی زانستی بە هەموو بەشەكانیەوە: فەلەك و پزیشكی وفیزیا و زیندەوەرزانیی و هتد . ئەوانەی ئەم لایەنانە دەخەنە ڕیزی ئیعجازی قورئانییەوە لەو ڕووەوەیە كە ئەوكاتەی قورئان ئاماژەی بەم شتانە داوە لە توانای هیچ كەسێكدا نەبووە نە بیانزانێت وە نە پێشبینی بە زانینیان بكات ، ئەوانەشی كە ئەم لایەنانە بە ئیعجاز نازانن دەڵێن ئەوانە بەڵگەی لەلایەن خواوە بوونی قورئانن بەڵام ناچنە ڕیزی ئیعجازەوە چونكە ناچنە ئەو قاڵبەی كە تەحەددایان پێبكرێت كە كەس ناتوانێت شتی وا بكات یا بیزانێت چونكە ئەوەتا مرۆڤ هەموو ئەو نهێنییانەی زانی و لە توانایدا هەیە بگاتە زیاتر لەوانەش . بۆچوونی ئێمە لەمەڕ ئەم مەسەلەیە: قورئان دوا پەیامی خوایە بۆ بەندەكانی و كتێبی هیدایەت و ڕێنیشاندەرە بۆ سەرفرازی دونیاو قیامەت وخوا پاراستنی خستۆتە ئەستۆی خۆی وەكو دەفەرموێت( إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿٩﴾)الحجر: ٩ ئەمەش بە پێچەوانەی كتێبە ئاسمانییەكانی تر كە خوا ئەركی پاراستنیانی خستبووە ئەستۆی شوێنكەوتوانی ئەو كتێبانە ، ئەویش لەبەر ئەوەی ئەمە دوا كتێب و دوا پەیامی خوایەو دەبێ‌ تا ڕۆژی قیامەت پارێزراو بێت ئەگینا ئیقامەی حوججەی پێناكرێت ، بۆ ئەو مەبەستەش هەندێك نهێنی تێ خستووە كە لەیەك كاتدا بەڵگەبن لەسەر دووشت : 1. بەڵگەبن لە سەر ئەوەی كە لە لایەن خواوە هاتۆتە خوارەوە . 2. بەڵگەبن لەسەر ئەوەی كە دەسكاری نەكراوە. بەڵام ئایا ئەو نهێنییانە تەنها لایەنی ڕەوانبێژی قورئانە یا ئەم لایەنانەشە كە ئێستا ناوی ئیعجازیان لێدەنرێت وەكو لە پێشەوە ئاماژەمان بە هەندێكیان دا؟ وە ئایا كاتێك خوا تەحەددای كردووە بەوەی كە كەس ناتوانێت كتێبێكی لەم چەشنە بێنێت لەبەر لایەنە بەلاغییەكەیەتی یا ئەم لایەنانەشە یا شتێكی ترە سەرباری ئەمانە هەمووی؟ بەڕای من قۆرخ كردنی ئیعجازی قورئان لە ڕووە بەلاغییەكەی و تەنانەت هەموو ئەم ڕووانەی تریش بچوككرنەوەی قورئانە و تەسككردنەوەی بواری نهێنییەكانێتی و ناحاڵی بوونە لە ماهییەتی قورئان و پێوانی قورئانە بە پێوانە مرۆییەكان ، بەهەمان ئەو شێوەیەی كە هەندێك كەس ویستوویانە خوای گەورە بە پێوانە مرۆییەكان بپێون بۆیە لە جیاتی ئەوەی خوا بناسن سەریان لە خوانەناسییەكی تەواوەوە دەرهێناوەو خوایان وەكو نەبوو (معدوم) وەصف كردووە. ڕاستە قورئان لە ڕووە بەلاغییەكەیەوە موعجیزە و كەس ناتوانێت لە شێوەی قورئاندا بەو ڕەوانبێژییە كتێبێك دابنێت ، وەئەگەر بێتو دان بنێین بەوەی كە سەردەمی پێغەمبەر ڕەوانبێژترین سەردەمی عەرەبەو سەردەمی زێڕینە بۆ ڕەوانبێژی عەرەبی ، ئەوكاتە دەبێ‌ شایەتی ئەوانەی ئەو سەردەمە لەسەر ڕەوانبێژی بێوێنەی قورئان بە هەند وەرگرین و بەحوكمێكی یەكلاكەرەوە دابنێین لەو بوارەدا چونكە لەلایەنی شارەزاو پسپۆرەوە دەرچووە ، وە ئەگەر بێتو بەو شێوەیە سەیری ئەو سەردەمە نەكرێت ئەوا دەرگا واڵایە بۆ ئەوانەی خۆیان بە شارەزا دەزانن لە بواری عەرەبیدا و بەڕەوانبێژی خۆیاندا دەنازن با بێن بەختی خۆیان تاقی كەنەوە ، دەشتوانن لە چوارچێوەی دەزگایەكدا ئەو كارە بكەن نەك تەنها بە تاقەكەسی ، ئەوكاتەش دەبێ‌ ئەو ڕووە بەلاغییانەی لە قورئاندا هەیە لەوانەی ئەوانیشدا