لەوانەیە یەكێك بپرسێت، ئایا پێویستمان بە چاكسازی كۆمەڵگە دەبێت ئەگەر تاكەكانی چاك بن؟ بەڵێ، كۆمەڵگە كەسایەتییەكی ڕەمزی هەیە کە لە تاك و بۆچوونەكانی پێك دێت، لە روویەكی ترەوە پێكهاتەكانی كۆمەڵگە بریتین لە خێڵ و خێزان و نەتەوە، لە لایەكی تریشەوە لە دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئەهلی و خێری و دارایی پێك دێت.
كۆمەڵگە رۆڵێكی گرنگی هەیە لە چاكسازی تاك و گەندەڵ بوونیدا، لە روویەكی ترەوە ئەگەر بەرپرسیارێتی كۆمەڵگە بچەسپێت، ئەوە دەبێتە رێگرێك لە بەردەم بڵاوبوونەوەی خراپە هەتا ئاستێكی زۆر و كۆمەڵگە دەپارێزێت لە لادان و وێران بوون.
هەموو ئەو دیاردە كۆمەڵایەتیانەی كە لە كۆمەڵگەدا دەردەكەون لە گەندەڵی و چاكی و هێز و لاوازی و شكست و سەركەوتن و پێشكەوتن و دواكەوتن و هەروەها لە دواكەوتنی شارستانیەتیشدا، ئەمانە هیچیان لە خۆوە نەهاتوون، بەڵكوو ئەگەر بە پێوەری [فقە المیزان] لێكیان بدەینەوە و بگەڕێینەوە بۆ سەر هۆكارەكانی، ئەوە هەریەكەیان بە لادان یان رۆیشن لەسەر ئەو سروشت و نەخشە رێگایە دەبێت كە خوا لە گەردووندا دایناوە، لە ڕووە ئیجابیەكەیەوە دەستگرتن بە هۆكارەكانەوە و وەڵامدانەوەی فەرمانەكان و گوێگرتن بۆ ئەو باوەڕەی كە داوا لە مرۆڤ دەكات بۆ گرتنەبەری هۆكار و بوونی پلان لە ژیاندا، دەبێتە مایەی سەركەوتن، هەروەك "ئیبن خەلدون" زۆر گرنگی بەم لایەنە دەدات و بە گرنگی باسی كردووە.
بەڵام مسوڵمانان ئەمڕۆ بە تەواوی وازیان لە ئەم نەخشە رێگایە هێناوەو دەستی پێوە ناگرن، لە بەرامبەردا رۆژاوا دەستی پێوە گرتووە و كۆمەڵگەكانی لەسەر بنیاتناوە و لە بەرگێكی رۆژاواییدا جارێكی تر بۆ ئێمەی دەنێرنەوە و گەلە مسوڵمانەكانیش بە تامەزرۆییەوە باوەشی بۆ دەگرنەوە.
گرنگی تاك دەتوانێت گرنگی كۆمەڵگەش بگۆڕێت، ئەمەش دەتوانین لە دەرئەنجامی ئەوەوە بیڵێین؛ كاتێك كە یوسف (سەلامی خوای لەسەر بێت) براكانی ناسییەوە كە هاتن بۆ لای بۆ ئەم مەبەستە جامەكەی خستە باری یەكێكیانەوە، پاشان فەرمانی پێ كردن كە كاروانەكەیان ڕابگرن و بگەڕێن بۆ جامی پاشا، سزای ئەوەشیان كە جامەكە لە بارەكەیدا بێت دەبێت بگیرێت. لە كاتێكدا كە براكانی بانگ كران بۆ لێپرسینەوە، لەو كاتەشدا دەستبەرداری ئەو رق و بوغزە نەبوون كە پێشتر هەیانبوو لە براكەیان. وتیان [إِنْ ێسْڕقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخ ڵهُ مِنْ قَبْلُ]، پێشەوا یوسف ئەم بوغزەی گەڕاندەوە بۆ ئەو ژینگەیەی كە براكانی تێیدا دەژیان و ئەو كۆمەڵگەیەش كە لێی هاتبوون، لەبەرئەوە پێی وتن: [أَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًا] “ئێوە لە خرابترین شوێنەوە هاتوون”، ئەویش لە ڕوانگەی كاریگەریی دیاردە كۆمەڵایەتیەكان لەسەریان ئەوەی پێ وتن.
