قوڕئان چرایه، قوڕئان ڕۆشنی به‌خشی ڕێگای تاریك و سه‌رلێشێواوی ژیانه‌كه ڕاسته‌ڕێی گه‌یشتن به ئامانج بۆ مرۆڤ ڕوون ده‌كاته‌وه. چرایه‌كه كه مرۆڤ له تاریكایی جه‌هل و نه‌فامی قوتار ده‌كات و به‌ره‌و ژیانێكی گه‌شاوه و ڕوونی ڕێنمایی ده‌كات.
قوڕئان به‌رنامه‌ی ژیانه، ئایا ئینسان ده‌توانێ به بێ به‌رنامه بگاته ئامانجێكی ڕوون و دیاری كراو؟! بێگومان ناتوانێت، هه‌رچه‌ند حه‌ول بدات ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌یه‌ك نه‌بێت كه ڕێنمایی بكات كه به‌كوێدا بڕوات و به‌كوێدا نه‌ڕوات و چۆن بڕوات، ئه‌وه دوای هوڵ و ته‌قه‌لایه‌كی زۆر خۆی له سه‌رلێشێواویدا ده‌بینیته‌وه.
ئێمه ته‌نانه‌ت بۆ ساده‌ترین كاره‌كانی ژیان پێویستیمان به به‌رنامه و ڕێ‌نیشانده‌رێكه كه یارمه‌تیمان بدات و ڕێگامان نیشان بدات. مناڵێك كه ده‌چێته قوتابخانه؛ هه‌ر له سه‌ره‌تای ساڵی خوێندنی به‌رنامه‌ی ده‌ده‌نێ، تاكوو بزانێت هه‌ر ڕۆژه‌ی چ ده‌رسێك بخوێنیت و سه‌ری لێ نه‌شه‌وێت.
بێگومان ئێمه بۆ پڕۆسه‌ی ژیانمان زۆرتر پێویستیمان به به‌رنامه هه‌یه؟ به تایبه‌ت كه ئه‌و ژیانه ده‌ستپێكی ژیانی هه‌تاهه‌تایی دواڕۆژه و ژیانی دواڕۆژ له گیرۆده‌ی چۆنییه‌تی ژیانی ئه‌و دنیایه دایه و پێوه‌ریش ڕێژه‌ی پابه‌ندی به یاسا و به‌رنامه‌كانی قوڕئانه. بۆیه پێویسته به‌رده‌وام ڕوو بكه‌ینه قوڕئان و ببینین كه چیمان فه‌رمان پێ ده‌كات و له چیمان ده‌گێڕیته‌وه. وه‌ك ئه‌و مناڵه‌ی كه ده‌بێ هه‌موو ڕۆژێ چاو له به‌رنامه‌كه‌ی بكاته‌وه.
قوڕئان واته‌یه‌كی نوێ و تایبه‌ت به ژیان ده‌به‌خشیت و بیر و فكری مرۆڤ زۆر به‌ربڵاوتر ده‌كات. له ئاست ناخۆشی و ناڕه‌حه‌تییه‌كانی ژیان –كه سروشتی ژیانی ئه‌و دونیایه‌یه- سه‌بر و خۆڕاگری پێ ده‌به‌خشیت و خۆشییه‌كانیشی بۆ مه‌عنادار ده‌كات و به گشتی ژیان ڕووناك و ڕێك و پێك ده‌كات.
ئامانجی قوڕئان سه‌باره‌ت به تاكی مرۆڤ
قوڕئان هێندێك ئه‌هداف و ئامانجی بۆ مرۆڤ دیاری كردووه كه مرۆڤ به بێ ئه‌وان ناتوانێت ڕێگای خێر و مه‌سڵه‌حه‌تی خۆی بدۆزێته‌وه. گرینگترینی ئه‌و مه‌به‌ستانه بریتین له:
الف) چاكسازی له بیر و عه‌قیده
1- یه‌كه‌م و گرینگترینیان چاكسازی بڕوا و عه‌قیده‌یه سه‌باره‌ت به «اولوهیت» و په‌یام و نیزامی سزا و پاداش.