هەبێت كە یەكەمیان داهێنانی جۆرێكی نوێیە لە ئەدەب كە بە هاتنی قورئان لە دووەوە بوو بە سێ‌ جۆر ، شیعر و پەخشان و قورئان ، ئەوكاتە دەبێ‌ بوترێت شیعرو پەخشان و قورئان و (...). لە گەڵ ئەوەشدا كە كەس ناتوانێت كتێبێكی ڕەوانی لە شێوەی قورئان دابنێت هێشتا قۆرخ كردنی ئیعجازی قورئانی لە ڕووە بەلاغییەكەیدا واتە نكۆڵی كردن لە گەورەیی ناوەڕۆكی قورئان ، بە واتایەكی تر ئەوە دەگەیەنێت كە مرۆڤ لەوانەیە بتوانێت شتێكی وەكو ناوەڕۆكی قورئان دابنێت ، بەڵام ناتوانێت بەرگێكی جوانی بەبەردا بكات وەكو ئەوەی قورئان كە لایەنە بەلاغییەكەیەتی .گومانی تێدا نییە ئەمە بچووككردنەوەی قورئانە نەك دەرخستنی گەورەییەكەی ، قورئان پێش ئەوەی لە ڕووی ڕواڵەتەوە(شكل) گەورەوجوان و موعجیز بێت لە ڕووی ناوەڕۆك (مچمون و محتوی) ـەوە گەورەو بێوێنەیە ، وە پێش ئەوەیشی كە لە ڕووی ناوەڕۆكەوە گەورەو بێوێنە بێت لە ڕووی جەوهەر وماهییەتەوە جیاوازو تایبەتمەندە و كەس ناتوانێت شتێك لەو شێوەیە دابنێت. جوانترین قسەش كە بەرچاوم كەوتبێی لەم بوارەدا ئەو قسەیەیە كە بەنداری فارسی وتوویەتی كە ئەمە دەقەكەیەتی: وقال أبو حيان التوحيدي: سئل بندار الفارسي عن موضع الإعجاز من القرآن فقال هذه مسألة فيها حيف على المعنى وذلك أنه شبيه بقولك ما موضع الإنسان من الإنسان؟ فليس للإنسان موضع من الإنسان بل متى أشرت إلى جملته فقد حققته ودللت على ذاته كذلك القرآن لشرفه لا يشار إلى شيء فيه إلا وكان ذلك المعنى آية في نفسه ومعجزة لمحاوله وهدى لقائله وليس في طاقة البشر الإحاطة بأغراض الله في كلامه وأسراره في كتابه فلذلك حارت العقول وتاهت البصائر عنده. [1]( الاتقان في علوم القرآن جلال الدين السيوطيج4 ص13) لە ڕاستیدا جیاوازی نێوان قورئان كە قسەی خوایە لەگەڵ قسەی مرۆڤدا وەكو جیاوازی نێوان مرۆڤ كە بەدیهێنراوی خوایە لە گەڵا پەیكەری مرۆڤ كە دروستكراوی مرۆڤە ، با لە ڕواڵەتیشدا لە یەك بچن بەڵام بە جەوهەر و ماهییەت و سیفەت و وئەرك و وەزیفە لەیەك ناچن ، بەڵكو تاقە لایەنێك كە تێیدا لە یەك دەچن ڕواڵەتەكەیە،كە ئەویش لە سەدا سەد نییە، ئەگینا بەقەد تواناكان و نهێنییەكانی مرۆڤ جیاوازی هەیە لە نێوانیاندا. جەوهەرو ماهییەتی قورئان جیاوازە لە ماهییەتی هەموو كتێبێك و قسەیەكی تر ، چونكە ماهییەتی قورئان ئەوەیە كە بریتییە لە ڕۆحی خوا " وكذلك أوحينا إليك روحاً من أمرنا ، ماكنت تدري ما الكتابُ ولا الايمانُ ولكن جعلناه نوراً نهدي به من نشاءُ من عبادنا ، وإنك لتهدي الى صراطٍ مستقيمٍ . صراطِ اللهِ الذي له ما في السمواتِ وما في الارضِ ، ألا إلى اللهِ تصير الامور" الشورى: ٥٢ - ٥٣ لێرەدا دەبینی خوای گەورە بەوە قورئان دەناسێنێت كە ڕۆحێكە لە لای خۆیەوە ، كتێبێكیش كە ڕۆح بێت چۆن كتێب و نووسینی تری بێگیانی دەگاتێ‌؟ لێرەوەیە كە دەڵێین جیاوازی نێوان قورئان و كتێبەكانی تر بە قەدەر جیاوازی نێوان مرۆڤ و پەیكەرەكەیەتی كە یەكەمیان لە داهێنانی خواو دووەمیان لە داهێنانی مرۆڤە. قورئان نەك تەنها لە بەرگ و ڕواڵەت وناوەڕۆك و ماهییەتدا جیاوازە لە كتێبەكانی تر ، بەڵكو لە سیفەتەكانی و وەزیفەكانی و میتۆدەكانیشیدا جیاوازە لە كتێبەكانی تر.