زۆرێك لە زانستەكان لەسەرەتای دروستبوونیاندا بەشێك بوون لە زانستێكی تر، یاخود بابەتەكانی لەنێو چەندین زانستی تردا بەشێوەی پەرتوبڵاو هەبوون، بابەتەكانی بواری زانستی ئەخلاق یاخود تیۆریا ئەخلاقییەكان لە وەحی و توراسی مسوڵماناندا هەر لەگەڵ هاتنی ئیسلامدا گەورەترین پانتاییان هەبووە لەنێو تێكستەكانی قورئان و سونەتی پەیامبەردا بەگوفتار و رەفتارییەوە، لەگەڵ نوسینەوە و تەدوینی سونەتیشدا زۆرترین تێكستمان هەبووە لەژێرناوی جیاجیای بەند و دەروازەی كتێبەكانی فەرموودە و دواتریش لەنێو كتێبە جۆربەجۆرەكانی ئاراستەجیاكانی نێو توراس و مێژووی ئیسلامی.
بەوپێیەی لەنێو موسوڵماناندا ئاراستەی جیاواز و جۆراوجۆرمان هەبووە سەبارەت بەچۆنێتی تاوتوێكردنی ئەخلاق و تەنانەت خودی ئەخلاقیش، سروشتییە ئەم جیاوازییە لە ئاراستەدا سەربكێشێت بۆ دەركەوتنی چەند سیستم یان ئاراستەیەكی جیاوازی ئەخلاقی. لێرەوە دەكرێت كتێب و نوسراوەكانی بواری ئەخلاق بەشێوەیەكی گشتی لە توراسی ئیسلامیدا پۆلێن بكەین بۆ چوار تەوەر، كە هەر تەوەرێكی نمایندەی قوتابخانە یان ئاراستەیەكی ئەخلاقی دەكات، ئەوانیش: ئەو كتێب و نووسراوانەی خاوەنی مۆركێكی فەلسەفی و عەقڵیین و ئەو كتێبە ئەخلاقییانەی خاوەنی مۆركێكی عیرفانی و سلوكین. لەگەڵ كتێب و نووسراوە ئەخلاقییە ئەسەرییەكان كە زیاتر كۆكەرەوەی بەڵگەكانی قوڕئان و فەرموودە و ئەسەرن بەشێوەیەكی گشتی، كۆتا كتێبگەلێكیش لەم بوارەوە ئەو كتێبە ئەخلاقییانەن كە بابەتەكانیان و شێوازی تاوتوێكردنیان جۆرێك لە سازاندن(تەوفیقی) و پێكهاتەیی هەیە كە سوودمەند بوون لە قوتابخانەكانی تر، بەڵام لە كۆپێكهاتە(مەنزوومەیە)كی تایبەتدا رێكخراون...
پێش ئەوەی تیشكێكی كورت بخەینە سەر ئەو كتێبانە، بەو پێیەی پۆلێنمان كرد، دەتوانین بڵێیین، بنەما لەسەر ئەو پۆلێنكارییانە، ئاراستە ئەخلاقییەكانیش دەكرێت هەمان پۆلێنیان بۆ بكەین كە ئەوانیش بریتین لە:
یەكەم: ئەخلاقی فەلسەفی.
دووەم: ئەخلاقی عیرفانی.
سێیەم: ئەخلاقی ئەسەری(نەقلی).
چوارەم: ئەخلاقی سازاندن و تەوقیفی.
كە لە درێژەی ئەم باسەدا تیشك دەخەینە سەر ئەم ئاراستانە.
لێره‌دا ئه‌وه‌مان بیر نه‌چێت كه ئێمه باس له توراس و مێژووی بابه‌ته ئه‌خلاقییه‌كان ده‌كه‌ین به‌و شێوه‌یه به‌رهه‌م هاتووه، كه ده‌كرێ خوێندنه‌وه‌ی تریش هه‌ڵبگرن و قسه‌ی تریش له ئارادا بێت، له‌وانه‌شی له سه‌رده‌می نوێدا خوێندنه‌وه‌ی جیددییان بۆ ئه‌خلاقی ئیسلامی هه‌بووه كه‌سانێكی وه‌كو د.عه‌بدوڵڵا ده‌ڕاز و ته‌ها عه‌بدوڕڕه‌حمان ده‌بینرێن.
أ. ئەخلاقی فەلسەفی
كاتێك باس لەم ئاراستەیە دەكەین، چاومان لەكاری فەیلەسووفە موسوڵمانەكانە كە لە مێژووی موسوڵماناندا كەلەپوور و كلتوورێكیان لەم بوارەدا بۆ بەجێ هێشتووین.
گرنگه ئه‌وه‌ش له‌بیر نه‌كه‌ین كه تیۆری ئه‌خلاقی ئیسلامی ئه‌و بناغه عه‌قڵی و ئایینییانه دیراسه ده‌كات كه ڕێسا و بنه‌مان بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ به‌و پێیه هه‌ڵسوكه‌وت و ڕه‌فتار بكات له بواره جۆربه‌جۆر و جیاوازه‌كانی ژیاندا، به پشتبه‌ستن به سه‌رچاوه ئیسلامییه‌كان. له هه‌مان كاتدا كۆڵینه‌وه ده‌كات له ڕیشه‌داری ئه‌و بنه‌مایانه له دونیابینی ئیسلامی و په‌یوه‌ندی مرۆڤ به خوا و بوون و چه‌ندین پێوه‌ری تر.
بگه‌ڕێینه‌وه بۆ باسه‌كه‌ی خۆمان، فەیلەسووفە موسوڵمانەكان حیكمەت دەكەنە دووبەشی نەزەری و كرداریی، سەبارەت بە جیاوازیی نێوانیشیان دوو قسەیان هەیە:
قسەی یەكەم: حیكمەتی نەزەری زانیارییە بەو كاروبارانەی كە گرنگ و باشە فێریان ببین. بەڵام حیكمەتی كرداری زانیارییە بەو كاروبارانەی كە دەبێت پیادە بكرێن و كاریان پێ بكرێت.
قسەی دووەم: حیكمەتی نەزەری زانیارییە بە بارودۆخی ئەو مەوجوودانەی كە باری بوونیان لە دەرەوەی ویست و بژاردەی مرۆڤ دایە. بەڵام حیكمەتی كرداریی زانیارییە بەباری ئەو مەوجودانەی كە بەدیهاتن و بوونیان بارمتەی ویست و ئیڕادەی مرۆڤە. ئەم جۆرە لە حیكمەت لەچوارچێوەی پەیوەستییەكانی توانا و قودرەتەكانی مرۆڤ دایە. كە كردارە خۆویستەكانی مرۆڤ دەگرێتەوە، بەهەموو ئەو كارانەی پەیوەستە بە ناخ و لاشە و قەلب و قاڵبەوە.