قوڕئان زۆر به توندی به‌ره‌نگاری هاوهڵدانان بۆ خوا ده‌بێته‌وه و به گه‌وره‌ترین تاوان و سته‌می هه‌ژمار ده‌كات.
«إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ وَمَن يُشۡرِكۡ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱفۡتَرَىٰٓ إِثۡمًا عَظِيمًا» (نسا:48)
واته: «به ڕاستی خوا خۆش نابێت ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵی بۆ بڕیار بدرێت، بێجگه له‌وه له هه‌رگوناهێكی¬تر بیه‌وێت خۆش ده‌بێت، بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه ده‌یه‌وێت، جا ئه‌وه‌ی هاوه‌ڵ و شه‌ریك بۆ خوا بڕیار بدات، ئه‌وه ئیتر به‌ڕاستی تاوانێكی گه‌وره‌ی هه‌ڵبه‌ستووه.»
«إِنَّ ٱلشِّرۡكَ لَظُلۡمٌ عَظِيم» (لقمان:13)
واته: «بێگومان هاوهڵدانان بۆ خوا، سته‌مێكی زۆر گه‌وره‌یه.»
بۆیه خوای گه‌وره فه‌رمانمان پێ ده‌كات كه خۆمان له شه‌ریك‌دانان بپارێزین و خوای گه‌وره به تاقانه‌یی و بێگه‌ردی بپه‌ره‌ستین.
2- چاكسازی له بڕوای سه‌باره‌ت به پێغه‌مبه‌ران:
خوای گه‌وره پێغه‌مبه‌رانی ناردووه تاكوو هیچ عوزر و به‌هانه‌یه‌ك بۆ خه‌ڵك نه‌مێنیت. هه‌روه‌ها ئه‌ركی ئه‌وانی دیاری كردووه كه ئه‌وان ته‌نیا ئاگاداركه‌ره‌وه و موژده‌ده‌ر و ترسێنه‌رن و به‌رپرسی ئێمانی كه‌س نین.
«إِنَّآ أَرۡسَلۡنَٰكَ شَٰهِدٗا وَمُبَشِّرٗا وَنَذِيرٗا» (فتح:8)
3- پته‌وكردنی ئیمان به دواڕۆژ و سزا و پاداشی ئاخیره‌ت:
یه‌كێك له‌و بابه‌تانه‌ی كه قوڕئان زۆری له‌سه‌ر دواوه باسی ئیمان به دواڕۆژ و سزا و پاداشی ئه‌و ڕۆژه و حیساب و كیتابێك كه هه‌موو كه‌س ده‌گریته‌وه و كه‌سی لێ قوتار نابێ و نامه‌ی كرده‌وه‌كان كه هیچ كارێكی چوك و گه‌وره‌ی به‌جێ نه‌هێشتووه و هه‌روه‌ها هیچ كه‌س باری تاوانی هیچ كه‌س هه‌ڵناگریت و هه‌ر كه‌س گیرۆده‌ی كاری خۆیه‌تی. باس له سزای سه‌خت و به‌هێشی دۆزه‌خ و نیعمه‌ته‌كانی به‌هه‌شت ده‌كات. موشریكان ئاگادار ده‌كاته‌وه كه هیچ كه‌س و هیچ شتێك مه‌گه‌ر خوا ئیزنی پێ‌بدات، ناتوانێت شه‌فاعه‌ت بۆ كه‌س بكات.
«أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ ٣٨ وَأَن لَّيۡسَ لِلۡإِنسَٰنِ إِلَّا مَا سَعَىٰ ٣٩» (نجم:38 و 39)
واته: «هیچ گوناهبارێك گوناهی تاوانبارێكی‌تر هه‌ڵناگریت. به‌ڕاستی ئاده‌میزاد خاوه‌نی هیچ شتێك نییه ته‌نیا ئه‌وه نه‌بێت كه خۆی كردوویه‌تی.»
