یه‌کێک له گرنگترین ئه‌و قه‌یرانا‌نی که‌توشی شوناسی کۆمه‌ڵگاکان ده‌بێت له‌سه‌رده‌می به‌جیهانی بووندا بریتییه له قه‌یرانی شوناس، چونکه به‌جیهانی بوون سیمایه‌کی نوێ‌ی ژیان دروست ده‌کات‌و ده‌یه‌وێت له ڕێگه‌ی که‌لتورێکی به‌رهه‌م هاتوی نوێ که که‌لتوری نه‌ته‌وه بالاده‌سته‌کانی نێو کایه‌ی به‌جیهانی بوونه، ببێته که‌لتوری هه‌موو نه‌ته‌وه‌کانی جیهان، لێره‌وه که‌لتوری نێوبه‌جیهانی بوون که‌لتورێکی بێلایه‌ن‌و جیهانی نیه، به‌ڵکو که‌لتوری نه‌ته‌وه‌یه‌کی باڵاده‌سته له رۆژئاوادا، ته‌نانه‌ت له نێو خودی ئه‌و که‌لتوره‌شدا ململانێیه‌کی تر هه‌یه له نێوان که‌لتوری ئه‌وروپی‌و که‌لتوری ئه‌مریکی‌دا.
لێره‌وه به‌جیهانی بوون زۆر له بیرمه‌ندان په‌یوه‌ستی ده‌که‌نه‌وه به ئه‌مریکایی بوون، واته زاڵکردنی که‌لتوری ئه‌مریکی به‌سه‌ر که‌لتوری نه‌ته‌وه‌کانی تردا، به‌ڵام ده‌بێت له‌وه‌ش ئاگاداربین که هه‌موو ئه‌م که‌لتووره بۆ نه‌ته‌وه‌کانی تر سه‌لبی نیه، به‌ڵکو به‌شێکی که‌لتوری داهێنراوی نوێ‌یه‌وه خواسته‌کانی ژیان‌و دنیای نوێ به‌رهه‌مهێنه‌ریه‌تی که‌پێویستیه‌که بۆ ژیانی گه‌لانی جیهان، به‌ڵام به‌شێک تری ده‌یه‌وێت جیاوازی ترادسیۆن و ئه‌خلاق نه‌هێلێت و جۆێکه له که‌لتوری رۆژئاوایی که په‌یوه‌سته به مێژووی ئایین‌و شارستانیه‌تی رۆژئاواوه.
ژیانی مرۆڤ له‌سه‌رده‌می به‌جیهانی بووندا بریتییه له قۆناغێک بۆ گۆڕان، واته قۆناغی گواستنه‌وه‌یه له‌رووی سیاسی‌و ئابووری‌و کۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه، بۆ دنیایه‌کی نوێ، له‌م قۆناغه نوێیهدا، کۆمه‌ڵگا ته‌قلیدیه‌کان توشی گۆڕانکاریه‌کی بنه‌ڕه‌تی ده‌بن، زۆرجاریش ده‌بێته مایه‌ی دروست بوونی جۆرێک له‌فه‌وزا، به‌تایبه‌ت له‌ژیانی گه‌لانی جیهانی ئیسلامیدا،چونکه له‌نێوان که‌لتوری شارستانی‌و ئایینی ره‌سه‌نی نه‌ته‌وه‌دا له‌گه‌ڵ که‌لتوره نوێ‌یه جیهانیه‌که‌دا جۆریک له‌دژایه‌تی‌و ناکۆکی دروست ده‌بێت.
ئه‌م ئاڵۆزیه‌ش کاتێک زۆرتر ئاشکرا ده‌بێت که ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه خاوه‌نی ستراتیجیه‌تێکی که‌لتوری نه‌بێت بۆ پاراستنی شوناسی نه‌ته‌وه، به‌ڵکو ده‌سه‌ڵاتی سیاسی په‌راوێزێکی ساده‌ی رۆژئاوابێت.
رۆژئاوا ئێستا گه‌یشتۆته قۆناغێک که‌له‌وانه‌یه بۆ ئه‌و کۆمه‌ڵگایه شتێکی ئاسایی بێت، چونکه گه‌شه‌ی به‌ره‌وپێش چوونی کۆمه‌ڵگا به‌شێوه‌یه‌کی قۆناغبه‌ندی بوه‌و، له‌هه‌مان کاتدا له‌سه‌ر بنه‌مای ئاین‌و شارستانیه‌ت‌و که‌لتوره مێژوویه‌که‌ی خۆی بووه، له‌به‌رئه‌وه ریفۆرم له‌ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌دا به‌رهه‌مێکی ئیجابی ده‌بێت‌و جێگه‌ی ره‌زامه‌ندی خه‌ڵک ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له کۆمه‌ڵگا ئیسلامیه‌کاندا ده‌بینرێت هه‌وڵێکه بۆ گۆڕانی بنه‌ڕه‌تی له شارستانیه‌ت‌و که‌لتورداو گواستنه‌وه‌ی بۆسه‌ر که‌لتورو شوناسێکی تر که سه‌ره‌نجام ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه روه‌وو په‌راوێزبوون‌و بێ هوده‌یی و بێ شوناسی هه‌نگاوده‌نێت،که‌ئه‌مه‌ش سه‌ره‌نجامی هێزی مانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه له‌ناو ده‌بات‌و به‌ره‌وهه‌ره‌س ده‌چیت.