زانستی دەرونناسی، بەتایبەتی "زانستی دەرونناسی تاوان" دەڵێت: كەسی تاوانبار هەوڵ دەدات كە تاوانەكەی لە بەرچاوی كۆمەڵگە جوان بكات، ئەویش لە رێگەی بەشداری پێكردنی زۆرترین ژمارەی خەڵك لەو تاوانەدا، پاشان دژایەتیكردنی چاكسازان و پیاوچاكان و شێواندنی ناوبانگیان، بۆ ئەوەی بارودۆخێك دروست بكات كە هەرچی دەیەوێت بیكات.
پێویستە زانایان و دەوڵەت توێژینەوە لەسەر كۆمەڵگە و دیاردەكانی بكەن و بزانن كە ئایا كۆمەڵگە بەرەو كوێ دەچێت؟ ئەگەر بەرە وخێر چوو سوپاسی لەسەر بكەن و گەشەی پێ بدەن، ئەگەر بەو شێوەیە نەبوو چارەسەری بۆ دابنێن، لە رێگەی توێژینەوە و دانانی پلانی ستراتێژی و دۆزینەوەی چارەسەر نەك تەنها لە رێگەی ئامۆژگاری و تەكفیر و تەقاندنەوەوە.
دیاردە كۆمەڵایەتیەكان چارەسەریان لە رێگەی یاسا و دەستگرتن بە هۆكارەكان و نەخشە سروشتییەكانی خوای گەورە و لە رێگەی توێژینەوەی دەروونی و كۆمەڵایەتیەوە دەبێت، بۆ ئەم مەبەستەش پێغەمبەری خوا (د.خ) پێشەنگێكی زۆر چاكە بۆ هەمووان.
ئایا جێگەی سەرسووڕمان نیە كە ئیسلام توانی كۆمەڵگەیەك بگۆڕێت كە نوقم بوو بوو لە دواكەوتوویی و گەندەڵی و خاوەنی بیروباوەڕێكی نەفامی بوو، لەناو زۆنگاوی خێڵایەتی و نەتەوەپەرستیدا دەژیان، کاتێک کە خوای گەورە وەسفی دەكات "ئەوانە لە گومڕایی دان"، بەڵام ئەم كۆمەڵگەیە گۆڕا بۆ كۆمەڵگەیەكی پاك و برایەتی و هاوسۆزی و لێبوردەیی كە ئەمەش لە رێگەی چەند قۆناغێكەوە بوو كە تیایدا گەندەڵی چارسەر كرا و بەرنامەی چاكسازی بۆ دانرا و بەسەریدا جێبەجێ كرا، پێغەمبەری خوا لە رێگەی، وەحییەوە كۆمەڵگەیەكی بنیاتنا كە لەسەر بنەمای رێز و خۆشەویستی بوو بە جۆرێك كە دواتر خوای گەورە شایەتی لەسەر داو ناوی برد بە باشترین كۆمەڵگە لە نێوان هەموو كۆمەڵگەكانی دنیادا.
پێغەمبەری خوا (د.خ) ئەو كۆمەڵگەیەی لەسەر هەندێك بنەما دامەزاراند، كە ئەوانیش بریتی بوون لە:
یەکەم: گۆڕینی بیروباوەڕ لە شیرك و ئەفسانەوە بۆ یەكتاپەرستی، لە پاڵدانەوە و تەمبەڵیەوە بۆ باوەڕی كاریگەر و چالاك.
زۆرێك لە ئێمە پڕوپاگەندەی ئەوە دەكەین كە لەسەر باوەڕی یەكتاپەرستین، بەڵام ئەم باوەڕە چالاك و كاریگەر نییە، خوای گەورەش باوەڕێكی ناوێت كە بەرهەمدار نەبێت و كاریگەری لە دەوروبەر دروست نەكات و نەبێتە هۆی گۆڕانكاری وەك دەفەرموێت: [يا أَیهَا الذینَ أمَنوا أ‌مِنُوا] واتە: ئیمانتان بخەنە گەڕ و بیكەنە هۆكاری بەرهەمهێنانی خێر و بیكەنە پاڵنەرێك بۆ رۆیشتن بەرەو چاكە، دەست بە هۆكارەكانی چاكەخوازیەوە بگرن و با بیروباوەڕەكەتان ببێتە ڕەوشت و زانست و كاری چاك.