ب) تاوتوێ كردنی كه‌رامه‌تی مرۆڤ و جه‌خت له‌سه‌ر مافی مرۆڤ
قوڕئان ڕێزی تایبه‌ت له كه‌رامه‌تی مرۆڤ ده‌گریت و ئاماژه به‌وه ده‌كات كه مرۆڤ لای خوای گه‌وره خاوه‌ن پێگه‌یه‌كی به‌رز و تایبه‌ته:
«وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ وَحَمَلۡنَٰهُمۡ فِي ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ وَرَزَقۡنَٰهُم مِّنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَفَضَّلۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ كَثِيرٖ مِّمَّنۡ خَلَقۡنَا تَفۡضِيلٗا» (الاسرا:70)
واته: «سوێند به خوا به‌ڕاستی ئێمه ڕێزمان له نه‌وه‌ی ئاده‌م گرتووه و به‌سه‌ر وشكانی و ده‌ریادا هه‌ڵمان گرتوون و له ڕزق وڕۆژی پوخت و چاكی جۆراوجۆر به‌هره‌وه‌رمان كردوون، به‌ڕاستی ئێمه ڕێزی زیاده‌ی ئه‌وانمان داوه به‌سه‌ر زۆربه‌ی ئه‌و به‌دیهێنراوانه‌دا كه دروستمان كردوون.»
و هه‌روه‌ها خوای گه‌وره هه‌رچی له حه‌رز و ئاسمانه بۆ ئیستیفاده‌ی ئینسانی به‌دی هێناوه و له ئیختیاری هاویشتووه.
«وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا مِّنۡهُۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ» (جاثیه:13)
واته: «هه‌رچی له ئاسمانه‌كان و زه‌ویدا هه‌یه بۆ ئێوه‌ی ڕام هێناوه، بۆ خزمه‌تگوزاری ئێوه‌ی فه‌راهه‌م هێناوه، هه‌موویشی تێكڕا به‌خششن له لایه‌ن ئه‌و زاته‌وه، به‌ڕاستی ئا له‌و به‌خششه و دیاردانه‌دا به‌ڵگه و نیشانه‌ی زۆر هه‌ن بۆ كه‌سانێك كه بیر بكه‌نه‌وه و تێفكرن.»
بابه‌تی مافی مرۆڤ كه ئه‌وڕۆ زۆر له‌سه‌ر زاره و زۆربه‌ی خه‌ڵك له به‌رهه‌می فه‌رهه‌نگی نوێی ده‌زانن، له ڕاستیدا قوڕئان 14 سه‌ده له‌مه‌و پێش جه‌خت ده‌كاته سه‌ر مافی مرۆڤ و گرینگی زۆری پێ ده‌دات، بۆ نموونه:
مافی ئازادی به‌یان و بیر و فكری ئازاد
مافی ئازادی بڕوا و عه‌قیده
مافی ئازادی ده‌ربڕینی بیر و بۆچوون
فه‌رمان به چاكه و گه‌ڕاندنه‌وه له خراپه
ئه‌سڵی به‌رابه‌ری له نێو هۆز و گه‌له‌كان
ئازادی له به‌هره‌مه‌ندی له نیعمه‌ته‌كانی پاكی خوا
ته‌نانه‌ت مافی هه‌ڵبژاردنی ئازادی خێزان و پێك هێنانی بنه‌ماڵه
ڕێز له پاراستنی مافی ئافره‌تان
پاراستنی مافی مناڵان و نه‌كوشتنی ئه‌وان به هه‌ر هۆیه‌ك
ڕێز له گیانی مرۆڤ و فه‌رمان به پاراستنی خوێنی مرۆڤه‌كان (كه‌س بۆی نییه بێ هۆكار خوێنی هیچ مرۆڤێك بڕێژیت)
ئازادی له به‌رگری له گیان و ته‌نانه‌ت ڕێز گرتن له ژیانی تایبه‌تی هه‌ر كه‌سه و...