له‌فه‌زای ئه‌م جهانه نوێیهدا، که زاڵبوونی تاک گه‌رایی لیبرالیزم زاڵه به‌سه‌ریدا، مرۆڤ به‌ره‌و تاک په‌رستی‌و پراکماتی‌و ته‌نهابینی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خۆی ده‌چێت، بهپێی بۆچوونه‌کانی فۆکۆیاما ئیتر مرۆڤ ئاماده‌نیه قوربانی بدات بۆ نیشتمان‌و نه‌ته‌وه‌و ئایین، به‌ڵکو ده‌گه‌ڕێت به‌شوێن خۆش گوزه‌رانیدا، واته ته‌واو مرۆڤ ده‌بێته کائینێکی بایۆلۆژی که به‌شوێن تێرکردنی غه‌ریزه‌کانیدا ده‌گه‌ڕێت، واته ته‌نها به‌شوێن گۆڕینی مۆدێله‌کان‌و ئامێره ته‌کنۆلۆژیه‌کانه‌وه‌یه‌و، به‌مه‌ش به‌ها مرۆییه باڵاکان تیایدا لاواز ده‌بێت، واته مرۆڤ زۆرتر ده‌بێته مرۆڤێکی ماددی‌و له مه‌عنه‌ویات‌و رۆحانیات خاڵی ده‌بێته‌وه، به‌مه‌ش هه‌نگاوی له کۆمه‌ڵگایه‌کی مرۆیییه‌وه زۆرتر به‌ره‌و کۆمه‌ڵگایه‌کی ئاژه‌ڵی ده‌چێت، لێره‌وه ئیترشوناس مانایه‌کی نامێنێت له‌لای ئه‌م تاکه نوێ‌یه، چونکه ئه‌و که‌سه‌ی به‌شوێن دیاری کردنی شوناسی خۆیه‌تی، ده‌بێت جه‌خت بکاته‌وه له‌سه‌ر شارستانیه‌ت‌و ئایین‌و که‌لتور،واته ده‌بێت مرۆڤێکی باڵابێت، به‌ڵام له‌م سه‌رده‌مه‌دا زۆرترین گرفتێک له کۆمه‌ڵگا نوێ‌یه‌کانداساده بوونه‌وه‌ی مرۆڤ و بازاڕی بوونی مرۆڤه.
ئه‌م مرۆڤه نوێ‌یه ده‌توانێت تازه‌ترین‌و دوایه‌مین مۆدێلی جل و به‌رگ بپۆشێ،دوایه‌مین مۆدێلی خودره‌وی هه‌بێ، به‌رزترین ئاپارتمان دروست بکا، به‌ڵام خاڵیه له هه‌موو به‌هایه‌کی مرۆییی‌و مه‌عریفی و رۆشنبیری‌و فیکری لای ئه‌و بۆنێکی نیه، مرۆڤێکی زۆر ساده‌و سه‌ره‌تایی‌یه،له‌به‌رئه‌وویه که‌له‌گه‌ڵ پێشکه‌وتنی ته‌کنۆلۆژیاو پێشکه‌وتنه جیهانیه‌کاندا خۆشگوزه‌رانی نابینێت، چاره‌سه‌ری هه‌ژاری نیه، بێ‌کاره‌کان زۆرتر ده‌بن، چوکه ئه‌م شارستانیه ماددییه بێ‌به‌شه له‌گه‌وره‌ترین شت که ئه‌ویش به‌هاکانی مرۆڤ دۆستی‌یه.
لێره‌وه ئیسلام وه‌ک ئاینێک نه‌ک ته‌نها بۆ کۆمه‌ڵگا موسولمانه‌کان به‌ڵکو بۆ ئه‌واوی کۆمه‌ڵگای جیهانی پێویستی‌یه‌کی زۆر گرنگه‌و ده‌بێت ئه‌و بۆشاییه گه‌وره پڕبکاته‌وه که‌له شارستانیه‌تی نوێ‌ی جیهانیداهه‌یه، چونکه ئیسلام ره‌هه‌ندێکی جیهانی هه‌یه ((وماارسلناک الارحمة للعالمین.. وما ارسلناک الا کافةللناس بشیرا و نذیرا)).
لێره‌وه ترازانی تاکی کۆمه‌ڵگا له خوداناسیه‌وه، بۆ جۆرێکی تر له ره‌هه‌ندی به‌ندایه‌تی‌ن سه‌راپای ژیانی توشی جۆرێک له‌بێ هوده‌یی ده‌کات، به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌مه ئه‌وه‌یه که مرۆڤی نوێ گه‌وره‌ترین قه‌یرانی سایکۆلۆژی هه‌یه‌و نه‌خۆشیه سایکۆلۆژیه‌کانی ئه‌مڕۆ گه‌وره‌ترین نه‌خۆشی جیهانین، ته‌نانه‌ت بهپێی بۆچوونی پزیشکه‌کان نه‌خۆشیه جه‌سته‌ییه‌کانیش به‌سێکی زۆریان سه‌رچاوه‌یه‌کی سایکۆلۆژیان هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مه‌ش ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت که کۆمه‌ڵگا موسڵمانه‌کان بێ قه‌یران بن‌و ته‌نها به موسولمان بوون کێشه‌کانیان چاره‌سه‌رببن، به‌ڵکو ئه‌ویش پێویستی به‌به‌رنامه‌و پرۆژه‌ی تایبه‌تی خۆی هه‌یه بۆ چاره‌سه‌رکردنی قه‌یرانه‌کانیان.