دووهەم: پەیوەستكردنی دروشمەكانی عیبادەت بە ئەو شوێنكارانەی كە بەجێی دەهێڵت، ئەویش لە رێگەی پاراستنی پەیوەندی نێوان خوا و بەندە و دروستكەرەكەی، زیندووكردنەوەی ئەم شوێنكارانەش لە ڕەوشت و بەندایەتی و ئەخلاقدا، بۆ نموونە نوێژ داوات لێ دەكات كە فەرمان بە چاكە بكەیت و لە خراپە دوور بكەویتەوە و تەنها وەرزشێك نەبێت كە ئەنجامی دەدەیت، هەروەها زەكات دەبێت ببێتە مایەی پاككردنەوەی دەروون لە چرووكی و بەخیلی و خۆشەویستی سامان و تەماعكاری، نەك ببێتە منەتێك و شكاندنی شكۆی بەرامبەرەكان، هەموو عیبادەتەكانی تریش فەلسەفەی تایبەی خۆیان هەیە كە دەبێت بەوشێوەیە جێبەجێ بكرێن، ئەم بەرهەمە ئیمانیانە بەڵگەی تەواو دەدەن بە دەستەوە لەسەر ڕاستی ئیمان و چەسپاندنی لە دڵدا، ئەمەش وڵامە بۆ ئەو پرسیارەی كە دەڵێت: ئایا راستی ئیمانی تۆ چەندە!؟ بۆ هەموو شتێك ڕاستیەك هەیە کە دەبێت لە واقیعدا ببینرێت.
سێهەم: پێغەمبەری خوا (د.خ) كۆمەڵگەیەكی مرۆڤی ئیسلامی راستەقینە و بێوێنەی دروست كرد، ئەویش لە رێگەی دروستكردنی برایەتی لە نێوان كۆچبەران و پشتیوانان كە وای لە تاكەكانی ئەوس و خەزرەج كرد كە لە پێناو چەسپاندنی ئەم برایەتیەدا قوربانی بە هەموو شتێكی بەرز و بەنرخ بدەن، لە بەرامبەریشدا كۆچبەرەكان بە قەناعەت و پاكداوێنی بوونی خۆیان سەلماند.
مسوڵمانەكان لەو كاتەدا كە دروشمی برایەتییان بەرز كردبۆوە، وەك ئەوەی ئێستا نەبوو چونكە لە ئێستادا هەموو مسوڵمانێك دروشمی برایەتی و یەكێتی بەرز كردۆتەوە، بەڵام كاتێك كە لە بێژنگی دەدەیت تەنها سەرابێكە و راستی تێدا نییە و لە رێگەی ئەم بانگەشانەوە تەنها دەیانەوێت پارێزگاری لە كورسییەكانیان بكەن، هەندێكی تریش دەیانەوێت ئوممەتی ئیسلامی پارچە پارچە بكەن و هێزی نەهێڵن و ببێتە پارویەكی ئاسان بۆ دوژمنەكانی، بۆ ئەوەی ئەو كەسە لە لایەن دوژمنانەوە قبووڵ بكرێت. بە هۆی دامەزراندنی كۆمەڵگەی مەدەنی ئیسلامی لە شاری مەدینەی پیرۆز، چینایەتی لەم كۆمەڵگەیەدا نەما بەتایبەتی لە ڕووی دارایی و سەرمایەداری و شۆڤێنی و خێڵەكی و نەتەوەیی و خێزانی، لە چوارچێوەی رێكخستنێكی ورد و نوێدا داڕێژرایەوە، لە بازنەی ئینتیما بۆ خوای گەورە و پێغەمبەر و باوەڕداران، كۆمەڵگەی مسوڵمانان لەو رێگەیەوە گۆڕا بۆ كۆمەڵگەیەكی چالاك لە رێگەی دامەزراوەكانی و كۆمەڵگەی مەدەنی و دارایی و ڕاگەیاندن و خێرخوازی كە لەم رێگەیەوە كاروباری وڵات بەڕێوە دەچێت.
پێغەمبەری خوا (د.خ) پلانێكی دانا بۆ گەشەپێدانی ئابووری لە رێگەی وەقف و سەرچاوەكانییەوە، هەروەها لە رێگەی سیستمی [حسبە]وە كاروباری گشتی كۆمەڵگەی رێكخست.
ئەگەر دەمانەوێت كۆمەڵگەكانمان بەرەو چاكسازی بڕۆن ئەوە رێگەیەكی دیار و رۆشن هەیە كە پشت دەبەستێت بە زانستی كۆمەڵناسی و عەقیدە و شەریعەت، هەموو تاكێك لە ئێمەش ئەم داواكاری چاكسازییە رووی تێدەكات، لەبەر ئەوە پێویستە خاوەنی ئیمانێكی كاریگەر و ئاراستەپێدراو بێت و لە هەمانكاتدا ئەو برایەتییەی كە باسی دەكەین لەگەڵ باوەڕداران و سەرجەم مرۆڤایەتیدا راستەقینە بێت و تەنها شتێكی رۆتین نەبێت.
بۆچوونه‌کان