به‌پێی ڕاپۆڕتی ئیسلاحوێب كۆبوونه‌وه‌ی په‌روه‌رده‌یی بۆ ڕاهێنه‌رانی ورمێ، سه‌رو و سیلوانا له‌ژێر ناوی «نه‌شێ و ئه‌شێكانی په‌روه‌رده‌یی» به پێشكه‌شكاریی دلێر عه‌بباسی له ڕاهێنه‌رانی پێشه‌نگی لقی ئازه‌ربایجانی ڕۆژاوا، به به‌شداریی كۆمه‌ڵێك له ڕاهێنه‌رانی جه‌ماعه‌ت له سێ نووسینگه‌ی ئاماژه‌پێكراو به‌ڕێوه چوو.
عه‌بباسی سه‌ره‌تا باسی له واتای په‌روه‌رده كرد و ئامانجه‌كانی په‌روه‌رده‌ی له ڕوانگه‌ی بیرمه‌ندانی ڕۆژاواوه خسته به‌رباس. ئه‌و وتی: ئامانج له په‌روه‌رده له ڕوانگه‌ی سوقڕات «ئه‌وینداریی جوانیی»، له ڕوانگه‌ی ئه‌فلاتوون «شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ناحه‌زی و ڕواڵه‌ت‌سازی»، له ڕوانگه‌ی ژان ژاك ڕووسوو «دابینكردنی سه‌ربه‌ستیی بۆ دۆزینه‌وه‌ی سرشتی مناڵ و مرۆڤ» و له ڕوانگه‌ی ئادێریان وێلز، ده‌روونناسی به‌ریتانیایی «ده‌ربازكردنی بیر و هزر له به‌ربه‌سته‌كان» و هه‌روه‌ها له ڕوانگه‌ی ڕیچارد ئێتێنلی پیتێرز، دامه‌زرێنه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی ڕاهێنان و په‌روه‌رده‌ی به‌رده‌وام له نیوه‌ی دووهه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م له به‌ریتانیا «په‌روه‌رده ڕه‌وتێكه بۆ گه‌شه‌ی شیاوی زه‌ین»ه.
ئه‌و له درێژه‌دا ئاماژه‌ی به ئامانجه‌كانی په‌روه‌رده له ڕوانگه‌ی قوڕئان و سوننه‌ت كرد. ئه‌و به به‌ڵگه‌ی ئایه‌تی ٢٥ی سووڕه‌تی ئه‌نبیا: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ» واته: ئێمه پێش تۆ هیچ پێغه‌مبه‌رێكمان نه‌ناردووه، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌یكه سروشمان بۆ ناردووه كه: په‌رستراوێك جیا له من نییه، كه‌واته ته‌نیا من بپه‌ره‌ستن.» وتی: یه‌كه‌م ئامانج له په‌روه‌رده له ڕوانگه‌ی قوڕئانه‌وه، ناساندنی خوا به مرۆڤ و پێكهێنانی پێوه‌ندیی نیوان مرۆڤ و خوایه. پێغه‌مبه‌ران(سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێ) هاتوون ك به مرۆڤ بڵێن كه هیچ په‌رستراوێكی ڕاسته‌قینه جیا له خوا نییه و بۆیه‌ش به مرۆڤه‌كانیان ڕاگه‌یاندووه كه ته‌نیا ده‌بێ له فه‌رمانه‌كانی ئه‌و به‌بێ ئه‌ملاولا و بێ مه‌رج و ملكه‌چانه و خاكه‌ڕایانه په‌یڕه‌وی بكه‌ن.
ئه‌و «ته‌یاركردنی مرۆڤ بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ پێداویستییه‌كانی ژیانی ماددی» وه‌ك دووهه‌مین ئامانجی په‌روه‌رده‌ی له ڕوانگه‌ی قوڕئانه‌وه نێو برد و وتی: خوای گه‌وره له ئایه‌تی ١٥ی سووڕه‌تی مولكدا ده‌فه‌رموێت: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ» واته: ئه‌و كه‌سێكه كه حه‌رزی بۆ ئێوه ڕام كردووه، تاكوو له هه‌موو قوژبنه‌كانیدا بگه‌ڕێن و له ڕۆژیی خوا بخۆن، زیندوو بوونه‌وه‌ی دووباره له ده‌ستی ئه‌و دایه. دۆزینه‌وه‌ی ڕزق و ڕۆژی له كه‌لێن و قوژبنه‌كانی زه‌وی بۆ درێژه‌دان به ژیانی ماددی و دابینكردنی پێداویستییه‌كانی پێویستی ژیان و سه‌ره‌تایی مرۆڤ، له ئامانجه‌كانی په‌روه‌رده‌ی قوڕئانییه.
عه‌بباسی له درێژه‌دا به به‌ڵگه‌ی ئایه‌تی «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى... واته، بێگومان ڕزگار ده‌بێ كه‌سێك كه خۆی له (چه‌په‌ڵی كوفر و تاوان) خاوێن بكاته‌وه.» وتی: سێهه‌مین ئامانجی په‌روه‌رده له ڕوانگه‌ی قوڕئان، پێكهێنانی گۆڕانكارییه له ڕه‌وشت و ئاكار و وتار و زمانی جه‌سته و نییه‌ت و مه‌به‌ست، ویست و خواسته‌كانی به‌پێی ڕوانگه‌ی ئیسلامی.
ئه‌و په‌روه‌رده‌ی ئایینی و ئه‌خلاقی له: الف) وشیاركردنی ویژدانی ئه‌خلاقی قوتابیان، تاكوو بۆخۆیان خێر و چاكه‌ی خۆیان بدۆزنه‌وه و ب) پێكهێنانی سۆز و خۆشه‌ویستی خوا و هۆگریی به‌هاكانی خوایی و هه‌ستی پێویستیی به به‌ندایه‌تی له قوتابیاندا زانی.