گرفتێکی گه‌وره که‌له‌ئه‌م کۆمه‌ڵگا موسڵمانه‌دا سه‌ردهه‌ڵده‌دات، بریتیه له‌خۆ نه‌ناسین‌و له‌بیربردنه‌وه‌ی خۆو نه‌مانی شوناس، که قورئان له‌م باره‌یه‌وه ده‌فه‌رمووێت: {ولاتکونوا کاالذین نسوالله فأنساهم أنفسهم} واته سه‌رچاوه‌یه‌کی گه‌وره‌ی ئه‌و قه‌یرانه له‌وه‌وه ده‌ست پێ ده‌کات که مرۆڤ خوانه‌ناس بێت، چونکه خوانه‌ناسی له کۆمه‌ڵگا موسڵمانه‌کاندا زۆر مانا ده‌گه‌یه‌نێت‌و ته‌نها ئه‌وه‌نیه که مرۆڤ بێ باوه‌ڕ بێت، چونکه بێ باوه‌ڕبوون کاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیان‌و کولتورو شوناس‌و شارستانیه‌تی تاک ده‌بێت‌و، به‌جۆرێکی تر واته پوچ گه‌رایی له ژیانی تایبه‌تی‌و خودنه‌ناسی له‌روی سایکۆلۆژی‌و نامه‌عریفی بوون له رووی زانستی، هه‌رچه‌ند ئه‌وه‌ش مافێکی مرۆڤ خۆیه‌تی و به‌شیکه له ئازادیه‌کانی تاک و ئیسلامیش ئه‌و ئازادیه‌ی به‌مافی تاک و داناوه.
تێکه‌ڵاوبوونی نه‌ته‌وه‌کان به‌شارستانیه‌تی نوێ له‌کاتێکدا که خاوه‌ن که‌لتورێکی باڵاو ستراتیجیه‌تێکی پاراستنی شوناس نه‌بێت گرفتی گه‌وره دروست ده‌کات، چونکه مانای وایه مرۆڤێک که ته‌نها گوێگره‌و وه‌رگره تێکه‌ڵ به‌ئه‌م فه‌زا نوێ‌یه ده‌بێت که‌به‌دوایدا سڕینه‌وه‌و قه‌یران‌و بێ شوناسی دروست ده‌کات، له‌به‌رئه‌وه ده‌بێت له‌ئه‌م کۆمه‌ڵگایاندا به‌تایبه‌تی له کۆمه‌ڵگا موسڵمانه‌کانداو له کۆمه‌ڵگای کوردی خۆشماندا ده‌بێت بزوتنه‌وه‌یه‌کی هۆشیاری سیاسی کۆمه‌ڵایه‌تی رۆشنبیری هه‌بێت که‌کار له‌سه‌ر ئه‌م ته‌وه‌ره‌یه بکات‌و به‌رپرسیارێتی پاراستنی شوناسی نه‌ته‌وه له‌خۆ بگرێت، چونکه ئه‌مه گرنگترین خاڵی ده‌ست پێ کردنی هه‌ره‌سی کۆمه‌ڵگای کوردیه‌و که‌دوای کۆتایی هاتنی دوژمنه ته‌قلیدیه‌کان له عه‌سکه‌رتاریه‌ت‌و تاک ره‌ویی و شۆڤێنی. ئیتر له روویه‌کی تره‌وه دوژمنه‌کانی نه‌ته‌وه دروست ده‌بنه‌وه، که دروستکردنی قه‌یرانی شوناس و لاوازکردنی تاک له‌رووی شارستانی و که‌لتوریه‌وه‌و له‌ده‌ست دانی ره‌سه‌نایه‌تی‌و توانه‌وه له که‌لتوری به‌رامبه‌ردا. به‌وته‌ی (ئه‌ریک مزوم) له زه‌مانی و کارته‌وه هه‌تا ئێستا شوناسی تاک گه‌وره‌ترین گرفتی فه‌لسه‌فه‌ی نوێ‌یه. له‌به‌رئه‌وه له‌هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌کدا ده‌بێت به‌رنامه‌یه‌ک هه‌بێت بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م قه‌یرانه، چونکه له‌ده‌ره‌وی تۆو له فه‌زای سبرنیتی کاری به‌رده‌وام هه‌یه له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگاو ئه‌و کارکردنه‌ش به‌رنامه بۆ ڕێژراوه‌و به‌نه‌خشه‌ی وردو ته‌کنۆلۆژیای نوێ به‌ڕێوه‌ده‌چێت.
