...ماندوویی، دووپات بوونه‌وه، ته‌نیایی، ڕۆژ به‌تاڵی، هه‌رڕۆژه‌یی، ژاکاوی، ئاواته‌خوازی مردن ،... وشه‌هایه‌کی ئاشنا له سه‌رده‌می ده‌رفه‌ته‌کان و لێزانی و تیکنۆلۆژیه که بۆ ڕزگاری مرۆڤ له ته‌نیایی هاتوون، به‌ڵام ڕۆژ له دوای ڕۆژ مرۆڤ ته‌نیاتر و ته‌نیاتر ده‌بێت. ئه‌گه‌ر بچمه زانکۆ ژیان باشتر ده‌بێت. ئه‌گه‌ر ھاوسەرگیری که‌م ژیان خۆشتر دەبێت. ئه‌گه‌ر خاوه‌نی مناڵ بم ژیان باشتر ده‌بێت. ئه‌گه‌ر مناڵه‌کان گه‌وره بن ژیان باشتر ده‌بێت. ئه‌گه‌ر کاری به دڵی خۆمم به‌ده‌ست ھێنا ژیان باشتر ده‌بێت.ئه‌گه‌ر پاره‌ی به ئه‌ندازه به‌ده‌ست بێنم ژیان باشتر ده‌بێت و ئه‌گه‌ر....،ئه‌گه‌رهایه‌ک که هیچ کات کۆتایی پێ نایه‌ت و ژیان باشتر نابێت. به ڕاستی بۆ؟ به هه‌ر ئه‌گه‌رێک که ده‌گه‌ین کێشه‌و کەلێنی پاش ئه‌و، خۆشی به‌ده‌ستهێنانه‌که‌ی له ئێمه ده‌ستێنێ. بۆ نموونه کاتێک ده‌ڕۆین بۆ زانکۆ ئه‌و جار تێده‌گه‌ین و ده‌زانین که جؤرى باشتر و قۆناغ‌گەلێکی سه‌رتر هه‌یه که‌وابوو ئه‌م قۆناغه‌ی که ئێستا تێیدام باش نیه پێویسته بۆ قۆناغێکی تر بڕۆم تا ژیان باشتر بێت.به‌ڵام ئه‌م زنجیره‌یه دووپات ده‌بێته‌وه و ئێمه هه‌ستی ڕه‌زامه‌ندی و باشتر بوونی بارودۆخه‌کانمان نيیه! به‌ڕاستی بۆ؟؟! ڕه‌نگه ئێمه ژیان ناکه‌ین، ته‌نیا زیندووین و ڕه‌نگه گیرۆده‌ی سه‌رناوه‌کانی باشتر بوونی ژیانین. سه‌رناوهایه‌ک که پێکهێنه‌ری ئه‌وان خوودی ڕاسته‌قینه‌ی خۆمان نیين، به‌ڵکوو تاریفی خه‌ڵک و کۆمه‌ڵگا له باشتر بوونه و...ڕه‌نگه..... دەروونناسی، ڕه‌وشتێک بۆ ڕزگاری ئێمه له‌م کێشه‌و مشتومڕە به ئێمه ده‌ناسێنێ. ڕه‌وشتێکی زۆر کاریگه‌ر و به‌کارهاتوو بۆ به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی ئارامی له ئه‌وپه‌ڕی گوشار، ده‌رمانی ده‌رده‌کانی درێژخایه‌نی ڕووحی و زه‌ینی، نه‌هێشتنی دڵەڕاوکێ و ژاکاوی و زۆر کردنی داهێنه‌ری، به‌ھێزکردنی بیر، نه‌رم و نیانی و شیاوی زه‌ین. ز‌ۆرکردنی کاتی کاردانه‌وه و هه‌روه‌تر به‌ره‌نجامی هۆشی، به‌م ڕه‌وشته نوێیه زه‌ین ئاگایی یا (Mindfulness ) ده‌ڵێن. لانگێر (1989) وشه‌ی «زه‌ین ئاگایی» بۆ باسكردن له کارێکی سه‌ره‌تایی زانستی بەکار ھێنا.به بڕوای لانگێر زه‌ین ئاگایی ڕه‌وتێکی ناسینی به‌دیهێنه‌ر و پێکهێنه‌ره و کاتێک که هه‌ر تاک ئه‌م سێ تایبه‌تمه‌ندييه سەرەتاییەی خواره‌وه‌ى به کار ھێنا؛ خۆی ئاشکرا دەکا. ئه‌و سێ تایبه‌تمه‌ندیه بریتین له : 1- به‌دیهێنانی ده‌سته‌به‌ندێکی نوێ. 2- وەرگرتنی ئاگاداری نوێ. 3- ئاگاداری له ڕوانگه و سووچه‌کانی ڕەھەندی قووڵتر و زۆرتر (ساین و هاوکاران،2005) بایڕۆن (2006) پێی وایە