به‌ڕێز عه‌بباسی خوێندكاری فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌خلاق و ئیلاهییات له درێژه‌ی كارگه‌ی ڕاهێنان-په‌روه‌رده‌دا باسی له هۆكاره‌كانی لادانی په‌روه‌رده له پێگه‌ی سه‌ره‌كی خۆی كرد و وتی: ماشێنی‌زانینی په‌روه‌رده، به‌رهه‌م‌ته‌وه‌ری و به كاڵادانانی په‌روه‌رده، ده‌ره‌كی و ڕازێنه‌ریی زانینی په‌روه‌رده، ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ی كه پێویسته ڕاهێنه‌ر ئامانجی دیاریكراوی هه‌بێ و «وه‌ده‌ستهاتوویی» زانینی په‌روه‌رده و «زانستیی» دانانی په‌روه‌رده و «بارهێنان و عاده‌تپێدان» به قوتابی و «ده‌ست‌‌تێوه‌ردان» له په‌روه‌رده و په‌روه‌رده یه‌كسان به ئامۆژگاریكردن زانین و «وه‌ڵامی پێداویستییه‌كان»ی په‌روه‌رده له گرینگترین هۆكاره‌كانی به‌لاڕێدا بردنی ڕه‌وتی په‌روه‌رده‌یه.
ئه‌و وتی: كاتێك كه «فێركردنی ئایینی» له‌مپه‌ره له‌ئاست «په‌روه‌رده‌ی ئایینی»! «ئایین پێدان» له ئاست «گه‌یشتن به ئایین» و «فێربوونی ئایین» له ئاست «ئایینپه‌روه‌ری» ده‌بێته به‌ربه‌ست! كاتێك كه «فێركردنی ئایینی» به‌ربه‌ستی «په‌روه‌رده‌ی ئایینی»یه! هونه‌ری ڕاهێنه‌رێكی شاره‌زا له په‌روه‌رده‌ی هه‌ستی ئایینی قوتابی ئه‌وه‌یه كه شه‌وق و ویستی زیره‌كی و تامه‌زرۆیی و هه‌ستی هه‌قیقه‌ت‌خوازی ئه‌و هه‌مبه‌ر جوانییه‌كانی ئایین و دڵخوازی دینداری زۆر بكات و له‌هه‌ر جۆره فێركارییه‌كای داسه‌پاندن و ڕاگوێزانی ڕاسته‌وخۆی زانیاریی و بابه‌ته‌كانی ئایینی به‌بێ ئاماده‌بوونی له‌پێشتر خۆ بپارێزیت. ئه‌و پێویسته ده‌رفه‌تێك بڕه‌خسێنیت كه به‌رده‌نگه‌كه‌ی، دین به‌ده‌ست نه‌هێنیت، به‌ڵكوو بیدۆزیته‌وه، چونكه په‌روه‌رده‌ی دینی ڕه‌وتێكی سه‌رپێیی و دۆزینه‌وه‌یییه و وه‌ده‌ستهێنه‌ری و داسه‌پێنه‌ری نییه! و جه‌وهه‌ری دین «به‌رهه‌مێكی ده‌ره‌كی» نییه، به‌ڵكوو «ڕه‌وتێكی ده‌روونی و زاتییه». ئامانجی په‌روه‌رده‌ی ئایینی هاندانی تامه‌زرۆیی و مه‌یل به خواپه‌رستی و گه‌یشتن به چێژبه‌خشبوونی كاركردی دینه. له‌ڕاستیدا فێركردنی ئه‌وه‌یكه مرۆڤ چۆن به ڕاستیی ئایین بگات، گرینگتره له به‌ده‌ستهێنانی زانیاری ئایینیی له‌لایه‌ن كه‌سانی تره‌وه و پێكهێنانی حه‌زی به‌ده‌ستهێنان و مه‌یلی دینداری پێویستتره له زانیاریی دینی.
ئه‌و له زیانناسینه‌كانی په‌روه‌رده‌یی ئاماژه‌ی به به‌رهه‌م و كتێبه‌كانی سێ ده‌روونناسی په‌روه‌رده‌یی وه‌ك دكتۆر عه‌بدولعه‌زیم كه‌ریمی، دكتۆر خوسڕه‌و باقری و دكتۆر ویلیام گلاسه‌ر ده‌روونناسی به‌ناوبانگی ئامریكایی و خاوه‌ن «بیردۆزی هه‌ڵبژاردن و فێركاریی چۆنیه‌تی» كرد و داوای له ئاماده‌بووان كرد كه ئاسه‌واره‌كانی ئه‌و سێ بیرمه‌نده بخوێننه‌وه و توێژینه‌وه‌یان له‌سه‌ر بكه‌ن.
ئه‌و كارگه‌یه به به‌شداری چالاكیی ئاماده‌بووان و وه‌ژێر پرسیار خستنی بابه‌ته‌كان و به‌شێوه وتووێژ به‌ڕێوه چوو و زۆربه‌ی به‌شداربووان له سوودمه‌ندبوونی ئه‌و كارگه‌یه و ئه‌و شێوازه ڕه‌زامه‌ندی خۆیان ده‌ربڕی.
جێی ئاماژه‌یه ئه‌و كارگه‌یه درێژه‌ده‌ر و ته‌واوكه‌ری كارگه‌ی ڕاهێنه‌ری-ڕێنماییه‌كانی ڕاهێنه‌ران له ساڵی ١٤٠١ بوو و له‌وانه‌یه له دانیشتنی تردا هه‌ر له‌لایه‌ن ئه‌و مامۆستایه له نووسینگه‌كان درێژه‌ی هه‌بێ.
بۆچوونه‌کان