لێره‌وه گرنگه که باس له رۆڵی ئیسلام بکه‌ین له‌ژیانی نوێدا، به‌ڵام ئێمه ئێستا ناتوانین ئیسلامێکی مێژووی ئیسلامێکی توراسی ئیسلامێکی ته‌قلیدی به گوتاره ساده‌کان پێشنیار بکه‌ین، چونکه ئه‌و ئیسلامه ساده‌یه توانای خۆگرتنی نیه‌و له‌به‌رده‌م پرۆژه‌و ته‌کنۆلۆژیاو شارستانیه‌تی نوێدا ناتوانێت خۆی بگرێت، له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌ویش پێویستی به ریفۆرمێکی گه‌وره هه‌یه‌و ده‌بێت به‌عه‌قڵیه‌تێکی نوێ دابڕێژرێته‌و، ئه‌و عه‌قڵه‌ش نابێت دابڕاوبێت له فیکرو جیهانبینی رۆژئاوا، وه‌ک عبدالکریم سروش ده‌ڵێت: ده‌بێت عه‌قڵی ئیسلامی عه‌قڵێکی شاره‌زابێت له شارستانیه‌تی رۆژئاواو له‌هه‌مان کاتدا شاره‌زاییه‌کی باشی هه‌بێت له‌فیکرو جیهانبینی ئیسلامیدا، واته ناتوانرێت له ئێستا ئیسلامێک پێشنیار بکرێت له ده‌ره‌وه‌ی رۆژئاوادا.
(الکسیس کاریل) له‌باسێکیدا ده‌رباره‌ی مرۆڤ ئه‌و کائینه نه‌ناسراوه‌دا ده‌ڵێت: (ئیمه پێویسته مانای مه‌رگ و ژیان بزانین، ئایا ده‌بێت ژیانمان چۆن بێت؟ بۆ کوێ ده‌چین؟ ئایا چاره‌نوسی ئێمه چیه؟ ئه‌مه‌ش گیانی فه‌لسه‌فه‌ی بوونه له ئیسلامدا، واته گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و گیانه فه‌لسه‌فیه بۆ شارستانیه‌ت و ژیانی نوێ‌ی تاک (وایتهد) بیرکاری زان‌و فه‌یله‌سوفی مۆدێرن له‌و بڕوایه‌دایه که‌له‌م سه‌رده‌مه نوێیهدا مرۆڤ له ژیانی شاره‌گه‌وره‌کان‌و کۆمه‌ڵگا قه‌ره‌بالغه‌کاندا به‌شێک له‌راستی‌یه‌کانی خۆی وون ده‌کات.
ئه‌مه‌ش به‌مانایه‌کی تر له قه‌زای شاردا مرۆڤ توشی نامۆبوونو له‌بیربردنه‌وه‌ی خۆد ده‌بێت به‌هۆی سه‌رقاڵ بوونی به‌ژیانی نوێوه، له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که پێویسته شار به‌رده‌وام له‌سه‌ر بنه‌مای فه‌لسه‌ته‌یه‌ک به‌ڕێوه‌بچیت، فه‌لسه‌فه‌ی شاریش له‌لای فه‌یله‌سوفان مانایه‌کی گه‌روه‌ی هه‌یه، هه‌ر له سوقرات‌و ئه‌فلاتوون هه‌تا فارابی‌و ئیبن روشد هه‌ریه‌که‌یان به‌جۆڕێک قسه له فه‌لسه‌فه‌ی شار ده‌که‌ن، کێ شار به‌ڕێوه ده‌بات؟ ئایا ئه‌وانه‌ی شار به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن خاوه‌نی چ فه‌لسه‌فه‌یه‌کی مه‌عریفیین، چونکه دواجار ئه‌و ئه‌نجامد ده‌دات به ده‌سته‌و که ئایا شار ده‌که‌ن به‌شاری مالۆسه‌کان، یان شاری فاسقه‌کان، یان شار ده‌بێته شاری فه‌لسه‌فه‌و مه‌عریفه‌و مرۆڤ دۆستی.
زۆرتر ئه‌و قه‌یرانه رووده‌کاته لاوان‌و نه‌وه‌ی نوێ، چونکه ئه‌وانن که‌ده‌بنه‌هۆی گۆڕانکاری‌و گه‌شه‌و به‌ده‌سته‌وه گرتنی جڵه‌وی ژیانی کۆمه‌ڵگاکان، له‌به‌ر ئه‌وه زۆر پێویسته که‌تو گوتارێکی نوێت هه‌بێت که‌هه‌تا به‌ره‌ی نوێ ئاماده‌ی پاراستنی شوناس بێت‌و له‌وه تێ بگات که‌بێ شوناس بوون مانای جۆرێک له‌تیاچوونو هه‌ره‌س‌و نامۆبوون ده‌گه‌یه‌نێت.
شوناس بۆ به‌ری نوێ گرنگیه‌کی تایبه‌تی هه‌یه، ئه‌و گرنگیه‌ش به دژه‌کانیدا ده‌ناسێته‌وه، (الأشیاء تعرف باضدادها) ئه‌گه‌ر توێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی له‌سه‌ر ژیانی لاوانی سه‌رگه‌ردان‌و بێ شوناس‌و په‌ڕه‌گه‌نده‌و پوچ گه‌را بکه‌یت، پرسیار له ئامانج‌و ویست‌و ئیراده‌یان بکه‌یت، پرسیار له حه‌زو ئاوات‌و شێوازی ژیانیان بکه‌یت، هه‌روه‌ها له په‌یوه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی‌و داهێنان‌و ره‌وتی ژیانیان بگکه‌یت، ئه‌و کاته ئێده‌گه‌یت که ئه‌گه‌ر نه‌وه‌ی نوێ به‌ره‌و ئه‌و ئاراسته‌یه هه‌نگاو هه‌ڵبگرێ توشی چ کاره‌ساتێک ده‌بن‌و چارنوسی نه‌ته‌وه چی لێ دێت‌و ئاستی گه‌ل له ململانێی شارستانیدا به‌کوێ ده‌گات.