پاشان فەیلەسووفەكان حیكمەتی كرداری دابەش دەكەن بۆ: ئەخلاق، بەڕێوەبردنی كاروباری ماڵ و سیاسەت و بەڕێوەبردنی شارەكان. حەكیمەكان(فەیلەسووفەكان) وەها دەبینن هەموو ئەو كارانەی لە مرۆڤەوە دەردەچێ و مرۆڤ ئەنجامیان دەدات -بەردەوام یان بەزۆری- بریتین لە كۆمەڵێك شێوە و چۆنێتی(هیئات) و بەهرە و توانایی(ملكات) كە لە دەروونی مرۆڤەكاندا جێگیر بووە. ئەو بەهرە و توانایانەش بە ڕەوشتەكان (الخلق) گوزارشتیان لێ دەكرێت، ئەخلاقەكانیش دەبنە دوو بەشەوە: ئەخلاقە جوان و ئەخلاقە خراپ یان نەشیاوەكان. یەكەمیان بە «فەزیلەت» گوزارشتی لێ دەكرێت و دووەمیش بە«ڕەزیلەت».
ئەوەی لە ئاراستەی فەلسەفیدا شایەنی باسە، بریتییە لەوەی خاڵی دەسپێك و سەرەتای تایبەت بە فەزیلەت و ڕەزیلەتەكان و پۆلێنكردنیان و شیكاری واتاكانیان، لە پێناسەی خودی مرۆڤدا شاراوەتەوە و په‌یوه‌سته به مرۆڤه‌وه.
بناغە و بونیادە مرۆییەكان لە ئەخلاقی فەلسەفیدا
كۆمەڵێك بنەما و بونیاد هەن حەكیمە موسوڵمانەكان لە هۆشیاری و پێناسەكردنیاندا بۆ مرۆڤ پشتی پێ دەبەستن. ئەو بنەمایانەش بەم شێوەیەن:
بنەمای یەكەم: دەروونی مرۆیی لە خودی خۆیدا خاوەنی سێ هێزی جیاكەرەوەیە، كە بریتین لە: هێزی حەز و ئارەزوو(شەهوانی) و تووڕەبوون(غەزەب) و گۆیابوون(نوتق).
بنەمای دووەم: هەڵسوكەوت و مامەڵەكردنێك لە نێوان ئەم سێ هێزەدا هەیە، بەشێوەیەك هەر یەكەیان لە دووەكەی تردا بەدەردەكەوێت.
بنەمای سێیەم: حەقیقەتی مرۆڤ لە مرۆڤبوونی دایە كەپێیی لە هەموو بوونەوەرەكانی تر جیا دەكرێتەوە، ئەوەش لە خۆی لە كردە و پرۆسیسی عەقڵی(تەعەقول) و هۆش(وەعی) و دانایی(حیكمەت)دا دەبینێتەوە.
بنەمای چوارم: بەو پێیەی تەواوێتی و كەماڵی شتەكان وەستاوە لەسەر گەیشتنی بە قۆناغێكی كرداری، بەهەمان شێوە وەستاوە لەسەر بەدیهاتنی جیاكردنەوەیەكی تایبەتمەندی ماهیەتی شتەكە كە وێنەجۆرییەكه‌ی لەسەر وەستاوە، بەدیهاتنی ماهییەتەكەی بەتەواوی، كەواتە بەختەوەری مرۆڤییش بارمتەی پێگەیشتنی عەقڵانیی و گەیشتنی دەروونی گۆیایە بە پلەی كردارییبوونی تەواو كە بە جیاكردنەوەیەكی تایبەتمەند دادەنرێت بۆ جۆری مرۆڤی لە جۆرەكانی تر.
ئەگەر بمانەوێ هەندێ ڕوونكردنەوە سەبارەت بەو چوار بنەمایە بخەینە ڕوو، ئەوا دەڵێین: حەكیمەكان بڕوایان وەهایە كە دەروونی مرۆڤ دارای سێ هێزە، كە بریتین لە: هێزی شەهوانی: كە بە هێزی ئاژەڵییانە(بەهیمی)ش ناو دەبردرێت، ئەرك و ڕۆڵی ئەم هێزە دەسخستن و كەمەندكێشكردنی ویست و كاروبارە خۆشەویست و چێژبەخشەكانە، شوێنی جەستەیە و ئامرازە جەستەیی و لاشەییەكەی جەرگ(جگەر)ە.
هێزی تووڕەبوون: هەروەها بە هێزی دڕندەییانه كە(سەبوعی)ش ناو دەبردرێت، بریتییە لە هێزی دوژمنایەتی و كێبه‌ڕكێ و بەرگریكردن لە شتە زیانبەخش و كارە قێزەون و بێزراوەكان. شوێنی لە جەستە و لاشەی مرۆڤە و ئامرازە لاشەییەكەی بریتییە لە (دڵی سنۆبەری) كەپارچە گۆشتی ناسراوی لای چەپی مرۆڤە.
هێزی گۆیا و گوزارشتكردن: هەروەها بە هێزی فریشتەیی(مەلەكی) ناو دەبرێت، ئەم هێزە هۆكاری ڕێنمایی و هیدایەت و فێربوونە، شوێنی جەستەیە و ئامرازە لاشەیی و جەستەییەكەی مێشك(دەماغە).
لەدیدی حه‌كیم و فه‌یله‌سووفه‌كاندا كاری هەریەك لەو سێ هێزە، جێكەوتەی دەبێ لەسەر تەواویبوونی مرۆڤ، هەروەك چۆن كاریگەری دەبێت لەسەر هەردوو هێزەكەی تر، وه‌كوو ئه‌وه وه‌هایه كه شێوەیەكی ئەندازەیی هه‌بێت ئەگەر بمانەوێ په‌ل و لایه‌كی بگۆڕین، ئه‌و كات ڕێژه و ئه‌ندازه‌ی په‌ل و لایه‌كانی تری ده‌گۆڕێت.
بنیات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پێشوو، ئه‌گه‌ر هاتوو ویستی مرۆڤێك په‌یوه‌ست بوو به تێركردنی حه‌ز و ئاره‌زووه‌كانییه‌وه كه ئه‌ویش گرێدراوی هێزی شه‌هوه‌ته، ئه‌وا ئه‌و چێژ و حه‌ز و ئاره‌زووانه ئاراسته‌ی هه‌وڵ و هیممه‌ت و گرنگیپێدانه‌كانی دی ده‌گۆڕێت بۆ لایه‌كی تر و له خواسته‌كانی دوو هێزه‌كه‌ی تر لای ده‌بات كه هێزی توڕه‌یی-غه‌زه‌ب- گۆیا -نوتق- بوون، بۆ نمونه (به‌ده‌ستهێنانی ئاساییش و مه‌عریفه) كەسەر بەدوو هێزەكەی ترن لەباری زاڵبوونی هێزی شەهوەتدا كەلێنیان تێ دەكەوێت، ئه‌و خواست و داواكارییانەی پێویستە بەدی نایەن.
