ئیبن و تەیميە دەڵێت : «عەشق بریتیە لە خۆشەویستی كە تێك ئالانی تێدا بێت ئەدی چۆن دەبیت باس لە تێك ئاڵان لەگەڵ خوادا بكرێت. ئیبن و قەیمی جەوزی دەفەرموێت عیشق واتە خۆشەویستی بە زیادەیەكەوە ئیمە هەرچەندە خوامان خۆش بوێت ناتوانین بڵێین بە زیادەوە خوامان خۆش ویستوە كەواتە چۆن دەبێت ئەم چەمكە بۆ خوا بەكار ببەین. ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە زۆر رووبەڕووی بەندەو برادەرانم لە ناوەندی مەعریفەت دەبنەوە لە كۆرەسەكانماندا» سەرهەڵدانی عیرفان لە گوزەری بەرەو كەماڵ چونیدا ئەدەبی عیرفانی بەدوای خۆیدا هێناوە. لە ئەدەبی عیرفانیدا عاریفە شاعیرەكان یان شاعیرە عاریفەكان ئەزمونی رۆحی خۆیان و عیشق و مەحبەتی خۆیان بەرامبەر بە مەعشوق بەیان كردوە. ئەم بەیان كردنەش بێ گرفت نەبوە هەم لەو روەوە بابەتێكە بە زمانی نەقڵ گەراكان نایەتەوەو بە پێوەرەكانی دینی نەقڵی ناتوانرێـت قەبوڵ بكرێت، هەم لەو روەشەوە كە زمانی عیرفانی هەمان زمانە كە سەردەمانێكی زۆر لە پەیوەندیە ئاساییەكانی نێوان مرۆڤەكاندا بەكار براوە وێنەو دەلالەتی تایبەت بە پەیوەندی نیوان مرۆڤەكانی تێدا بەرجەستە بوە . ئەم دوو فاكتەرەش وای كردوە بابەتی زمانی عیرفانی بە یەكێك لە پڕ جەدەل ترین بابەتە عیرفانیەكان بزانرێت . ئەڵبەتە بۆ قسە كردن لەسەر زمانی عیرفان پێویستمان بە زیاتر لە ئاستێكی شیكار كردنی زمان و عیرفان دەبێت، چونكە لە لایەك بەبێ شیكار كردنی زمان ناتوانرێت باس لەو ئەگەر بكرێت ئایا لە توانادا هەیە زمان واتای تری پێببەخریشَت . بە بێ شیكار كردنی عیرفانیش ئەو هەلەمان لە كیس دەچێت كە ئایا ئەوە چ واتایەكە دەكرێت ببەخشرێتە زمان ، یان چ تەسەورێكە بۆ تەسویرەكان دەخولقێنرێت، بەتایبەت بەرامبەر بە موقەدەسەكان . لەو پۆلین كردنەوە كە بۆ بابەتەكانی نێو زانستە مرۆییەكان هەیە بۆ هەردوو ئاستی (حەقیقەتی حەقیقی) و (حەقیقەتی ئیعتباری ). دەبینین زمان بابەتێكە لە نێو حەقیقەتە ئیعتباریەكاندایە ، واتە زمان دەر ئەنجامی ئیعتبارێكە كە كۆمەڵگا پێ بەخشیوە، هەر كۆمەڵگاش دەتوانێت ئیعتباری لێوەر بگرێتەوە، بە واتایەكی سادەتر حەقیقەتە ئیعتباریەكان كاتێك كۆمەڵگا پێویستی پێیان نامێنێت دەیان گۆڕێت و ئیعتبار لە حەقیقەتێك وەردەگرێتەوە و دەیداتە حەقیقەتێكی دیكە . ئالیرەوە گۆرانكاری لە زماندا بە ئاسانی دیتە بوون ، گەورەترین داهێنانی ئایینەكانیش لە بواری زماندا لەم وروەوە بوە، ئایینەكان نەهاتوون زمانێكی نوێ بهێننە ئاراوە، بەڵكو واتایەكی قوڵتریان بەخشیوەتە چەمك و زاراوەكانی نێو ئەو زمانەی پێ هاتونەتە خوارەوە، ئەگەر ئایینی