گه‌ڕانه‌وه بۆ شوناس واته گه‌ڕانه‌وه بۆ راستی، ئه‌مه‌ش به‌و مانایه که فه‌رهه‌نگی (عمید)داهاتوه، واته راستی شته‌کان که‌مێک که هه‌موو سیفه‌ته جه‌وهه‌ریه‌کانی تێدا کۆده‌بێته‌وه. وه‌ک قورئانیش ده‌فه‌رموێت:{وقل جاء الحق وزهق الباطل إن الباطل کان زهوقا} لێره‌دا قورئان ئیسلام به‌راستی ناوده‌باتیان ده‌فه‌رموێت:{ومن احسن قولاً ممن دعا الی الله و قال اننی من المسلمین} واته لێره‌دا باس له‌و گوتاره بۆکۆمه‌ڵگا باسه له فه‌لسه‌فه‌ی ژیان، که ئیسلام به‌باشترین ئه‌و گوتاره داده‌نێت.
یان ده‌فه‌رموێت:{صبغه الله و من احسن من الله صبغه و نحن له عابدون} ئه‌مه‌ش ململانێ‌یه بۆ باشترین پرۆگرامێک بۆژیان هه‌ڵگری راستی بێت.
شوناس له‌مانا عه‌ره‌بیه‌که‌یدا به (هویة) دێت له رووی زمانه‌وانیه‌وه (خود) ده‌گه‌یه‌نێت که ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ راناوی (هو).
(ئه‌ریکسۆن) که‌یه‌کێکه له‌و فه‌یه‌له‌سوفانه‌ی که زۆر له‌سه‌ر(شوناس) ده‌دوێت و ده‌ڵێت له شوناسێک که پێویسته به شێوه‌یه‌کی رۆشن به‌ره‌ورووی بێته‌وه، پێویسته پرسیار بکات که‌ئایا ئه‌و کێ‌یه؟ ئایا ئه‌و له توانایدا ئه‌وانه‌ی توشی قه‌یرانی شوناس ده‌بن، سه‌ره‌نجام کاریگه‌ری بۆ سه‌ر لاوازکردنی ئیراده‌یان ده‌بێت، واته توانای هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیارێتیان نابێت، له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌و گه‌نجانه ده‌بینێ که مرۆڤ ساده‌و بێ کارو تلیاک خۆرو بێ به‌رنامه‌ن له ژیاندا.
(کراجر) بۆچونێکئ تری له شوناس هه‌یه‌و ده‌ڵێت: (واته هاوسه‌نگی له نێوان خودو ئه‌وانه‌ی تردا) که‌ئه‌وه‌ش بۆ مرۆڤ زۆر گرنگه چونکه سه‌ره‌تا ده‌بێت تۆ پێناسێکت بۆ خۆت‌و کۆمه‌ڵگاکه‌ت هه‌بێت ئینجا ده‌توانیت مامه‌ڵه‌یه‌کی هاوسه‌نگ له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وی خۆتدا بکه‌ی، هه‌موو که‌لتورو بۆچوون‌و ئایدیایه‌ک هه‌ڵگری شوناسێکی تایبه‌تی خۆیه‌تی، ئایا تۆ چۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌دا ده‌که‌یت، ئه‌گه‌ر خاوه‌نی ستانداردێک نه‌بێت، له‌به‌ر ئه‌وه زۆر گرنگه کۆمه‌ڵگا شوناسی خۆی دیاری بکات کۆمه‌ڵگای بێ شوناس وه‌ک لێکی بێ ئه‌رزش وایه به‌ده‌م ره‌شه‌باوه که‌به‌ره‌و هه‌رشوێنێک بچێت له‌و شوێنه‌دا مانایه‌کی نیه، له‌به‌رئه‌وه ئێستا بۆ کۆمه‌ڵگای کوردی ده‌بێت ئه‌وه دیاری بکرێت، ئایا سه‌ربه چ شارستانیه‌تێکه؟ ئایا له‌رووی ئایینیه‌وه سه‌ربه چ ئایینێکه، له‌رووی که‌لتوریه‌وه سه‌ربه‌چ که‌لتورێکه، پاش دیاری کردنی ئه‌مانه ئینجا ده‌توانێت مامه‌ڵه‌ی هاوسه‌نگ له‌گه‌ڵ دیارده‌و گۆڕانکاریه جیهانیه‌کاندا بکات، له رویه‌کی تره‌وه شوناس په‌یوه‌ندی به ژیانه‌وه‌هه‌یه، واته ژیان ناسی، ژیان پڕه له حیکمه‌ت‌و دانایی‌و فه‌لسه‌فه‌و جوانی‌و به‌های گه‌وره‌ی مرۆیی، ئایا چۆن مرۆڤ به‌ئه‌م ئاسته ده‌گات.