بەپێی تێڕوانینی ئەوان كاتێك نەفسی مرۆڤ خۆی ڕادەستی شەهوەت و چێژ و حەز و ئارەزووەكانی دەكات، گیانی حەماسەت و عیزەتی نەفس و توانای ڕووحی لاواز دەبێت، خۆشەویستی بۆ حیكمەت و بیركردنەوە و ڕامان لە سەرەنجامی كارەكان، بایەخێكی وەهای نامێنێت. هەروەك چۆن گرنگیدان بە ڕازیكردن و تێركردنی هێزی توڕەیی و غەزەب و دەرگاواڵكردنی تەواو لەبەردەمیدا، خەسڵەتی دڕندەیی بوون و جەنگان و كوشتاری لەلا دەورووژێنێت و مرۆڤ دەكاتە بوونەوەرێكی شەڕانی بێ ئامان، كە هەمیشە بیر لە زاڵبوون بەسەر ئەوانیتر و چەوساندنەوەیان دەكاتەوە. ڕوونیشە دەمارگیری-عەسەبییەت- و توڕەیی دەبنە هۆكاری دەركەوتنی چەندین نەخۆشی جەستەیی و میزاج تێكچوون، بە هەمان شێوە دەبنە كۆسپ و ڕێگر لەبەردەم پڕۆسەی بیركردنەوە و كوژاندنەوەی چرای ژیری. بەڵام ئەگەر نەفسی گۆیا و ناتیق زاڵبوو بەسەر هەردوو هێزەكەی تردا، ئەوا كار دەكا بۆ ئیسڵاح و چاكسازیكردنی ئەو دوو هێزەی تر و ڕێگر دەبێت لە ئاست توندڕەوی و كەمتەرخەمی، كاریش دەكات بۆ وەگەڕخستن و سوود لێ بینینیان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی و حیكمەت.
لە لایەكیترەوە بوونی هێزی شەهوەت و غەزەب، بابەتێكی هاوبەشە لەنێوان مرۆڤ و تەواوی گیاندارانی تردا؛ بنیات لەسەر ئەوە، ئەم دوو هێزە ناكرێت ببنە جیاكەرەوەی نێوان مرۆڤ لەوانیتر. سەبارەت بەهێزی گۆیا و نوتق كە بەشی عەقڵە، ئەمە بەو گەوهەری درەوشاوەی تەوێڵی مرۆڤ دادەنرێت. هەر ئەم هێزەیە بە میسداق و ڕەنگدانەوەی ڕێزگرتنی خوایی دادەنرێت، كاتێك دەفەرموێت: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ» (ئیسراء/٧٠) ناكرێ مرۆڤێكی ئازاد و خاوەن ویست كە فریشتەكان كڕنۆشیان بۆی بردووە، كەچی نەتوانێت سوودمەند بێت لە ڕێنمایی و ڕاستكردنەوەكانی ئەم هێزە كە گرێدراوی عەقڵ و ئاوەزە.
قۆناغەكانی عەقڵ
ده‌یان پێناسه بۆ عه‌قڵ و جۆره‌كانی كراوه، هه‌ر له یۆنانه‌وه تاوه‌كوو ئێستا، لانیكه‌م ده‌كرێ بووترێ عه‌قڵ ئه‌و هێز و به‌هره‌یه‌یه كه توانای په‌سه‌ندكردن و ڕه‌تكردنه‌وه و جیاكاری و بژارده و به‌باشترزانی و ئیڕاده‌ی ئازادی به مرۆڤ به‌خشیوه. به‌ڵام هاوڕاییه‌ك نییه له‌وه‌ی ئه‌و تواناییه تا چ ئه‌ندازه‌یه‌ك ده‌كرێ پشتی پێ ببه‌سترێ و حوكمی عه‌قڵ ده‌بێ تاكوێ بڕ بكات، به‌ڵام گومان له‌وه‌دا نییه ژیری مرۆڤ به‌ها به‌بوون و ژیان و تێگه‌یشتنه‌كانی ده‌به‌ستێ و ئه‌گه‌ر مرۆڤ ژیریی و عه‌قڵ له‌ده‌ست بدات، هیچ ته‌كلیفێكی دونیایی و دوواڕۆژی له‌سه‌ر نابێت.
مرۆڤ ئەو كاتە لە بوونەوەرەكانی تر جیا دەكرێتەوە كە ڕێگەی قورس و پڕ لە كۆسپی بەرەو كامڵبوون ببڕێت، كامڵبوونی ئەویش بارمتە و گرێدراوی بەكردەییكردنی تایبەتمەندی و جیاكەرەوەكانی ناسنامەكەیەتی، كە ئەوان بەهێزی ژیری(قوە عاقیلە) ناوی دەبەن و بەچەند قۆناغی جۆراوجۆردا تێدەپەڕێت، بەم شێوەیەی خوارەوە:
قۆناغی یەكەم: عەقڵی هەیولانی (عەقڵێك ئامادەی وەرگرتنە و وەك پەڕەیەكی سپییە)، لەم قۆناغەدا نەفس خاڵییە لە هەموو وێنە زانستییەكان.
قۆناغی دووەم: عەقڵ بە بەهرەكان (العقل بالملكە)، زانیاری بوونە بە زانستە بەڵگە نەویست و كولیاتەكان، ئامادەیی نەفسە بۆ وەرگرتنی بیردۆزەكان.
قۆناغی سێهەم: عەقڵی بەكردار (العقل بالفعل)، لەم قۆناغەدا نەفس زانستی نەزەری وەردەگرێ و بەهۆی دووباره‌بوونەوە و مامەڵەكردن لەگەڵ زانیارییەكاندا، ئامادەییان دەبێت.
قۆناغی چوارەم: عه‌قڵی سوودبه‌ر (العقل المستفاد)، له‌م قۆناغه‌دا زانیاری و بیردۆزه‌كان لای ئه‌و عه‌قڵه به‌رده‌سته و ئاماده‌یی هه‌یه و به‌رچاوڕوونی له ئارادایه، كە دەرەنجامی خۆده‌ربازكردنە له كاروباره‌كانی جه‌سته و پاشكۆكانێتی.