به‌رنامه‌گه‌لی سازیاری به که‌ڵکی زه‌ین ئاگایی بۆ به‌دیهێنان و پاراستنی ئاگایی بریتین له : نه‌بوونی دادوه‌ری هێژاندن، سه‌بر و پشوودرێژی، سه‌بر و خۆڕاگری، زه‌ینی ده‌سپێکه‌ر، گیرۆده نه‌بوون، وەرگرتن و ڕزگار بوون. زه‌ین ئاگایی له ده‌هه‌ی 1970 له ڕۆژئاوادا به‌ر سه‌رنج که‌وت(1) بنەمای زۆرێک له نه‌خۆشيه ڕووحی و جەستەییەکان، بۆ سه‌ر جۆری بیرکردنەوە ده‌گه‌ڕێته‌وه.ئه‌و بیرانه‌ی که ڕێگەی خۆی نابینێته‌وه و نازانێ چی ده‌وێ و به دایمه له ناته‌بایی و سه‌ر لێشێواوی و خۆی لێ وون بوون به کڕ و کاش خه‌ریک ده‌بێت (2) زه‌ین ئاگایی یانی خڕکردنه‌وه‌ی ته‌واوی هۆش به‌رامبه‌ر به تاقه تاقه ئه‌و ڕووداوانه‌ی که هه‌ر ئێستا و لێره ڕوو ده‌ده‌ن.ئێمه چ زه‌ین ئاگا بین و چ زه‌ین ئاگا نه‌بین ئاخری ئه‌م ڕووداوانه ڕوو دەدەن. به‌ڵام کاتێک له حاڵه‌تی زه‌ین ئاگا داین تاقه‌تاقه ئه‌م ڕووداوانه ده‌بینین و به ته‌واوی گیان هه‌ستی پێ ده‌که‌ین و تێ ده‌گه‌ین. زه‌ین ئاگایی شتێک له جنسی ئاگاییه و زانست و زانیارێک نيیه که فێری بين و به لەبەر کردن بە مێشکی بسپێرین و فێری بین. زه‌ین ئاگایی له جنسی بەخەبەربوون و هۆشیاریه و هونه‌ر و لێزانین نیه که تا به شێوه‌یه‌ک فێری بین و پاشان تا کۆتایی ته‌مه‌نمان به خه‌یاڵێکی ئاسووده به کاری بێنین. زه‌ین ئاگایی جۆرێک ڕه‌وشتی ژیان کردن تا کۆتایی ته‌مه‌نه. ئه‌م ڕه‌وشته‌ش زۆر ساده‌یه . هه‌ر ئه‌وه‌نده به‌سه که ئێمه به‌جێی مانه‌وه له ڕابردوو و داهاتوو هۆشمان كۆ بکه‌ینه‌وه سه‌ر ساته‌کانی ئێستای ژیانمان، له ڕاسته‌قینه‌ترین کاتی ژیانمان یانی هه‌ر له ئێستادا بین. ـ زه‌ین ئاگایی یانی بەخەبەربوون و هۆشیاری 100% له‌سه‌ر ئه‌و ڕووداوانه‌ی که ئێستا له حاڵی ڕوودان دان.ڕه‌نگه که‌سێکی ته‌واو بێ سه‌واد، بتوانێ زه‌ین ئاگا بێت به‌ڵام مامۆستایه‌کی زانکۆ بەئه‌زموون نه‌توانێ ئه‌وه به‌ده‌ست بێنێ. ئه‌گه‌ر ئێوه وا بیر ده‌که‌نه‌وه هه‌ڵه‌تان کردووه یا خه‌ڵکی تر بیرده‌که‌نه‌وه ئێوه به ئاکام نه‌گه‌یشتوون، ئه‌م بیر و بڕوای خۆتان و خه‌ڵکی تر هیچ پێوه‌ندێکی به ڕاسته‌قینه‌ی ژیانی ئێوه نیه .ته‌نیا یه‌ک بیر و بڕوایه .بیریش شتێک جگه سوڕانی زه‌ین له نێوان وێنه‌کانی بير و ئه‌ندێشه و بڕواکان نیه. هه‌ر ئه‌مه و به‌س. که‌سێک که زه‌ین ئاگا بێت هیچ کات خۆی له‌گه‌ڵ بیری خۆی به یه‌ک نازانێ و به‌پێی بیر و هه‌ستی خۆی ، پێناسه‌ی خۆی ناناسێ. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌ی که زۆر کات که‌سێکی زه‌ین ئاگا وه‌ک منداڵان له‌به‌ر چاو دێت تا مرۆڤه گه‌وره‌کان. که‌سێکی زه‌ین ئاگا به مه‌به‌ست و نیه‌تێکی دیاری کراو شه‌ش دانگی هۆشی خۆی ته‌نانه‌ت له دژوارترین هه‌ل و مه‌رجيشدا بۆ ئێستای خۆی کۆ ده‌کاته‌وه . به‌ڵام که‌سێک که زه‌ین ئاگا نه‌بێت به‌ده‌ست گرتن بە بارودۆخه‌کان و ھه‌روەھا ناوخۆ و دەرونیاتەکانی ده‌سپێرێ. که‌سێکی زه‌ین ئاگا له هه‌ر ساتێکدا به خواستی خۆی، سه‌رنجی خۆی له‌سه‌ر یه‌ک بابه‌ت داده‌نێ ،ئه‌گه‌ریش هۆشی بڕوات و بیری بۆ جێگایه‌کی دیکه بڕوات ده‌ستبه‌جێ له‌به‌ر زه‌ین ئاگا بوونه‌که‌ی ئه‌م لادانه‌ی بیری ده‌زانێ و به نه‌رم و نیانی و به بێ ئه‌وه‌ی ره‌خنه له خۆی بگرێ و خۆی بچووك بکاته‌وه دووباره هۆشی خۆی له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی پێی خۆشه خڕ ده‌کاته‌وه. تاکی زه‌ین ئاگا زۆر به هۆشه. سوودمه‌ندی و قازانجداری ئه‌و ژینیدا له ئاستێکی سەرەوەیە. چون به ته‌واوی لەسەر هۆشه‌وه و بەم ھۆشیاریەوە هه‌ر کام له کاره‌کانی ڕۆژانه‌ی ئه‌نجام ده‌دات. پڕه له هێز و توانایی، چون هێزی ژیانی له‌سه‌ر بیرۆکەی خۆڕایی خه‌سار و به فیڕۆ نادات. تاکی زه‌ین ئاگا له ئێستادا دەژی، بوونێکی ته‌واوی هه‌یه له حاڵێکدا که تاکێکی ئاسایی له ڕابردوو و بۆ داهاتوو ده‌ژی و هیچ به‌شێک له ژیانى بۆ ئێستای خۆی تەرخان نەکردووە. له ڕاستیدا ئه‌گه‌ر بمانهه‌وێ جیاوازی ڕۆحیه‌ی که‌سێکی زه‌ین ئاگا له‌گه‌ڵ که‌سێکی ئاسایی ده‌ست نیشان بکه‌ین پێویسته حه‌وت خاڵی سەرەکی زه‌ین ئاگایی له پێشدا بناسین تا بتوانین به‌رامبه‌ر به زه‌ین ئاگا بوونی كه‌سێک له‌گه‌ڵ ئاسایی بوونی ڕای خۆمان ده‌رببڕین. حه‌وت بنه‌مای سەرەکی زه‌ین ئاگایی بریتین له : 1)دادوه‌ری نه‌کردن: واته بێ پێشداوه‌ری و سڕینه‌وه یا قەبووڵکردن له‌گه‌ڵ ژیانی خۆمان به‌ره‌نگاری بکه‌ین و به‌شی شاردراوه‌ی دروست و نادروستی ڕووداوه‌کانی ناخ و ده‌ره‌وه‌ی خۆمان ببینین. 2)خۆڕاگری: واته خاوه‌ن لێبوردەیی بوون ،پشوودرێژ بوون و ماف دان به ڕووداوه‌کان بۆ ئه‌وه‌ی له جێی خۆیان ڕوو بده‌ن. 3) خاوه‌نی مێشکێکی کراوه بوون: واته تێگه‌یشتنی هه‌موو شتێک به‌و جۆره‌ی که هه‌ن. واته به‌ش نه‌کردنی زه‌ین به ڕه‌ش و سپی . واته ته‌یاری کامیل هه‌بوون بۆ ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه له‌گه‌ڵ ڕاستييه‌کانی ژیان بێ که‌م و کورتی هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که هه‌ن. 4)خاترجه‌م بوون:یانی دڵنیا بوون له‌وه‌یکه توانایی «زه‌ین ئاگا»بوون له ناخی گشت مرۆڤه‌کان دایه و هه‌ر مرۆڤێک ده‌توانێ ئه‌م شێوه جیاوازه‌ی به‌یاری و هۆشیار بوونه له ته‌واوی ساته‌کانی ژیانی ڕابگرێ. واته باوه‌ڕدار بوون به‌وه که باشترین شێوه‌ی ژیان هه‌ر زه‌ین ئاگا بوونه. 