لێره‌وه ده‌بێت تاک مه‌رجه‌عی ژیانی خۆی دیاری بکات، ئایا بڕوای به‌چ جۆره جیهانبینیه‌ک هه‌یه بۆ ژیانی خۆی، ئه‌م پرسیاره‌ش لای که‌سێکه که‌بیه‌وێت به‌ژیانێکی مرۆڤانه‌ی به‌هادار بژی، ژیانێک که‌له ئالۆزی‌و ساده‌یی‌و ره‌وشته ئاژه‌ڵیه‌کان بپارێزرێت، لێره‌وه ئیسلام بۆ رزگارکردنی تاک له‌و قه‌یرانه هاتووه بۆ سه‌رجه‌م کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی که ئاراسته‌ی ده‌کات بۆ چاکترین جۆری ژیان له دنیاو دوارۆژداو به‌مه‌ش تاکێکی ته‌واو به‌جه‌سته ده‌کات له ژیاندا.
باسکاڵ ده‌ڵێت: له دایک بووم و نازانم بۆ چی هاتوومه دونیا، ژیام‌و نه‌مزانی چۆن ژیانم به‌سه‌ربرد. ئێستاش جیهان به‌جێ ده‌هێڵم‌و نازانم بۆ کوێ ده‌چم.
له‌ووته‌یه‌کی تریدا ده‌ڵێت: مرۆڤ سه‌رسوڕهێنترین به‌دیهاتووی سروشته، ده‌رباره‌ی جه‌سته‌ی خۆی زانیاری ته‌واوی نیه، گیان ناناسێت‌و نازانێت په‌یوه‌ندی نێوان جه‌سته‌و رۆح چیه‌و سه‌ری سوڕماوه، له‌کاتێکددا که‌بوونی خۆی په‌یوه‌سته به‌ئه‌وه‌وه.
ئه‌مه قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی مرۆڤی مۆدێرنه که ته‌کنۆلۆژیاو پێشکه‌وتنه جیهانیه‌کانی ناتوانن بۆی پڕبکه‌نه‌وه‌ن ئه‌مه‌ش سه‌چاوه‌ی قه‌یرانێکی گه‌وره‌یه چونکه نه‌ناسینی ژیان پاشان ده‌بێته هۆی قه‌یرانی خود ناسی، ئه‌گه‌ر تاک له‌ناخیدا قه‌یرانی هه‌بێت ناتوانێت په‌یوه‌ندیه‌کانی کگه‌ڵ جیهانی ده‌ره‌وه‌شدا ڕیک بخات، لێره‌شه‌وه هه‌ست به به‌رپرسیارێتی ناکات به‌رامبه‌ر خۆی و ئه‌وانی تر که‌له ده‌وروبه‌ریدا ده‌ژین، هه‌ر لێره‌وه‌ش په‌یوه‌ندی ئاک به‌ڕابورده‌وه دیاری ده‌کات‌و ده‌زانێت چۆن له ئاینده‌دا بژی.
بۆ پاراستنی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی‌و نشتمانیمان ئه‌مڕۆ پێویسته هه‌ڵوێستی رونمان له ئاین و که‌لتورو شوناسی خۆمان دیاری بکرێتو چۆنیش له‌شوناسی به‌رامبه‌ره‌کان ده‌ڕوانین، ئه‌مه‌ش پێویستی به‌وه‌هه‌یه که هۆشیاریه‌کی گشتی له دام و ده‌زگاکانی په‌روه‌رده‌و فێرکردن‌و ڕاگه‌یاندن‌و ئاسته به‌رزه‌کانی حکومه‌تدا هه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی رێگه نه‌درێت کۆمه‌ڵگای ئێمه ببێته جێگه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی هه‌موو جۆڕه ڤایرۆسێک که‌دواجا جه‌سته‌ی کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و دارزان ده‌بات.
ئه‌ریکسۆن ده‌ڵێت: که‌سێک که خاوه‌نی ستانداردێک نیه له فه‌رهه‌نگ و ئانی‌و ئادۆلۆژیا ئه‌وه که‌سێکه که‌به‌ده‌ست شپرزی شوناسه‌وه ده‌ناڵێنێت، ئه‌و که‌سه ناتوانێت که‌ڵک له ربوردوی خۆی وه‌ربگرێت، هه‌روه‌ها ناتوانێت خاوه‌نی به‌رنامه‌یه‌کی به‌پێزبێت بۆ ئاینده. که‌سێک که‌خاوه‌نی شوناس نیه هه‌ست به‌نامۆیی و ته‌نیای‌و بێکه‌سی ده‌کات، ده‌رونی شڵه‌ژاوه‌و خاوه‌نی به‌رنامه‌یه‌کی راست‌و ره‌وان نیه، نه‌ده‌زانێ به‌باشی له ئێستادا بژی، نه‌به‌رنامه‌ی هه‌یه بۆ ژیانی داهاتووی، ئه‌و که‌سه ده‌بێته خاوه‌نی شوناسێکی سه‌لبی، له‌به‌ر ئه‌وه یه‌که‌م به‌ره‌و رووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئایین‌و که‌لتورو شارستانیه‌تی خۆی ده‌بێت، ده‌ست ده‌داته ره‌خنه‌گرتنێکی بێ ئامانج، ئه‌مه‌ش له‌جیاتی هه‌وڵدان بۆ چاکسازی و ریفۆرم له‌بواره جۆربه‌جۆره‌کانی ژیانی کۆمه‌ڵگاو هه‌موو قه‌یرانه‌کان ده‌گرێته‌وه بۆ ئاین‌و که‌لتوری خۆی.