عه‌قڵ لای فه‌یله‌سوفه‌كان گشتێكه و دابه‌ش نابێت، ئه‌و قۆناغ به‌ندییه‌ی عه‌قڵ بۆ تێگه‌یشتن و ئاشنابوونه به‌وه‌ی كه چۆن عه‌قڵی چالاک دروست ده‌بێت و به‌چیدا تێده‌په‌ڕێت، به‌یه‌كگرتنی له‌گه‌ڵ نه‌فسدا چۆن ده‌گات به عه‌قڵی سوودبه‌ر.
به‌م شێوه‌یه پله‌كانی كامڵبوون بۆ مرۆڤ دروست ده‌بێ، هه‌ر له قۆناغی مرۆیی و ناسووته‌وه تا ده‌گاته مه‌له‌كوتی عه‌قڵی سوودبه‌ر، پاشان ده‌چێت به‌ره‌و لاهوت و خواناسی و دروستبوونی عه‌قڵی هه‌ژموندار ئی(عقل العقول)، به‌یه‌كگرتنی سێكوچكه‌ی ژیری(عه‌قڵ) و ژیر(عاقڵ) و ژیرێنراو(مه‌عقول)، پله‌كانی بوون به‌دی دێن و شادی به‌رده‌وام ده‌بێت و به‌خته‌وه‌ری بێ كۆتا به‌دی دێت.
كه‌واته لای ئه‌وان پاڵفته‌كردنی نه‌فس پڕۆسه‌ی لابردنی ڕێگری و كۆسپه‌كانه، كه ڕووبه‌ڕووی ڕه‌وتی پیاده‌بوونی توانای عه‌قڵی و پڕۆسه‌ی بیركردنه‌وه و ته‌كامولبوون ده‌بێته‌وه.
بەم پێیە زانستی ئه‌خلاقیش لای ئه‌وان بریتییە له‌و زانسته‌ی گرنگی ده‌دا به توێژینه‌وه‌ی هۆكاره نه‌فسانی و ئه‌و پیاده‌كردنه ئیختیارییانه‌ی كه كاریگه‌ری ده‌بێ له‌سه‌ر ڕۆڵ و ئه‌ركی بیركردنه‌وه و ڕه‌وتی ته‌واوكاری زاتی عه‌قڵانی.
ئاراستەكانی ئەخلاقی فەلسەفی
مرۆڤ دەكەوێتە ژێر كاریگەریی مەعریفەی سەردەمی خۆی، موسوڵمانانیش لەم یاسایە بەدەر نین، ئەمە بۆ بابەتی فەلسەفی و كەلامی و ئوسوڵی و هتدییش لەمێژووی موسوڵمانان و زانستی ئیسلامیدا هەر ڕاستە، لە كەلەپووری ئیسلامیدا فەیلەسووفەكان (بابەتە ئەخلاقییەكانیش لەنێویدا) زۆرترین پشكیان بەركەوتووە لەم كارتێكراوییە، لێرەوە قوتابخانەی فەلسەفی سەرەڕای كاریگەری وەحی، لە چەند ئاراستەیەكی جیاوازدا دەكرێ پۆلێن بكرێن (هه‌روه‌ك نووسه‌رانی كتێبی قوتابخانه ئه‌خلاقییه‌كانی فیكری ئیسلامی باسیان لێی كردووه):
یەكەم: ئاراستەی جالینۆسی بۆ ئەخلاقی فەلسەفی، كە لە كتێبی (الطب الروحاني)ی موحەممەدی كوڕی زەكەریای ڕازیدا خۆی دەبینێتەوە، ئەو وەها دەبینێت ئەخلاق بەشێكە لە پزیشكی گشتی و پزیشكیش دەبێ بە دوو بەشەوە: پزیشكییەك كە تایبەتە بە چارەسەری نەخۆشییە جەستەییەكان، بەشی دووەم بریتییە لە «ئەخلاق»، كە لەڕێیەوە چارەسەری نەخۆشییە ڕۆحییەكان دەكرێ و بنەماكانی تەندروستی دەروونی ڕوون دەكرێتەوە.
دووەم: ئاراستەی ئەفلاتوونی كە لە كتێبەكانی فارابیدا بەرجەستە دەبێت، بەتایبەت گوتەزای: عیلمی مەدەنی كە لەچەندین كتێبیدا جەختی لەسەر دەكاتەوە، لەوانە كتێبی: (تحصيل السعادة)، كتێبی(تهذيب الأخلاق)ی ئیبنو مه‌سكه‌ویش سه‌ر به‌م ئاراسته‌یه، ئه‌م ئاراسته‌یه به‌تایبه‌ت كار له‌سه‌ر لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی و مه‌ده‌نی و به‌خته‌وه‌ری مرۆڤ ده‌كه‌نه‌وه.
سێیەم: ئاراسته‌ی فیساگۆرسی- هێرمسی، ئەم ئاراستەیە زیاتر لە نامەكانی ئیخوانوسەفادا بەدی دەكرێت، بەتایبەت لە نامەی نۆیەمی تایبەت بە ئەخلاق. ئەم ئاراستەیە بۆ روونكردنەوەی قەناعەتەكانی و ئەو پەیوەندییانەی لەنێوان دیاردەكانی گەردووندا هەیە سوود لە بیركاری وەردەگرن، لەگەڵ هەندێ بیروبۆچوونی تایبەت بە تەنە ئاسمانییەكان و كاریگەریی ئه‌و ته‌نانه لەسەر میزاج و دەروونی مرۆڤ!
چوارەم: ئاراستەی ئەرەستۆیی، دیارترین باسێك كە لەم ئاراستەیەدایە یاسای هاوسەنگی (قانونی ئیعتیدال)ە، ئەم ئاراستەیە لای ئەبوو عەلی مه‌سكەوی بەرجەستە دەبێ لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا: (تهذيب الأخلاق وتطهير الأعراق).
دیاره له‌م نێوه‌نده‌دا چه‌ندین كتێبی ڕه‌سه‌ن و گرنگ هه‌ن له بواری ئه‌خلاقی فه‌لسه‌فیدا كه ناكرێ له‌ژێر هیچ یه‌ك له‌و ئاراستانه‌دا پۆلێن بكرێن، نموونه‌ی: (تهذيب الأخلاق)ی ئیبنوهه‌یسه‌م و (مدارج الكمال)ی ئه‌فزه‌ڵه‌ددینی كاشانی.