ج) سێوه‌مین بابه‌ت به‌ندایه‌تی خوای گه‌وره و پارێزكارییه،كه ته‌نیا به‌ندایه‌تی خوای گه‌وره بكرێت و پارێزكار بن.
د) هه‌روه‌ها باس له تزكییه‌ی نه‌فس و بێهداشتی ڕه‌وان ده‌كات كه ته‌نیا كه‌سانێك سه‌رفراز و سه‌ركه‌وتوو ده‌بن كه نه‌فسی خۆیان خاوێن كردبێته‌وه و ڕێگه‌ی ته‌زكییه‌یان گرتبێته به‌ر:
«وَنَفۡسٖ وَمَا سَوَّىٰهَا ٧ فَأَلۡهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقۡوَىٰهَا ٨ قَدۡ أَفۡلَحَ مَن زَكَّىٰهَا ٩ وَقَدۡ خَابَ مَن دَسَّىٰهَا ١٠» (شمس:7-10)
واته: «سوێند به ده‌روون و ئه‌و زاته‌ی كه به ڕێك و پێكی به‌دی هێناوه. جا توانای خراپه و چاكه و خواناسی و خوانه‌ناسی تێدا دابین كردووه. به‌ڕاستی ئه‌و كه‌سه سه‌رفرازه كه نه‌فسی پاك و پوخته كردووه و ئیمان و ترسی خوای تێدا ڕواندووه. بێگومان نائومێد بوو ئه‌و كه‌سه‌ی نه‌فسی خۆی به گوناح و تاوان ناپوخت كرد.»
ئامانجی قوڕئان سه‌باره‌ت به ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی مرۆڤ
قوڕئان نه‌ك ته‌نیا ژیانی تاكی مرۆڤ، به‌ڵكو سه‌رنج ده‌دات به ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تیشی. قوڕئان بنه‌ماڵه و پێك‌هێنانی خێزانی وه‌ك نیشانه‌یه‌كی خوای گه‌وره هه‌ژمار ده‌كات و ده‌فه‌رموێت:
«وَمِنۡ ءَايَٰتِهِۦٓ أَنۡ خَلَقَ لَكُم مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ أَزۡوَٰجٗا لِّتَسۡكُنُوٓاْ إِلَيۡهَا وَجَعَلَ بَيۡنَكُم مَّوَدَّةٗ وَرَحۡمَةً» (الروم:21)
واته: «یه‌كێك له نیشانه‌و و به‌ڵگه‌كانی‌تری ئه‌وه‌یه؛ كه هه‌ر له خۆتان هاوسه‌ری بۆ دروست كردوون بۆ ئه‌وه‌ی ئارام بگرن له لایدا و له نێوانتاندا خۆشه‌ویستی و سۆز و میهره‌بانی فه‌راهه‌م هێناوه.»
هه‌ره‌ها قوڕئان زۆر جه‌خت ده‌كاته سه‌ر پێك هێنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی تایبه‌ت له‌سه‌ر ئه‌ساسی عه‌مه‌ل به بنه‌ما قوڕئانییه‌كان و كرده‌وه به شه‌ریعه‌ت و ئه‌حكامی خوای گه‌وره. ته‌نانه‌ت سه‌رنج ده‌دات به پێوه‌ندی و ژیانی هاوبه‌ش و ئاشتیخوازانه له‌گه‌ڵ ناموسوڵمانان و له ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا؛ بۆ نموونه:
- ئازاد كردنی مرۆڤ له كۆیلایه‌تی
- برایه‌تی و به‌رابه‌ری مرۆڤه‌كان
- دادپه‌روه‌ری نێوان مرۆڤه‌كان
- ئاشتی و هێمنایه‌تی جیهانی
- سازان له‌گه‌ڵ ناموسوڵمان
ئادابی خوێندنه‌وه‌ی قوڕئان
قوڕئان هه‌ر وه‌ك له نێوه‌كه‌شی‌ڕا دیاره، كتێبی خوێندنه‌وه‌یه. ئیمام غه‌زاڵی ده‌فه‌رموێت: خوای گه‌وره ئه‌وكتێبه‌ی ناردووه كه زمان بیخوێنیته‌وه، گوێ بیبیستێ، هزر و عه‌قل بیری لێ بكاته‌وه و دڵ پێی به ئارامی و ئاسووده‌یی بگات.
ئایه‌ت و حه‌دیسی زۆر هه‌یه كه موسوڵمانان هان ده‌دات قوڕئان بخوێننه‌وه:
«إِنَّ ٱلَّذِينَ يَتۡلُونَ كِتَٰبَ ٱللَّهِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِيَةٗ يَرۡجُونَ تِجَٰرَةٗ لَّن تَبُورَ» (فاطر:29)
واته: «به‌ڕاستی ئه‌وانه‌ی كه په‌یامی خوا، قوڕئان ده‌خوێننه‌وه و نوێژه‌كانیان به چاكی ئه‌نجامداوه و له‌و ڕزق و ڕۆژی و سامانه جۆراوجۆرانه‌ی پێمان به‌خشیوون، به‌خشیوویانه به نه‌هێنی و ئاشكرا، ئه‌وانه به هیوای بازرگانییه‌ك ئه‌و كاره ده‌كه‌ن كه هه‌رگیز بێ‌هیوا و زه‌ره‌رمه‌ند نابن.»
و حه‌دیسی زۆریش له‌و بواره‌وه هه‌یه، ترمێزی حه‌دیسێك ده‌گێڕیته‌وه كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ده‌فه‌رموێت:
«مَن قَرأ حَرفًا مِن کِتَابِ الله، فَلَهُ حَسَنَة و الحسَنة بِعَشرِ امثَالِهَا، لَا أًقُول: (الم) حرفٌ. و لکن: الف حرفٌ، لام حرفٌ و میم حرف.»
واته: «هه‌ر كه‌س پیتێك له قوڕئان بخوێنیته‌وه، چاكه‌یه‌كی بۆ ده‌نووسرێت و چاكه‌كان ده به‌رابه‌ر پاداش ده‌درێته‌وه. ناڵێم: (الم) پیتێكه. به‌ڵكوو: (الف) پیتێكه، (لام) پیتێكه و (میم) پیتێكه.»
له ڕاستیدا خوێندنه‌وه‌ی قوڕئان كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر دڵ و ده‌روون هه‌یه و موسوڵمان و ناموسوڵمان دان به‌وه داده‌نێن. بۆیه ته‌نانه‌ت موشریكانی مه‌ككه‌ی كاتێك گوێیان له قوڕئان ده‌بوو، بۆوه‌یكه كاریگه‌ری له‌سه‌ر خۆیان و بنه‌ماڵه‌یان دانه‌نێت، ده‌ستیان ده‌كرد به هه‌را و قاوه‌قاو.
«وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَا تَسۡمَعُواْ لِهَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ وَٱلۡغَوۡاْ فِيهِ لَعَلَّكُمۡ تَغۡلِبُونَ» (فوسسیله‌ت:26)
واته: «بێ‌باوه‌ڕان ده‌یانگوت: گوێ مه‌گرن بۆ ئه‌م قوڕئانه و بیكه‌ن به‌گاڵه و هه‌را و هوریا، بۆ ئه‌وه‌ی ئێوه زاڵ ببن و بیبه‌نه‌وه.»
بۆیه موسوڵمان پێویسته به‌رده‌وام به زمان و دڵ و عه‌قڵ و كردار له‌گه‌ڵ قوڕئان بژیت. قوڕئان ڕێزێكی تایبه‌تی هه‌یه و خوێندنه‌وه‌كه‌شی ئادابێكی تایبه‌تی هه‌یه. هێندێك ئادابی ڕواڵه‌تین و هێندێك مه‌عنه‌وی.
ئادابی ڕواڵه‌تی خوێندنه‌وه‌ی قوڕئان
یه‌كێك له ئادابه هه‌ره گرینگه‌كانی خوێندنه‌وه‌ی قوڕئان ئه‌وه‌یه به «ترتیل» بخوێندرێته‌وه. واته به ئارامی و به وردی و تێفكرینه‌وه بخوێندرێته‌وه.
«وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا» (مزمل:4)
واته: «و ده‌وری قوڕئان بكه‌وه به وردی و له‌سه‌رخۆ.»
زانایان ده‌ڵێن: «ترتیل» واته خوێندنه‌وه‌یه‌كی ڕۆشن، ڕوون، وشه به وشه و ئارام و له‌سه‌ره‌خۆ.
خاڵێكی دیكه ئهوهیكه قوڕئان به ده‌نگی خۆش بخوێنیته‌وه. قوڕئان خۆی ئه‌وپه‌ڕی جوانییه و كاتێك به سه‌وت و ده‌نگێكی جوان و خۆشی ده‌خوێنییه‌وه، جوانییه‌كه‌ی زۆرتر ده‌بێت و كاریگه‌ریشی له‌سه‌ر دڵه‌كان زۆرتر و پته‌وتر ده‌بێت.
ئادابی مه‌عنه‌وی خوێندنه‌وه‌ی قوڕئان:
ورد بوونه‌وه و تێڕامان له ئایه‌ته‌كانی قوڕئان (تدبر)، له گرینگترین ئادابی مه‌عنه‌وی خوێندنه‌وه‌ی قوڕئانه، واته ورد بوونه‌وه له مه‌عنا و ته‌فسیر و په‌یامه‌كانی قوڕئان.
واته هاوكات به دڵ و به عه‌قڵ بیر له ئاكام و په‌یامی ئه‌و ئایه‌ته بكه‌یته‌وه كه ده‌یخوێنییه‌وه و بیر كه‌یه‌وه كه ده‌بێ هه‌ڵوێستی ئێمه سه‌باره‌ت به‌و ئایه‌ته چ بێت؟ خوای گه‌وره قوڕئانی بۆ ناردوویین، تاوه‌كوو لێی ورد بینه‌وه:
«كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ» (ص:29)
واته: «ئه‌م قوڕئانه كتێببێكی پیرۆزه دامانبه‌زاندووه بۆ لای تۆ، بۆ ئهوهیكه ئایه‌ته‌كانی لێك بده‌نه‌وه و بیری لێ بكه‌نه‌وه و بۆ ئه‌وه‌ی خاوه‌ن بیر و هۆشه‌كان په‌ند و ئامۆژگاری وه‌ربگرن و تێفكرن.»
قوڕئان خه‌زێنه‌یه‌كه پڕه له حیكمه‌تی ژیان‌به‌خش، مه‌عریفه‌ت و ڕاستییه‌كانی جیهانی هه‌ستی و نه‌هێنییه‌كانی ژیان و غه‌یب و بایه‌خه‌كان، ئایه‌ت و نیشانه‌كانی ڕۆشنگه‌ر و په‌ند و ئامۆژگاری و ئاگادار كردنه‌وه. ده‌ی ئه‌گه‌ر لێی ورد نه‌بینه‌وه ناتوانین به هه‌مووی ئه‌و گه‌نجینه پڕبایه‌خه بگه‌ین و ڕه‌نگه وه‌ك ئه‌وه وابێت كه هه‌ر له دووره‌وه چێژ له جوانییه‌كانی وه‌رگرین.
قوڕئان وه‌ك به‌حرێكی بێ‌بن وایه كه سه‌ر ڕووی ئه‌و به‌حره زۆر جوان و ڕازاوه‌یه، به‌ڵام ناوه‌ڕۆك و بنی ئه‌و به‌حره جوانییه‌كانی زۆر زیاتره و پڕه له دوڕڕ و مه‌رجانی زۆر گرانبه‌ها. بێگومان ئه‌وه‌ی هه‌ست به بایه‌خه‌كانی ناوه‌وه‌ی بكات ئه‌وه تێده‌كۆشیت زوو خۆی بگێنیت و به جوانییه‌كانی سه‌ره‌وه‌ی ڕازی نابێت.