لێره‌وه هه‌وڵ ده‌دات بۆ له‌ڕیشه‌وه ده‌رکێشانی ئه‌م که‌لتوره، واده‌زانێت لێره‌وه ژیانی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگا چاک ده‌بێت، یا کۆمه‌ڵگای ئێمه ده‌گاته ئاستی کۆمه‌ڵگا پێشه‌وتووکان. به‌ڵام له راستیدا ئه‌م هه‌وڵه له ده‌رونێکی شڵه‌ژاوو که‌سێکی قه‌یراناویه‌وه سه‌رچاوه‌ده‌گرێت که‌ناتونێت خۆی بناسێت، واته خاوه‌نی شوناسێک نیه له‌به‌رئه‌وه به‌رده‌وام هه‌وڵ ده‌دات که خزمه‌ت به شوناسێکی تر بکات‌و ده‌بێته تابوری پێنجه‌م له‌ناو که‌لتوری خۆیدا، که‌سه‌ره‌نجام نه‌شوناسی به‌رامبه‌ر وه‌ری ده‌گرێت‌و نه‌ده‌توانێ بگه‌ڕێته‌وه بۆ شوناسه راسته‌که‌ی خۆی، لێره‌وه بێ گه‌یشتن به هیچ ئامانجێک ژیان به‌جێ ده‌هێڵێت.
شوناسی سیاسی:
هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌بێت خاوه‌نی شوناسێکی تایبه‌تی خۆی بێت، ئه‌مه زیاتر له سیاسه‌تدا ره‌نگ ده‌داته‌وه، واته هێزه سیاسیه‌کان ده‌بێت کۆک بن له‌سه‌ر دیاری کردنی شوناسی سیاسی نه‌ته‌وه‌که یان ده‌توانن له‌ئه‌م چوارچێوه‌یه‌دا کاربکه‌ن بۆ به‌ده‌ست هێنانی ئامانجه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان، هه‌روه‌ها پێویسته ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک له‌پێناو پاراستنی شوناسی نه‌توه‌که‌یدا خه‌بات بکات‌و ململانێی هێزه سیاسیه‌کانیش که‌ئه‌م بواره ده‌رنه‌چێت، چونکه ئه‌گه‌ر شوناسی سیاسی نه‌ته‌وه دیاری نه‌بێت، ئه‌وا سیاسه‌ت کردن ناتوانێت کۆک بێت له‌گه‌ڵ که‌لتورو شارستانیه‌ت‌و ربوردوی نه‌ته‌وه‌دا، وه‌ناتوانێت بۆ ئاینده‌ش خاوه‌نی ستراتیجیه‌تێکی روون بێت.
ئێستا هه‌موو نه‌ته‌وه باڵاده‌سته‌کان خاوه‌ن شوناسی تایبه‌ت خۆیانن که ئه‌م شوناسه باڵاده‌سته له په‌روه‌رده‌و پێگه‌یاندن‌و رۆشنبیری‌و زانکۆو ناوه‌نده ئه‌کادیمیه‌کان، له‌هه‌مان کاتدا ده‌توانێت خاوه‌ن پلانی خۆی بێت بۆ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌ی خۆیدا، له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌مڕۆ له کۆمه‌ڵگای کوردیدا زۆر پێویسته ده‌سه‌ڵاتی سیاسی شوناسی سیاسی خۆی به ئاشکرا بۆ خه‌ڵک روون بکاته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی کاری سیاسی به‌شێک بێت له پاراستنی شوناسی خه‌ڵک‌و ده‌سه‌ڵاتیش ببێته ده‌سه‌ڵاتێکی جه‌ماوه‌ری، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ له کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ده‌بینرێت ده‌سه‌ڵاتی سیاسی شوناسێکی نیه، به‌ڵکو له زۆربه‌ی بواره‌کانی په‌روه‌رده‌و رۆشنبیری‌و سیاسی‌و کۆمه‌ڵایه‌تیدا به ئاراسته‌یه‌کی پێچه‌وانه‌ی شوناسی خه‌ڵکه‌وه هه‌نگاو هه‌ڵده‌گرێت واته ئه‌وه‌نده‌ی کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و هه‌ره‌س‌و دابڕان ده‌بات، ئه‌وه‌نده هه‌وڵی بنیات نان‌و دروست کردنی نیه.
رۆژناوه‌ی (هاثارکس)له‌م ماوه‌یه‌دا لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی بڵاوکرده‌وه له نوسینی (ناثشدغوتمان) که‌له‌گێڵگه‌ی (وای) له‌نزیک واشنتون ئه‌نجام درابوو که په‌یمانگایه‌که سه‌ربه (ئاژانسی جوله‌که) سه‌رپه‌رشتی کردوو، ئه‌م کۆبوونه‌وه‌یه به مه‌به‌ستی زرگار کردن‌و پاراستنی شوناسی جوله‌که ئه‌نجام درابوو، بهپێی ئه‌م کێکۆڵینه‌وه‌یه شوناسی جوله‌کایه‌تی هه‌تا ساڵی (2025) له‌به‌رده‌م مه‌تری له‌ناوچوندایه.