یاسای هاوسەنگی ئاڵتوونی(قانون الاعتدال الذهبي)
سەرەڕای ئەو ڕەنگاڵەییەی لە مێژووی ئەخلاقی فەلسەفیدا هەیە، کەچی تەنها یاسای هاوسەنگی ئاڵتوونی کە سەربە ئاراستەی ئەرەستۆییە زیاتر ناسراوە و تیشکی خراوەتە سەر. لەوانەیە هۆکارەکەی ئەوە بێت زۆر کەسایەتی دیاری وەکوو نەسیرەددینی توسی (أخلاق ناصري) و جەلالەددینی دەوانی(لوامع الإشراق) و غەزاڵی(ميزان العمل) و محەممەدی نەڕاقی(جامع السعادات) لەسەریان نووسیوە. ئەمە جگە لەوەی لە زۆر ڕووەوە بە دەق و ڕۆحی ئیسلام سازترە، لێرەوە ئەم ئاراستەیە بووەتە تەوەر بۆ شیکاریکردنی فەزائیل و ڕەزائیل.
لەبەر گرنگی ئەم یاسایە لەچەند خاڵێکدا تیشکی دەخەینە سەر:
١. دەروونی مرۆڤ سێ هێزی تێدایە: هێزی گۆیا، هێزی حەز و ئارەزوو، هێزی تووڕەیی وەک پێشتر باسمان کرد.
٢. هەر یەکێک لەم هێزانە، یان ئەوەتا بە ڕێکی و هاوسەنگییەوە کار دەکەن، یاخود لە کارکردنەکەیدا تووشی زیادەڕەوی و کورتهێنان دەبن.
٣. هەر یەکێک لەو هێزانە لەبواری سروشتی خۆیدا کاری بەو شێوەیە جوڵا کە خوای دانا بۆی داناوە و بەو ئەندازەیە بوو كە مەبەستی داواکراو دەیخوازێت، ئەوا فەزیلەتی ئەو هێزە بەرجەستە دەبێت، بەڵام ئەگەر لە ڕەوتی خۆی دەرچوو، کەم و زیادی تێکەوت، ڕەزیلەت بەدی دێت. کەواتە هاوسەنگی فەزیلەت بەدی دێنێ، زیادەڕەوی و کورتهێنان و کەمتەرخەمی، ڕەزیلەت دەژێنێتەوە.
٤. حەدی ناوەندی هێزی گۆیا، ئەوەیە ژیری سەرقاڵی مەعریفە یەقینی و سوودبەخشەکان بێت. کەم و کورتی و کورتهێنانیش ئەوەیە وازبهێنی لەدەستخستنی زانیارییەکان. زیادەڕەویش لەوەدایە ژیری مەعریفەی یەقینی و زانستە سوودبەخشەکان تێپەڕێنێت، جا چ بەوەی توانا و لێهاتنەکانی خۆی ڕەچاو نەکات، سەرقاڵی زانستگەلێک بێت کە توانای بەسەریدا ناشکێت و ئیددیعای تێگەیشتنیشی بکات، یاخود پشت ببەستێ بە بەڵگە گوماناوی و ساغنەبووەکانەوە، یان ڕوو لە زانستە بێسوودەکان بکات. ڕوونیشە ڕەچاوکردنی ڕتدەی هاوسەنگی و جووڵە لەمەودای ناوەند و وەسەتی تایبەت بە پڕۆسەی بیرکردنەوە و تەعەقول لەم بوارەدا، فەزیلەتی دانایی و (حیکمەت)ی بەدوای خۆدا دەهێنێت، کەموکورتی و کورتهێنانیش لە پ ڕۆسەی عەقڵکاریدا گێلێتی و گەمژەیی(بەلەهی) دەسازێنێت، زیادەڕەوی و سنووربەزاندنیش ڕەزیلەتی فێڵاوی بوون و دەستبڕی و ساختەچییەتی(جەربەزەیی) و بێئابڕوویی(سەفەهی)ی لێ دەکەوێتەوە.
٥. سنووری ناوەندی هێزی حەز و ئارەزوو، ئەوەیە مرۆڤ حەز و ئارەزووەکانی ژێرباری حوکمی عەقڵ و ڕێوشوێنەکانی بکات، بەڕادەیەک هەڵسوکەوت لەگەڵ خواردن و خواردنەوە و هاوسەرگیری و تەواوی حەزەکانیدا بکات کە زەمانەتی تەندرووستی لاشە یان بەردەوامی وەچەی بکات. بەدەربڕینێکی تر، بە ئەندازەیەک کاری لەسەر بکات کە ئەو مەبەستە بەدی بهێنێت کەبۆی دروست کراوە. زیادەڕەویش لەم هێزەدا بریتییە لە هەڵپەی مرۆڤ بۆ دەستخستنی چێژ و حەز و ئارەزووەکانی بەبێ سنوور و سڵەمێنەوە و سەرپێچیكردنی حوکمی عەقڵ و ڕێوشوێنەکانی. خەم و خواستێکی ببێنە ڕازیکردن و تێرکردنی حەزەکانی. سنووری کەموکورتی و کەمتەرخەمیش لەم هێزەدا بێئاگایی مرۆڤە لە پێداویستییە لاشەییەکانی و تێرنەکردنی بەشێوە مەعقوول و تەواوەکەی.
هاوسەنگیش لەم هێزەدا فەزیلەتی پاکیزەیی(عیففەت) و کەمتەرخەمیش ڕەزیلەتی دامرکان و خموود دەسازێنێت، لەبەرامبەردا زیادەڕەویش ڕەزیلەتی چڵێسی و تێرنەخۆری(شره) بەرهەم دەهێنێت.
٦. سنووری ناوەند لە هێزی تووڕەبووندا، بریتییە لەوەی هێزی پاڵنەری نەفس و هێزی حیراسەت و پارێزگاری لە مرۆڤ، ملكەچی حوكمی عەقڵ و ڕێكخەرەكانی بێت، لە پێناو ئەوەی مرۆڤ دوور بێت لەو هۆكارانەی مەترسی كە هەڕەشە لە نەفس یان دارایی یان نامووسی مرۆڤ دەكەن.
سنووری كەمتەرخەمیش لەكاری ئەم هێزەدا هەڵسوكەوتی لاوازی مرۆڤە لە بەرامبەر هەڕشە و زیان و مەترسییەكان، بێ ئەوەی بە بوێرییەوە ڕووبەڕوویان ببێتەوە، یان ورەی پێویستی هەبێ بۆ ڕەتدانەوەیان.
زیادەڕەویش لەم هێزەدا بریتییە لەوەی بەبێ پاساو و جامی توڕەیی بڕێژی بەسەر ئەوانیتر، یان بە دڵڕەقییەكی بێئەندازە ڕووبەڕوویان ببیتەوە، یان بە كەمترین هۆكار هەڵچی و تووڕە بیت، یاخود بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ترسناكییەكان خۆی بخاتە مەترسییەوە و هەڵەشەیی بێ پاساو پیشان بدات.