خشوع و گریان له كاتی خوێند‌نه‌وه، بابه‌تێكی گرینگی دیكه‌یه. خوای گه‌وره له سوڕه‌تی حه‌شردا ده‌فه‌رموێت:
«لَوۡ أَنزَلۡنَا هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ عَلَىٰ جَبَلٖ لَّرَأَيۡتَهُۥ خَٰشِعٗا مُّتَصَدِّعٗا مِّنۡ خَشۡيَةِ ٱللَّهِ» (حشر:21)
واته: «ئه‌گه‌ر ئه‌م قوڕئانه‌مان دابه‌زاندایه سه‌ر كه‌ژ و كێو، ده‌تبینی ملكه‌چ ده‌بوو، ورد و خاڵ ده‌بوو له ترسی فه‌رمانی خوا، له هه‌یبه‌ت و گه‌وره‌یی و ده‌سه‌ڵاتی خوا.»
كه بیر له‌و ئایه‌ته بكه‌ینه‌وه ده‌بێ ڕاچڵه‌كێین و به خۆماندا بێینه‌وه كه ئه‌و كێوانه به هه‌موو هێز و پته‌وییان، ئه‌گه‌ر قوڕئانیان به‌سه‌ردا دابه‌زیبا، ئه‌وه له ترسان ملكه‌چ ده‌بوون و سه‌ری كڕنووشیان داده‌نواند و لێك هه‌ڵده‌وه‌شاون. به‌ڵام ئێمه قوڕئان ده‌خوێنینه‌وه و به خه‌یاڵیشماندا نایه‌ت، له ده‌ره‌وه كه گوێمان له قوڕئان ده‌بێت، ئه‌وه ده‌ڵێین ده‌بێ كێ مردبێت؟ خوا لێی خۆش بێت. ده‌ڵێی دڵمان قفڵی لێ دراوه:
«أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ» (محمد:24)
واته: «ئایا ئه‌وه بۆچی ئه‌وانه وردبینی له قوڕئاندا ناكه‌ن و گوێی بۆناگرن؟ یان ئه‌وه‌یه دڵه‌كان له ئاستی ڕاستیدا قفڵ دراوه؟»
به‌داخه‌وه ئێستا قوڕئان زۆر غه‌ریبه، هه‌میشه حازره به‌ڵام غایبه، موسوڵمانانی ئه‌وڕۆ به شێوازی جوراوجۆر له‌گه‌ڵ قوڕئان ده‌ژین و هه‌ركه‌سه‌ی جۆرێك هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات؛ هێندێك به شێوازی جۆراوجۆر و دڵڕفێن ده‌یخوێننه‌وه ته‌نیا به مه‌به‌ستی ڕازاننه‌وه‌ی كۆڕ و مه‌جلیسه‌كان، هێندێك له‌سه‌ر پلاك و تابڵۆ و... ده‌ینووسن و له نێو ماشێن و ماڵ و ... هه‌ڵیداوه‌سن و یا وه‌ك موتفه‌ڕك و شیفا له‌سه‌ر كاغه‌ز ده‌ینووسن و له ئاوی هه‌ڵده‌كێشن و ده‌یخۆنه‌وه یا بۆ چاوه‌زار به‌كاری دێنن و... ئێمه كارمان به‌وه‌دا نییه كه ئه‌و كارانه دروسته یا نا؟
به‌ڵام بزانین ئایا قوڕئان ته‌نیا بۆ ئه‌و شتانه هاتۆته خوار؟
خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
«وَهَٰذَا كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ مُبَارَكٞ فَٱتَّبِعُوهُ وَٱتَّقُواْ لَعَلَّكُمۡ تُرۡحَمُونَ» (انعام:155)
واته: «ئه‌و قوڕئانه كتێبێكی پیرۆزه دامانبه‌زاندووه، ئێوه‌ش شوێنی بكه‌ون و خۆتان له یاخی بوون دوور بگرن بۆ ئه‌وه‌ی ڕه‌حمتان پێ بكرێت.»