5) بایەخدان به بوون به‌جياتی سه‌رقاڵ بوون به کارێک : واتة به جێی هه‌ڵاتن و خۆ دزینه‌وه له ساته‌کانی ئێستا و له‌قه‌ست خۆ خه‌ریک کردن به ئەنجامی کارێک (له‌وانه‌یه بێ که‌ڵک بێ) ئه‌مه قه‌بووڵ بکه‌ین که «بوون» و «بیرته‌یاری هه‌بوون» له ساتی «ئێستا» زۆر به بایه‌خ تر له کردنی هه‌ر کارێکی تره. 6)وەرگرتنی ڕاسته‌قینه‌کانی ژیان له هه‌ر ساتێک دا، به‌م چه‌شنه که بارودۆخه‌کان و ڕوو داوه‌کان و هه‌ل و مه‌رجه‌کانی ژیانی خۆمان هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که به ڕاستی هه‌یه قه‌بووڵی به‌که‌ین و ڕه‌تی نه‌که‌ینه‌وه . له ڕاستیدا به دیتنی ڕاستێکان هه‌ر به‌و شێوه‌ی که هه‌ن خۆمان بۆ گۆڕان و چاره‌سه‌ری ئه‌و به شێوه‌یه‌کی دروست ته‌یار ده‌که‌ین. 7)گیرۆده نه‌بوون و ڕزگار کردن : یانی خۆمان له‌گه‌ڵ هیچ شتێکی ئه‌م جیهانه به یه‌ک نه‌زانین و ئه‌سیر و گیرۆده‌ی هیچ شتێک نه‌بوون. ئه‌گه‌ر ئه‌م حه‌وت هێمانه کلیلیه له ناخی هه‌ر که‌سێکدا هه‌بێت ده‌توانین ئه‌و که‌سه به تاکێکی زه‌ین ئاگا بناسین. و دوا به دوای ئه‌وه‌یکه یه‌کێک له‌م هێمایانه له‌و که‌سه دوور بێته‌وه ئه‌و له حاڵه‌تی زه‌ین ئاگایی دوور ده‌بێته‌وه ئێستا جیاوازی نیه که ئه‌و که‌سه په‌نجا ساڵ ڕاهێنانی زه‌ین ئاگایی کردبێت یا پێنج خوله‌ک .گرینگ ئه‌مه‌یه که ئه‌گه‌ر ده‌مانهه‌وێ زه‌ین ئاگا بین پێویسته به دایمه ئه‌م هێمایانه له ڕۆحیه و که‌سایه‌تی خۆماندا ڕابگرین و ئه‌وان بناسین و به هێزیان بکه‌ین.(4) پاش لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی پوختی زه‌ین ئاگایی پێویسته ئه‌وه بکوترێت که قوڕئان وه‌ک به‌رنامه‌ی هیدایه‌ت زۆر ورد و جوان به کوتنی تایبه‌تمه‌ندی بڕوداران خه‌ریک بووه و ئه‌وان که‌سانێک ده‌ناسێنێ که پاش ناسینی خوا به فه‌رمانڕه‌واو فریاڕه‌سی ژیانیان ،ئیتر په‌شێوی هیچ شتێک نین و زۆر به وشیاری و ورد له‌و بگاره‌ی خوا بۆی دیاری کردوون ده‌ڕۆن و له‌م ڕێگه‌یه‌دا هیچ خۆف و ترسێکیان نيیه. ئه‌وان له حاڵدا ده‌ژین و له هێمنایه‌تی و ئارامیيه‌ک دان که نه خه‌م بۆ ڕابردوو ده‌خۆن و نه ترسێکیان له داهاتوو هه‌یه. زه‌ین ئاگایی له مرۆڤی بڕواداردا زۆرتر خۆی نیشان ده‌دات. ئه‌و جێگایه‌ی که خوای مه‌زن فەرموویەتی: (إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّـهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ)(5) (له ڕاستیدا که‌سانێک که کوتیان «په‌روه‌ردگاری ئێمه ئه‌ڵڵایه« پاشان خۆڕاگریان کرد ، فریشته‌کان به‌سه‌ر ئه‌واندا دێنه خوارێ [و ده‌ڵێن ]خه‌فه‌تبار مه‌بن و مه‌ترسێن و مزگێنی بێت بۆ ئێوه به