سنووری هاوسەنگیش لەم هێزەدا فەزیلەتی (ئازایەتی) بەدی دێنێت و كەموكورتیش تێیدا ڕەزیلەتی (ترسنۆكی) و زیادەڕەویش ڕەزیلەتی (هەڵەشەیی) بەرهەم دەهێنێت.
٧. ئەگەر سێ هێزەكە هاوسەنگ بوون و پابەندبوون بەدانایی(حیكمەت) و پاكیزەیی(عیفەت) و ئازایەتی(شوجاعەت)و دووربوون لە زیادەڕەویی و كەمتەرخەمی، ئەوا بە كۆبوونەوەیان فەزیلەتێكی تر لە نەفسدا سەرهەڵدەدات كەپێی دەوترێ دادپەروەری(عەدالەت) و دەبێتە هۆی ئەوەی ڕەفتارەكانی مرۆڤ لەگەڵ خۆی و دەورووبەریدا پڕ ویژدان و ئینساف بن. ئەگینا لە باری زیادەڕەویدا ستەم(ظلم) و لە كەمتەرخەمیدا ستەملێكراوی(الانظلام)ی لێ دەكەوێتەوە، كە هەردووكیان دەرچوونە لە هاوسەنگی و میسداقن بۆ ستەم و زوڵم.
٨. ئەم سیفەتە ڕۆحیانە، دروست نیە ناو ببرێت بە فەزیلەت یان ڕەزیلەت، مەگەر كاتێك لە نەفسدا ڕیشەدار بن و ببنە بەهرە و مەلەكەیەك یان پێكهاتەیەكی ڕۆحی جێگیر، بەڵام ئەگەر تەنها حاڵەتێكی تێپەڕ بوو، ئەوە بە فەزیلەت یان ڕەزیلەت ناو نابرێت.
٩. دەبێ سەرنجی ئەوە بدەین كە چوار فەزیلەتەكە: دانایی و پاكیزەیی و ئازایەتی و دادپەروەری، هەشت ڕەزیلەتەكەش بەهەردوو باری زیادەڕەوی و كەمتەرخەمیدا، بە ڕیشەی فەزیلەت و ڕەزیلەتەكان دادەنرێن و هەر یەكەیان كۆمەڵێك لقی تری لێ دەبێتەوە.
سەرچاوەكانی ئەخلاقی فەلسەفی
وەك كۆتا بەشی ئه‌خلاقی فه‌لسه‌فی، بەباشمان زانی وه‌ك ده‌روازه‌یه‌كی زیاتری ناسین، ناوی هه‌ندێ كتێب له‌م بوارەدا بخه‌ینه‌ڕوو كه خوێنه‌ری ئاره‌زوومه‌ند و پسپۆڕ ده‌توانێ بۆیان بگه‌ڕێته‌وه، له‌بیرمان نه‌چێ بۆچوونی فه‌یله‌سووفه‌كان له‌م بواره‌دا قابیلی وه‌رگرتن و ڕه‌تكردنه‌وه‌ن وه‌كوو ئه‌وانی تر و وه‌ك به‌رهه‌می بواره‌كانی تر، به‌ڵام وه‌ك ئه‌زموونی عه‌قڵی و فیكری ژیاری ئیسلامی به‌شێكن له كلتوور و كه‌له‌پووری موسوڵمانان و ته‌واوی مرۆڤایه‌تی، هه‌ڵه‌یه نادیده بگیرێن:
(كتاب الطب الروحاني)ی ئەبووبەكر موحەممەدی كوڕی زەكەریای ڕازی (251-313ك).
(فصول منتزعة)ی ئه‌بوونه‌سر موحه‌ممه‌دی كوڕی ته‌رخانی فارابی (260-339ك).
(السعادة والإسعاد في السيرة الإنسانية)ی موحه‌ممه‌د كوڕی ئه‌بووزه‌ری نه‌یشابووری، ناسراو به ئه‌بوو حه‌سه‌نی عامری(نزیكی300-381ك).
رسائل إخوان الصفا(الرسالة التاسعة): خاوه‌ندارێتی ئه‌م كتێبانه ڕوون نیه و ده‌درێته پاڵ زۆر كه‌س، به‌ڵام وه‌ها به‌ناوبانگه كار و به‌رهه‌می كۆمه‌ڵێكی نهێنی ئیسماعیلییه‌كان بووبێت یان ئه‌وانه‌ی له‌ژێر كاریگه‌رییاندا بوون له سه‌ده‌ی سێهه‌می كۆچیدا، كه بڕوایان وه‌هابوو، تێكه‌ڵی نێوان فه‌لسه‌فه و شه‌ریعه‌ت كه‌ماڵ و به‌خته‌وه‌ری لێ به‌دی دێت، نامه‌ی نۆیه‌م تایبه‌ته به ئه‌خلاق.
(تهذيب الأخلاق وتطهير الأعراق)ی ئه‌بووعه‌لی ئه‌حمه‌د كوڕی موحه‌ممه‌د كوڕی یه‌عقووبی ڕازی كه نازناوی(ئیبنو میسكه‌وه‌ی)ه،(320-421ك).
(تهذيب الأخلاق)ی ئه‌بووعه‌لی حه‌سه‌نی كوڕی حه‌سه‌نی كوڕی هه‌یسه‌م(345-430ك).
(مدارج الكمال)ی ئه‌فزه‌ڵوددین موحه‌ممه‌دی كوڕی حه‌سه‌نی مه‌ره‌قی كاشانی(نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی شه‌شه‌شه‌م له‌دایك بووه-نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی حه‌وته‌می كۆچیی كۆچی-610- دوایی كردووه).
(أخلاقی ناصری) ئه‌بووجه‌عفه‌ر موحه‌ممه‌د كوڕی موحه‌ممه‌دی تووسی، ناسراو به خواجه نه‌سیره‌ددینی تووسی(597-672ك).
(لوامع الإشراق في مكارم الأخلاق) ناسراو به ئه‌خلاقی جه‌لالی، جه‌لاله‌ددین موحه‌ممه‌د كوڕی ئه‌سعه‌دی دووانی(......-907ك) دیاره كتێبی تریش له‌م بواره‌دا له توراسی ئیسلامیدا هه‌ن كه كه‌سانی وه‌كو كه‌ندی و فارابی و سجستانی و ئیبنوباجه‌ی ئه‌نده‌لووسی و ئیبنوعه‌ڕه‌بی و سیراجه‌ددینی ئارمه‌وی و عه‌زه‌ددینی ئیجی و چه‌ندانی تر نووسیویانه.