ده‌بینین هه‌مووی ئه‌و كه‌سانه پێوه‌ندیان له‌گه‌ڵ قوڕئان هه‌یه، به‌ڵام له‌هه‌مان كاتدا ئامانجی سه‌ره‌كی و ئه‌سڵی ئه‌و له‌بیر كراوه. ئه‌وڕۆ زۆرتر گرینگی ده‌درێت به ڕواڵه‌تی قوڕئان، نه‌ك به ناوه‌ڕۆكی په‌یامه‌كه‌ی. سه‌رقاڵی په‌راوێزی بووین و دقه‌كه‌مان له‌بیر كردووه، به فه‌ڕعه‌كان وه‌نووساوین و ئه‌سڵه‌كانمان له‌بیر چۆته‌وه.
له كاتێكدا له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر(د.خ) و هاوه‌ڵانی به‌و شێوه نه‌بوو. ئه‌وان هه‌موو هه‌وڵیان ئه‌وه بوو كه قوڕئان بخوێننه‌وه و په‌یامه‌كه‌ی ده‌رك بكه‌ن و له ژیانیاندا به‌كاری بهێنن و به‌م چه‌شنه هه‌موو ژیانیان ئاویته‌ی قوڕئان بكه‌ن.
له ڕاستیشدا به‌ره‌كه‌تی قوڕئان له هه‌ڵواسین و ئه‌و شتانه‌دا نییه، به‌ڵكو له په‌یڕه‌وی له قوڕئان و ته‌قوا و پارێزكاری دایه.
«وَهَٰذَا كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ مُبَارَكٞ فَٱتَّبِعُوهُ وَٱتَّقُواْ لَعَلَّكُمۡ تُرۡحَمُونَ» (انعام:155)
واته: «ئه‌و قوڕئانه كتێبێكی پیرۆزه دامانبه‌زاندووه، ئێوه‌ش شوێنی بكه‌ون و خۆتان له یاخی بوون دوور بگرن بۆ ئه‌وه‌ی ڕه‌حمتان پێ بكرێت.»
قوڕئان بۆوه‌ی دابه‌زیوه كه عه‌مه‌لی پێ بكرێت. ئه‌و ده‌م له ژیانی موسوڵماندا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه. كاتێك كه ئێمه ئه‌خلاقمان قوڕئانی بوو و بیر و فكر، قسه و كردارمان به پێی قوڕئان بوو، ئه‌و ده‌م به‌ره‌كه‌تی قوڕئان به ته‌واوی تێده‌گه‌ین و قوڕئان له ژیانماندا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه.
وه‌ك پێغه‌مبه‌ر(د.خ) كه دایكه عایشه سه‌باره‌ت به ڕه‌وشتی ده‌ڵێت: «ئه‌خلاقی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ته‌واو قوڕئانی بوو».
ئێمه ده‌ڵێین قوڕئان به‌رنامه‌ی ژیانی موسوڵمانه و به‌رنامه‌ش ده‌بێ له ته‌واوی بواره‌كاندا ڕه‌نگ بداته‌وه و به‌كار بهێندرێت.
ئایا كاتی ئه‌وه نه‌هاتووه كه قفڵی سه‌ر دڵه‌كانمان به كلیلی خشوع واڵا بكه‌ینه‌وه؟
«أَلَمۡ يَأۡنِ لِلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَن تَخۡشَعَ قُلُوبُهُمۡ لِذِكۡرِ ٱللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ ٱلۡحَقِّ» (حدید:16)
واته: «ئایا كاتی ئه‌وه نه‌هاتووه بۆ ئه‌وانه‌ی كه باوه‌ڕیان هێناوه، دڵه‌كانیان به نووری ئیمان ملكه‌چ و ڕووناك بۆته‌وه، ترسی خوای تێدا بڕوێنن به هۆی یادی به‌رده‌وامی خوا و ئه‌و قوڕئانه‌ی كه ڕه‌وانه كراوه!؟»
سه‌رچاوه:
كتێبی (قرآن منشور زندگی)
ته‌فسیری ئاسان
بۆچوونه‌کان