ئیسلام بە نمونە وەربگرین ، ئەوا دەڵێین ئایینی ئیسلام زمانێكی نوێی بۆ عەرەب نەهێناوە بەڵكو ئەو زمانەی عەرەبیەی كە هەبوە واتای تری پێبەخشیوە، لە دەلالەتی روكاریەوە گواستویەتەوە بۆ دەلالەتی قوڵی مەعنەوی ، بۆ نمونە چەمكی ئیلاه لە زمانی عەرەبیدا هەمان واتای ئیلاهی لە تیرمۆلۆژیای ئیسلامیدا نیە . ئەو واتایانەی ئلوهیەت كە پاش هاتنی ئیسلام پەیدا بوون زۆر جیاواز بوون لە واتای ئلهویەتی بت پەرستەكان. كەواتە خودی ئیسلامیش هەستاوە بە گواستنەوە لە قۆناغی زمانی روكاریەوە بۆ قوناغێكی تری زمان . د. نەصر حامد ئەبوە زەید پێی وایە قورئان بەهەمان زمانی عەرەبەكان هاتوەتە خوارەوە، ئەگەر عەرەبەكان لە واتای لاالە الا الله نەگەشتنایە ئەوا چۆن دژایەتیان دەكرد و پێچەوانەی دەبونەوە. بەڵام ئیسلام واتای دیكەی پێبەخشیوە. ئالیرەوە گواستنەوە زمانی لە هەموو مەدرەسە فیكری و فەلسەفیەكاندا رووی داوە ، هەمو بیرێكی نوێ پیویستی بەوە هەیە جاریكی دیكە زمان تەوزیف بكاتەوە، واتای نوێ ببەخشێتە زمان كە جیاواز بێت لە واتا كۆنەكەی تاوەكو بتوانێت ئەوەی دەیەوێت بیگەیەنێتە بەرامبەرەكانی ، سەردەمی نوێش بەهەمان شێوە واتای جیاوازتری بەخشیوەتە ئازادی ، سیاسەت ، ماف و هتد . هەرچی تایبەتە بە زمانی عیرفانیەوە، ئەوا لەویشدا واتای جیاوازتر بەخشراوەتە بابەتە زمانیەكان، لەو روەوە كە عاریفەكان روگەی هونەری و جوان بینیان بۆ خوا هەبوە، زمانیش تاكە كەرەستەی نمایان بوون و دەرخستنی ئەو روگەیان بوە، دەربڕین و واتای تایبەت بەخۆیان داوەتە زمانە ئاساییەكە كە زمانێكی رەمزیە و لەچوارچێوەی و بازنەی عیرفانیدا نەبێت دەرك ناكرێت، ئەو دەرك نەكردن و لێتێنەگەشتنەش كە هەیە تەنها پەیوەست نیە بە فیقهیەكانەوە بەڵكو رۆشنبیرانی دیكەش كەوتونەتە هەمان هەڵەوە(بەختیار عەلی و عەتا قەرەداخی كاتێك قسە لەسەر مەحوی دەكەن هەمان هەڵە ئەنجام دەدەن)، چونكە چەمكە عیرفانیەكان تەنها لەو كاتانەدا واتای تەواویان دەبێت مرۆڤ بتوانێت فەرهەنگی عیرفانی بەكاربهێنێت ، ئەگەرنا مومكن نیەئەو كارە بكرێت . هەرچەندە ئەگەر پشت بەرای هێرمنوتیكیە رۆمانتیكیەكان بەتایبەتیش ئەوانەی كە هیرمنوتیكا وەك میتۆدی كەشفی زانستە مرۆییەكان بەكار دەهینن (ولیەم دەلتای و شوین كەوتوانی) ببەستین ئەوا ئەو كەسانەی نەیانتوانیوە لەگەڵ خاوەنی دەقدا بگەنە حالەتی هاوسۆزی و دەردەدڵێ ئەوا ناتوانن دەركی واتای حەقیقی دەقەكە بكەن، كە ئەگەر وا بێت ئەوا لەدەرەوەی مومارەسەكردن و باوەڕ بوون و پەیوەست بوون بە دراوە عیرفانیەكان تیگەشتن و دەرك كردن مومكن نیە. سەرەتای سەرهەڵدانی ئەدەبیاتی عیرفانی لە