ب) ئەخلاقی عیرفانی چەندین پێناسە هەیە سەبارەت بە عیرفان و تەسەووف، بێگومان ڕای جیاوازیش زۆرە. عەبدوڕەززاقی كاشانی لە (اصطلاحات الصوفيّة)دا ده‌رباره‌ی ته‌سه‌ووف ده‌ڵێت: خۆڕازاندنه‌وه‌یه به ئه‌خلاقی خواییانه (التخلق بالأخلاق الإلهية).
ته‌هانه‌ویش له (كشاف اصطلاحات الفنون)دا دوای ئه‌وه‌ی هه‌مان پێناسه ده‌هێنێت و دواتر ده‌نووسێت: «سۆفی، نه‌فسی خۆی فانی ده‌كات، به‌هۆی خواوه‌ی باڵاوه ده‌مێنێته‌وه و باقیە، له ته‌بعه‌كان خۆی پاڵفته ده‌كات، په‌یوه‌سته به حه‌قیقه‌تی حه‌قیقه‌ته‌كانه‌وه. سۆفیكار (متصوف) هه‌وڵ بۆ ئه‌م پله‌یه ده‌دات. خۆبه‌سۆفی زان (مستوصف)یش ئەو كەسەیە خۆی ده‌چوێنێ به سۆفی و سۆفیكار له‌پێناو ده‌ستكه‌وتی پله‌وپایه و دونیا. به‌ڵام له ڕاستیدا هیچیان نییه».
شێخی ڕه‌ئیس (كه مه‌به‌ست له ئیبنوسینایه) له (الإشارات والتنبیهات)دا جیاوازی ده‌كات له نێوان(عارف) و (عابد) و (زاهد) و ده‌ڵێ:
"ئەوەی ڕوو وەردەگێڕێ لە خۆشییەكانی دونیا و شتەپاك و چێژبەخشەكانی، ناوی زاهیدی بەسەردا دادەبڕێ، ئەوەشی بەردەوامە لەسەر زیادە پەرستشی وەكوو نوێژ و ڕۆژوو، هاوشێوەكانیان، ناوی خواپەرست و عابیدی لێ دەنرێ. ئەو كەسەشی بە فكرییەوە ڕوو لە قودسی جەبەرووتە (بەدەربڕینی ئەو) و درێژەپێدەر و ئارامگرە بۆ دەركەوتنی نووری هەق لە پەنهانیی ئەودا، ناوی عاریفی بەسەردا دەچەسپێ. لەوانەیە هەندێ لەمیان لەگەڵ هەندێكی ئەوی تردا ئاوێتە ببێ". واتە كەسێك بێ پشكی لە هەریەكەیاندا هەبێ.
زۆر جار بۆ جیاكردنەوەی عیرفان و تەسەووف دوو تایبەتمەندی باس دەكرێ:
یەكەم: عیرفان گرنگی دەدا بە لایەنی زانستی ئەم ڕێڕەو و مەسلەكە، بە ڕێبازێكی زانستی هاوشانی زانستە تایبەتەكانی بەدەستهێنانی مەعریفەی ئایینی ئەژمار دەكرێ. تەسەووفیش لە دیدەی كۆمەڵناسییەكەوە دەربڕیی دۆخە كۆمەڵایەتییەكانی ڕۆشنبیرییە لۆكاڵی یان ناوچەییەكانن لە كۆمەڵگەی ئیسلامیدا.
دووەم: بێژە و موفرەدەكانی پەیوەست بە عیرفان دەڕواننە ڕەهەندە نەزەری و بیردۆزەییەكان، لەكاتێكدا موفرەدە و چەمكەكانی پەیوەست بە تەسەووف، زیاتر ڕەهەندی كرداری و عەمەلی، سلووكیان هەیە، بەو واتایەی مرۆڤێكی سالیكی ڕێگەی ئەخلاق و پەروەردە، بەپێی مومارەسەكردنی لە عیرفانی نەزەرییدا، بە "عاریف" دادەنرێ. بەپێی پابەندبوونی عەمەلی بە عیرفان و هەوڵدانی بۆ پاكژكردنەوەی نەفسی لە پێگە و مەنازیل و مەقاماتدا، ناو دەبرێت بە"سۆفی" یان "موتەسەویفە".
پێش ئەوەی بچینە نێو سیستەمی ئەخلاقی عیرفانییەوە گرنگە ئاماژە بدەین بەوەی چەندین چین و پلە لای عاریف و موتەسەووفەكان هەیە و چەندین قۆناغی گەشەسەندنی عیرفانی عەمەلی لە ئارادایە. ئەم چین و تەبەقانەش هەر لە سەدەی دووەمی كۆچییەوە دەست پێ دەكەن تا عاریف و موتەسەووفەكانی سەدەی نۆیەم، كۆی ئەو تەبەقانە هەشت تەبەقەیە و یەكەم ناوی تەبەقەی یەكەم حەسەنی بەسرییە و كۆتاهەمینیشیان شەمسەددینی لاهیجییە كە لە ٩٠٠ك، كۆچی دوایی كردووە، لەهەر تەبەقەیەكیشدا چەندین ناو و كەسایەتی هەن.
عیرفان و تەسەووف لە قۆناغێكی نوێدا
ئاماژەمان دا بە حەوت چین و تەبەقەی تەسەوف تا سەدەی نۆیەم، هەر لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆیەمی كۆچی و دواتر، كۆمەڵێك گۆڕانكاری بەسەر تەوژمی عیرفان و تەسەوفدا هات، كە بە چوار تایبەتمەندی دەناسرێتەوە، بەم شێوەیە:
لەم مێژووە بەدواوە، دەبینی زۆربەی پێشڕەوان و قوتبەكانی تەریقەتە سۆفییەكان، ڕۆڵێكی ئەوتۆی زانستی ناگێڕن و شوێنكەوتە و موریدەكانیش زیاتر بۆ خۆدەرخستن بە هەندێ ئاداب و ڕووكاری تایبەتی گرووپەكانیان بەسەریاندا زاڵە و لەگەڵ تێكەڵی و نزیكبوونەوە لە هەندێ بیدعە و دیاردەی ناشەرعی. مۆركە ڕۆشنبیرییەكەی تەسەووف تا ڕادەیەكی زۆر ون دەبێ و زیاتر نزیك دەبێتەوە لە تەوژمێكی كۆمەڵایەتی، لێرەوە چاوەڕوانی زۆر شتی وەك بەرهەمهێنانی زانست و مەعریفەی ئەخلاقی و عیرفانییان لێ ناكرێت.
لەو مێژووە بەدواوە چەندین كەسایەتی زانستی گەورە و پلەیەكی عیرفانی نەزەری بەدەركەوتوون، بەڵام سەر بەهیچ یەك لەو كۆمەڵ و تەریقەتە فەرمیانەی تەسەووف نەبوون. وێنەی شیرازی و فەیزی كاشانی و موحەممەدی كوڕی حەمزەی فەناری ڕۆمی.