ئه‌م کۆبوونه‌وه‌یه به‌به‌شداری پسپۆڕانی ئایینی‌و کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی‌و ئابوری ئه‌نجام دراوه، له‌نێوانیاندا (ئالان درشوفیتش) (ستیوارت) ئه‌ندام کۆنگرێس‌و وه‌زیری پێشووی دارایی ئه‌مریکا (ناتان شارانسکی) وحاخام (شموئیل سیرات) به‌شداری کردووه، سه‌رۆکی کۆبوونه‌وه‌که‌س(ئافی غیل) بوو، ئامانج له‌ئه‌م کۆبوونه‌وه‌یه‌ش ووتی: ئامانجمان ئه‌وه‌ی که ئایا پێویسته چی بکه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی باری جه‌له‌که له دنیادا به‌ره‌و بارێکی باشتر ببه‌ین، ئایا چۆن جوله‌که‌کان ئاینده‌یه‌کی ڕۆشنبیریان ده‌بێت.
پرۆفیسۆر (راینهارتس) ووتی: وه‌ک هه‌موو به‌شداربوانی کۆبوونه‌وه‌که هه‌ست به مه‌ترسیه‌کی گه‌وره ده‌که‌م له‌سه‌ر له‌ناوچوونی شوناسی جوله‌کایه‌تی‌و که‌م بوونه‌وه‌ی قه‌باره‌ی جوله‌که به‌شێوه‌یه‌ک که‌له ئاینده‌دا ده‌گمه‌نه وه‌ک گه‌لێک بمێنێته‌وه.
هه‌موو به‌شداربوانی کۆبوونه‌وه‌که سووربوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که گه‌وره‌ترین ترسیان ئه‌وه‌یه که‌له‌م نزیکانه‌دا شوناسی جوله‌کایه‌تی روله‌لاوازی کردوه، له‌م سه‌رده‌مه‌دا جوله‌ک که‌وتۆته به‌ر کێبه‌رکێ‌یه‌کی گه‌وره له‌گه‌ڵ ئاییدۆلۆجیاجیهانیه‌کان‌و له‌م بازاڕه گه‌وره‌یه‌شدا سوناسی جوله‌که به‌ره‌ولاوازی ده‌چێت، که ئه‌مه‌ش ده‌بێته دورکه‌وتنه‌وه‌ی تاکه‌کانی جوله‌که له ده‌وری ئاینه‌که‌یان‌و به‌مه‌ش ئیسرائیل روو له لاوازی ده‌کات.
پاش ئه‌وه‌ی که کۆبوونه‌وه‌که چه‌ند رۆژێکی خایاند له کۆتایدا گه‌یشته ئه‌وه‌ی که به‌یاننامه‌یه‌کی هاوبه‌ش ده‌ربکه‌ن که‌تیابدا هاتووه (گه‌لی جولوکه توشی لاوازیه‌کی زۆر بووه به‌هۆی نه‌بوونی سه‌رکرده‌یه‌کی رۆحی له‌بار که هه‌وڵی زیندو کردنه‌وه‌ی شوناسی جوله‌کایه‌تی بدات.
هه‌رله‌م کۆبوونه‌ویه‌دا (سوپاسی رادیکاڵه ئورسودۆکسیه‌کانیانکرد که تواتنیویانه پارێزگاری له شوناسی جوله‌کایه‌تی بکه‌ن، به شێوه‌یه‌ک که گرنگی به خوێندنی ته‌ورات ده‌ده‌ن‌و جولوکه‌کان به‌رده‌وام که ئاماده‌باشیدان‌و گه‌رمو گوڕن.)
ئه‌م بابه‌ته‌ش له‌به‌رده‌م کۆنگره‌ی سه‌رکرده‌ی رێکخراوه جوله‌کان له ئه‌مریکادا خوێندرایه‌وه، له‌م نزیکانه‌شدا حکومه‌تی ئیسرائیل به‌گه‌رمی مشتومڕی له‌سه‌ر ده‌کات‌و باس له ئاینده‌ی شوناسی جوله‌که ده‌کات.
لێره‌وه ده‌بێت ئێمه‌ش له هه‌وڵی پاراستنی شوناسی خۆماندابین، چونکه ئه‌و نه‌وه نوێ‌یه که‌به‌ڕێوه‌یه،نه‌وه‌یه‌که به‌هۆی نه‌بوونی په‌روه‌رده‌یه‌کی زانستی و شوناسێکی سیاسی رون روی له‌نامۆبوو‌ن‌و هه‌ست نه‌کردن به به‌رپرسیارێتی کردوه،له‌به‌ر ئه‌وه پێویسته له به‌رنامه‌یه‌کی تۆکمه‌ی نوێدا که‌له خێزن‌و قونابخانه‌و رۆشنبیری‌و مزگه‌وت‌و هۆشیاری رێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگای مه‌نی‌دا ره‌نگ بداته‌وه، جارێکی تر له‌هه‌وڵی پێگه‌یاندنی نه‌وه‌ی نوێدابین، که‌ئاشت بێت له‌گه‌ڵ ئانی و نه‌ته‌وه‌و که‌لتورو شارستانیه‌تی خۆی‌و هه‌ست بکات که ئوه هه‌ڵگری شوناسێکی ره‌سه‌نه‌و کار بۆ پاراستنی بکات‌و له‌هه‌مانکاتدا دابڕاو نه‌بێت له پێشکه‌وتنه نوێیه‌کان‌و ئاگادار بێت له شوناسی کایه‌ی به‌جیهانی بوندا.
سه‌رچاوه: گۆڤاری بانگی هه‌ق، ژماره‌ی21
بۆچوونه‌کان