شارستانیەتی ئیسلامیدا دەگەڕێتەوە بۆ پاش سەرهەڵدانی عیرفان وەك مەدرەسەیكی پێگەشتوو ، ئەگەر نا لە قۆناغی زوهد و تەسەوفی سەرەتاییدا شتێك بەناوی ئەدەبیاتی عیرفانی بونی نیە، ئەمەش دەكرێت سەرەتای سەرهەڵدانی سەبكی عێراقی لە شیعری فارسیدا بە سەرەتای پێگەشتنی ئەم ئەدەبیاتە دابنێین، هەرچەندە لە رووی مێژووییەوە شیعری عەرەبی لەم روەوە لە پێشترە و لەسەردەستی حەلاجدا گەشتوەتە ئاستێكی باڵا. هەربۆیە دەكرێت بوترێت سەرەتای ئەم قوتابخانە ئەدەبیە لەگەڵ سەرهەڵدانی سەلجوقیەكاندا بوە . ئەم سەبكە شیعریە زیاتر ووشەی عەرەبی و سومبوڵی تێدا تەوزیف بوە. پێش سەهەڵدانی ئەدەبیەتی عیرفانی بەشێوەیەكی گشتی شیعر پۆلین بوە بەسەر شیعری ئایینی و نا ئایینیدا ، كە ئەوەی دوەمیان خۆی لە هەجوو بەشێوەیەكی كەم و غەزلیات و دڵداری بەشێوەیەكی فراوانتردا بینیوەتەوە. جگە لەوەی پێدا هەڵدان بە عەشیرەت و هۆز و ناوچەو مەلیك و دەسەڵات دارانیش لەم شیعرەدا كەم نەبوون .هەرچی شیعری ئایینیە خۆی لە شیعری تەعلیمی و بابەتی زوهد و ئاراستەكردن و وەعزدا بینیوەتەوە. كە لە هەموو ئەمانەدا زمان و زاراوەی دینی پانتاییەكی گەروەیان هەبوە ز بەڵام لەم نیوەندەدا شیعری عیرفانی كە نە ئاراستە كردن وەعز بوە نە شیعری تەعلیمیش نە باس كردنە لە زوهد و خۆپارێزی . نە بەزاراوە دینیەكانیش هاتوەتە نوسین پەیدا بوە بەڵكو باسكردن بوە لە موحبەت و جەمالی خواو رێگاكانی گەشتنە ئەو جەمالە و بە تەوزیف كردنی زاراوەكانی شیعری نا ئایینی هاتوەتە ئاراوە. جگە لەوەی لە ناوەرۆكیدا هەڵگری دنیابینی عیرفانی بوە كە ئەوەیان لێرەدا مەبەستی ئەم نوسینە نیە بەڵكو زیاتر مەبەست لە زمانی ئەدەبیاتی عیرفانیە . هەموو ئەمانەش بەجاریكی دیكە بەكاربردن و توزیف كردنەوەی زاراوەكانی شیعری دڵداری پێشین و پێداهەڵدان بە یاردا بوە بەلام واتای تایبەتیان پێبەخشراوە . ئەگەر لە شیعری دڵداریدا چاو وخەت و خال و زوڵف و قەد و باڵا و پەرچەم ئەو چەمكانە بوبن هەست و شعوری شاعیریان هەڵگرتیبێت لەبەردەم یاری زوڵف رەش و رومەتی خاڵدار و بالای نەونەمامی و پەرچەم و ئەگریچەی بەرچاوی مەستدا ئەوا لە عیرفاندا ئەم چەمكانە بۆ دەربڕینی وەسفی رووی جەمالی حەزرەتی حەق بەكار هێنراون. ئەگەر لە شیعری دڵدایدا سەرگەردانی و دیوانە بوون و كیواو كێو كردن بەدوای یاردا پانتاییەكی بەرفراوانیان هەبوبێت ئەوا لە شیعری عیرفانیدا مەست بوون و فەنا و خەرابات و توانەوە و قوربانیدان بە خود ئەم رۆڵەیان بینیوە . ئالیرەوە روگەی سەرەكی ئەم بابەتە خۆی نمایان دەكات و پێویستی بەوەیە رونبكرێتەوە، كە ئەویش سیمبوڵ بونە بۆ زاتی حەق، لە مەنزومە عیرفانیەكەدا زاتی حەق یەكپارچە عیقشە و ناتوانرێت بەچاوی ئاسایی ببینرێت لەو كاتانەدا نەبێت مرۆڤ وەك كێوی تور دەسوتێ ، كەواتە تەنها ئەوانە حەزرەتی حەقیان دیوە كە سوتاوون ، بەڵام بۆ ئەوەی مرۆڤ شایەنی ئەوە بێت بسوتێت پێویستی بە ریازەتی رۆحی هەیە . بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت دەركی خوا بكات پیویست بەوە دەكات رەمزی خوا بونی هەبێت. كەعبەش لەم روەوە رۆڵی ئەو رەمزە دەبینێ . مرۆڤەكان كاتێك روو دەكەنە كەعبە ئەوا رووی جەستەیان لە كەعبەیە ئەگەر نا رووی رۆح دەبێت لە خوا بێت. بەڵام مرۆڤەكان چونكە تەنها رۆح نین بەڵكو جەستەشن ئەوا پیویستیان بەوە هەیە روی جەستەشیان بكەنە كەعبە. ئالیرەوە كەعبە وەك سومبول بەرجەستە دەێت و بگرە لەوەش زیاتر ناوی ماڵی خوای بەسەردا دەبرێت (بیت الله الحرام)، بە سومبوڵ بونی كەعبە وەك روگە لەو روەوەیە كاتێك مرۆڤ روو دەكات كەعبە (قیبلە) وا هەست دەكات رووی كردوەتە حەزرەتی مەعشوق هەر ئەوەش وا دەكات عاریفەكان بیریان لەوە كردبێتەوە هەبونی سومبولی دیكە مومكنە بۆ رونكردنەوەی زاتی حەق ، ئەویش لە بەئەنجامی ئەوەی حەزرەتی جەمال جوانیەكانی وەك مرۆڤن بەلام لە رووی برەوە جوانترە . میهرەبانیەكانی وەك مرۆڤن بەڵام لە مرۆڤ زیاترە . ئەمەش دەمانباتەوە سەر بابەتێكی دیكە بەناوی فەلسەفەی زمانی ئایین، هەرچەندە زیاتر لە تیۆرێك لەو روەوە خراونەتە روو بەڵام بە وورد بونەوە لە زمانی عیرفانی هەست دەكەین لە دامەزراوە عیرفانیەكەدا ئەو سیفەتانەی هاوبەشن لە نیوان خالق و مەخلوقدا هاوبەشن بەڵام لە رووی میسداقیەتەوە جیاوازن واتە لەو روەوە ئەو سیفاتانە لە خوادا لە ئاستی كەماڵدان بەڵام لە مرۆڤدا هیندەی تەجەلابونی ئەسمائو سیفاتی خوا بونیان هەیە واتە چەندە مرۆڤ رەنگی خوای گرتبێت چەندە رەنگی ئەسمائو سیفاتی تیدا بەرجەستە بوبێت هیندەیان لە مرۆڤدا هەیە، هەربۆیە رەمزی جوانیەكانی مرۆڤ بۆ حەزرەتی مەعشوق بەكار دەبەن . بەكاربردنی زاراوەكانی زمانی عورفی بە واتای تایبەتەوە لە ئەدەبیاتی عیرفانیدا دابەش دەبن بەسەر هەردوو ئاساتی وەسفی حەزرەتی مەعشوق و تەریقەتی گەشتنە مەعشوق ، كە ئەوەی یەكەمیان زیاتر لە باس كردن لە ئەبرۆ و زوڵف و چاو و خەت و خاڵ خۆی دەبینێتەوە و ئەوەی دوەمیشیان زیاتر خۆی لە وەسف كردنی تەریقەتی گەشتنە مەعشوقدا دەبینێتەوە وەك مەستی و شەراب و ساقی و جام و خەرابات و هتد. مەحوی لە بەیتە شیعرێكدا بەم شێوەیە ئاستی دوەمیان بەكار دەبات و دەڵێت : بە بێ بەزمی حوضووری تۆ حەرامم كردوە بادە نەوەك بشكێ بە نەشئەی مەی خوماری دەردی بێ تۆیی