لە سەدەی دەیەم تا چواردەیەمی كۆچی، چەندین كەسایەتی عیرفانی عەمەلی بەدەركەوتوون لە دەرەوەی گرووپ و تەریقەتە سۆفییەكان و پابەندیی تەواویان بۆ شەریعەت دەربڕیوە و سەرودەری باشیان هەبووە لەگەڵ زوهد و چاودێری خوایی و جۆرێك لە كەنارگیریی، ئەم كەسایەتییانە لەچوارچێوەی ڕێبازە جیاوازەكانی ئیسلامدا دەبینرێت.
سەرنج دەدرێته بەرهەم و دانراوەكانی بواری عیرفانی نەزەری و عەمەلی لەم قۆناغەدا كەمن، ئەوەی هەیە زیاتر ڕاڤە و تێچینە.
قۆناغەكانی عیرفانی كرداری(عەمەلی)
بیروبۆچوونەكانی عیرفانی كرداری، بەتایبەت ئەوەی پەیوەستە بەپێگە و مەقامی عاریفەكان یان ئەوەی پێی دەوترێ قۆناغەكانی سلووك ، بە پێنج قۆناغدا تێپەڕیوە، دووانیان پەیوەستە بە پێش تەدوینەوە، سێ قۆناغەكەی ترییش لەدوای تەدوینەوەن:
ا) پێش تەدوین
١. قۆناغی دامەزراندن و فێركردن: لەم قۆناغەدا سەرەتاكانی تەسەووف بەدەركەوت و ڕووكاری زوهد و سادەیی بەسەریدا زاڵ بوو. پاشان كەم كەم ڕووگەیەكی تقوسی و قوتابخانەیی و عیرفانی تێكەڵ بە عیشقی وەرگرت. ئەمەش لە سەدەی دووەمی كۆچیدا بنیگرت، لەسەر دەستی چینی یەكەمی موتەسەوویفەی وەكوو حەسەنی بەسری و مەعڕووفی كەرخی و شەقیقی بەڵخی و خەڕاز. ئەوەی سەرنج دەدرێت لەم قۆناغەدا عیرفانی كرداری، بیروڕا و بۆچوونی وەهای بەشێوەیەكی ڕوون و دیاریكراو بەخۆوە نەبینیوە.
٢. قۆناغی گەیاندن و برەوپێدان: لەم قۆناغەدا چەندین كەسایەتی جێ مشتومڕ و كاریگەر بەدەركەوتن، هاووێنەی بایەزیدی بەستامی و حەللاج، كە توانیان بەهۆی شەتەحاتە سەرسووڕهێنەر و هەڵسووكەوتە ورووژێنەرەكانیانەوە شوێنكەوتە و پشتیوان لە دەوری خۆیان كۆ كەنەوە، بەمەش لەلایەكەوە تەسەووف لەهەندێ چینی كۆمەڵگەدا فراوان و قووڵ بوویەوە، لەلایەكی ترەوە بەهۆی دەركەوتنی كەسایەتی گەورەی وەكوو جونەیدی بەغدادی و زەننوونی میسری و تاڕادەیەكیش حارسی موحاسیبی و سەهلی توستەری- عیرفانی عەمەلی ناوەڕۆكێكی پێگەیشتووتری بۆ دروست بوو، تەسەووفیش بە لۆژیكێكی سەرنجڕاكێش و بەهێزەوە دەركەوت و بووە خاوەنی هەندێ ڕەگەزی وەها كە شیاویه‌تی بڵاوبوونەوەی پێ ببەخشێت لەنێوان خەواس و زاناكاندا. دەكرێ بڵێین ئەم قۆناغە بەهۆی هەوڵی چینی دووەمی موتەسەوویفەوە لە سەدەی سێهەمدا بنی گرت و ڕەخسا.
ب) دوای تەدوین
٣. قۆناغی نووسین و ڕیزبەندی: قۆناغی دواتر، كە هاوكاتە لەگەڵ سەدەی چواری كۆچی، كۆمەڵێك بناغە و بنەمای تەسەووف و پێگەی سلووك و مەقامی عاریفان بۆ یەكەم جار لەسەر دەستی ناودارانی چینی سێهەمی عاریفەكان دانرا و دەستیان كرد بە نووسینەوە و تەدوین بەنزیكی لەیەك كاتدا، ئەوانیش بریتی بوون لە: سیراجی تووسی و كلابازی و ئەبوتاڵیبی مەككی و دوای ئەوانیش سولەمی كە كۆمەڵێك نامە و پەیامی نووسی لە بنەماكان و مەعریفەی سۆفییەتدا.
٤. قۆناغی پاڵفتەكردن: لەسەدەی پێنجی كۆچیدا زانستی تەسەووف و سلووك گەیشتە بەرزترین ئاستی رێكخستن و وردەكاری، لەسەر دەستی دیارترین دووكەسی چینی چوارەم، ئەوانیش خاجە عەبدوڵڵای ئەنساری لە(مەنازیلوسسائیرین) و ئەبووحامدی غەزالی لە زۆرێك لە كاتێبەكانیدا لەوانە (ئەحیاعلومه‌ددین و كیمیای سەعادەت)دا. هەردوو نووسەر ڕێوشوێنی گەیشتن بەخوا و هەوڵی سازانی نێوان شەریعەت و تەریقەتیان داوە.
٥. قۆناغی شیتەڵكاری و ڕەڤە و تەفسیر: ئەم قۆناغە لە سەدەی حەوتەمی كۆچی و لەسەر دەستی مه‌حیەددینی كوڕی عەڕەبیدا بەدەركەوت، كە تەنزیری بۆ (عیرفانی نەزەری)ی كرد و زۆر بابەتی داڕشتەوە كە جێی مشتومڕن لەوانە: وەحدەتولوجود و مرۆڤی كامڵ و گەردوونی كۆكار بەو پێیەی ئەنجامی بەدیهاتووی شهوودە كە سالیكەكان بەدەستی دەهێنن. باس و خواسی ئیبنوعەڕەبی و بۆچوونەكانی زۆر هەڵدەگرن و دۆست و نەیار و ڕاڤەكارانی بەهەردوو باردا شتی زۆریان لەسەر نووسیوە. عاریفانی دواتر بۆ ڕاڤەكردنی عیرفانی عەمەلی سوودیان لە عیرفانی نەزەرییەكەی ئیبنوعەڕەبی وەرگرتووە.
درێژه‌ی هه‌یه...
بۆچوونه‌کان