به‌هه‌شتێک که به‌ڵێنی دراوه ) (إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّـهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ)(6) بێ شک که‌سانێک که کوتیان «په‌روه‌ردگاری ئێمه خوایه » پاشان خۆڕاگریان کرد ترسێک بۆ ئه‌وان نيیه و خه‌فه‌تبار نابن. (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ)(7) که‌سانێک که ئیمانیان هێناوه و کارهایه‌کی چاکیان کردووه نوێژیان به جێ هێناوه و زه‌کاتیان داوه ،پاداشتی ئه‌وان له لای خوا بۆیان ده‌مێنێته‌وه و نه‌ترسێکیان هه‌یه و نه خه‌فه‌تبار ده‌بن. (خوف) و (حزن) له‌م ئایه‌تانه و جێگاهایه‌کی زۆری قوڕئان به مانای ترس به‌رامبه‌ر به داهاتوو (خوف) وخه‌م و خه‌فه‌ت به‌رامبه‌ر به ڕابردووه (حزن). ئاماژه‌ی ئایه‌ته‌کان به‌رامبه‌ر به بڕوادارانێکه که ئه‌ڵڵایان به خوای خۆیان هه‌ڵبژاردووه و پاشان کاری چاکیان کردووه و نوێژ و زه‌کاتیان به جێ هێناوه و ئه‌وانه نه ترس و خۆفێکیان به‌رامبه‌ر به داهاتوو هه‌یه و نه‌خه‌م و خه‌فه‌تێک بۆ ڕابردوو ده‌خۆن و له ئارامیه‌ک ژیان ده‌ژین که فریشته‌کان بۆیان به دیاری هێناون. و پاش وه‌رگرتنی وه‌ها پاداشتێک له دنیا له دواڕۆژیش خاوەنی ڕه‌حمه‌تی خوا ده‌بن و له باغه‌‌کانی به‌هه‌شت ده‌مێننه‌وه.(9) به‌هه‌شت جێگایه‌که که جودایی، ته‌نیایی،ده‌رد، ماندوویی،وه‌ڕه‌ز بوون،دڵ مردوویی،... نییه. به کورتی ده‌کرێ بڵێین: مرۆڤی بڕوادار،به پشت به‌ستن به خوای خۆی زه‌ین ئاگای کامیله.( وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ) و هه‌ر که‌س به خوا پشت ببه‌ستێ ئه‌وه بۆی به‌سه (10) و ڕزگار له خه‌م و ترس ، له ئارامیدا ده‌ژی و له یه‌ک ڕسته‌دا له حاڵ ژیان ده‌کات و بۆ گه‌ییشتن بۆ باشترین حاڵه‌کان به دایمه هه‌وڵ ده‌دات. صوفی ابن الوقت باشد ای رفیق فردا نیست شرط طریق. سەرچاوەکان 1-گل پور،رضا و محمد امینی،(1391) اثربخشی استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر بهبود ذهن آگاهی و افزایش ابراز وجود در دانش آموزان مبتلا به اضطراب امتحان، مجله روان شناسی مدرسه، دوره‌ی 1، شماره 82-100/3. 2-پریور،علی،نابسامانیهای روانی و بیماری حاصله از آن ،موسسه انتشارات آسیا،1350. 3-http:/mindfulness.blogdky.com 4ـ مصفا،محمد جعفر،تفکر زائد ،چاپ بیستم،نشر پریشان ،1392. 5ـ فصلت 30 6ـ احقاف 13 7ـ بقره 277 8ـ راغب اصفهانی ابوالقاسم حسین، مفردات الفاظ قرآن ،غلامرضا خسروی حسینی،انتشارات مرتضوی،چاپ دوم ،ج1، ص 478. 9ـ الجوزیه،ابن قیم،تهذیب مدارج السالکین،دارالمنطق ،امارات العربیه المتحده ،ج1،ص 431. 10ـ طلاق 3.
بۆچوونه‌کان