دیموكراسیه‌ت(به‌و هه‌موو تێبینییه‌وه كه له‌سه‌ری هه‌مانه) ده‌نگ وسه‌دایه‌كی ئاوازداری خۆشی هه‌یه، كه‌نه‌ك هه‌ر له‌ناخی مرۆڤه‌كاندا(به‌تایبه‌تی مرۆڤه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی ئێمه‌دا كه ژێرباری دكتاتۆریه‌ت و ده‌سه‌ڵاته تۆتالیتاره‌كانن) نه‌یارو دوژمنی حه‌قیقی نییه‌و ئه‌گه‌ر نه‌یاریشی هه‌بێت به‌رژه‌وه‌ندی ده‌یخوازێت نه‌ك له‌ناخه‌وه پیاده‌كردنی پرۆسه‌كه بێزراوبێت، بگره له‌م كاته‌داخولیای سه‌ری هه‌موو كه‌سێكه كه‌بتوانێت به‌و ئاوازه ژیارییه‌وه ژیان به‌رێ بكات وله‌ژینگه‌یه‌كدا بژی پێش ئه‌وه‌ی ئاو وهه‌واكه‌ی پاك وبێگه‌رد رابگیرێت، بارودۆخه سیاسی وكۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی خاوێن بكرێته‌وه‌و به‌و ئاراسته‌یه‌دا ببرێت كه ئه‌م دیموكراسیه‌ته بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازادی فه‌راهه‌م دێنێت.
ئه‌م زاراوه‌یه‌و گه‌لێكی تر له‌زاراوه هاوتاو نزیكه‌كانی تر لێیه‌وه له‌م سه‌رده‌مه‌دا بوونه‌ته ویردی به‌رده‌وامی سه‌رزاری هه‌موو لایه‌ك و هه‌ریه‌كه به‌شێوه‌یه‌ك خۆی ده‌كاته هۆگرو هه‌واداری، دكتاتۆرترین ده‌سه‌ڵاتداری سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه بێنه‌و بیخه ژێر پرسیاری شه‌رعییه‌ت و سه‌رچاوه‌ی حوكم و ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یه‌وه، خێرا ده‌ست بۆ گه‌ل و شه‌رعییه‌تی دیموكراسیانه ده‌بات ومۆدیله سه‌ركوتكه‌ره‌كه‌ی حوكمی خۆی ده‌باته‌وه سه‌ر عه‌قده كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی (جان جاك رۆسۆ)و دیموكراسیه‌تێكت بۆ نمایش ده‌كات كه‌مه‌گه‌ر هه‌ر له‌خه‌یاڵی خۆی وله‌خه‌ونی گه‌له‌كه‌یدا بوونی هه‌بێت.
به‌ڵام ده‌بێت ئه‌وه‌ش له‌به‌رچاو بگرین كه به‌كار هێنانی تیۆریانه‌ی زاراوه ودروشم به‌رز كردنه‌وه‌و خۆشه‌ویستی و هۆگری وپه‌یوه‌ستبوونیش پێیانه‌وه به‌ته‌نها زه‌مینه‌سازی ناكات بۆ پراكتیزه‌كردنی ئه‌و چه‌مك وزاراوانه‌و به‌و حاڵه‌ته عاتیفی وخواسته غه‌ریزه‌ییه‌ی مرۆڤ بۆ كه‌ماڵ و به‌خته‌وه‌ری دنیا نابێته شامی شه‌ریف وكه‌شتی كۆمه‌ڵگه له‌كاناری ئه‌ماندا ناگیرسێته‌وه.
مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ چه‌مك وزاراوه هاوچه‌رخه ژیارییه‌كان به‌یاریكردن به‌وشه‌و مزایه‌ده‌ی بێ كرده‌وه به‌سه‌ر یه‌كه‌وه ده‌ره‌نجامێك ناهێنێته‌دی وشتێك به‌باری پۆزه‌تیڤدا له‌واقیعی كۆمه‌ڵگه ناگۆرێت، تا ئه‌و كاته‌ی ئیراده‌ی گۆرانكاری وچاكسازی ده‌بێته خه‌می گشتی وعه‌قڵی ده‌سته جه‌معی هێزه هه‌ژموونداره‌كان به‌ده‌سه‌ڵاته فه‌رمییه‌كانیشه‌وه.
كۆمه‌ڵگه ئاراسته‌ی ده‌سه‌ڵات ده‌كات
سه‌ره‌تا ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان ده‌بێت بیسه‌لمێنن له‌چواچێوه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی كۆمه‌ڵگه‌دا بیر ده‌كه‌نه‌وه‌و واقیعبینانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندییه سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ناوخۆی خۆیاندا ده‌كه‌ن، نه‌ك زاتیانه ره‌فتار بنوێنن و به‌خۆدانه ده‌ست چه‌ند هه‌نگاوێكی ئانی وكاتی گه‌له‌كانیان له‌خشته به‌رن، چونكه واهاتووه ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان له‌سه‌ره‌تای كاریانه‌وه به‌كاری باش ده‌ست پێ ده‌كه‌ن و له‌ناوه‌راست و كۆتاییدا خراپی ده‌كه‌ن، له‌زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كانیشدا فاكته‌ری خراپبوونه‌كه‌ش له‌خۆیانه‌وه سه‌رچاوه‌ی نه‌گرتووه‌و زۆربه‌ی جار گه‌له‌كانیان ده‌بنه هۆكارو ده‌سه‌ڵاته‌كان به‌هه‌ڵه‌دا ده‌به‌ن كه دواتر خۆیان باجه‌كه‌ی ده‌ده‌ن و ناشتوانن ئه‌و شه‌رعییه‌ته‌ی له‌و سه‌ره‌تاوه به‌و ده‌سه‌ڵاته‌یان داوه به‌ئاسانی وه‌ری بگرنه‌وه‌و بیگۆرن به‌ده‌سه‌ڵاتێكیتر.
ئه‌و پرسیاره‌ی كه كێ دروستكه‌ری دكتاتۆرو خوڵقێنه‌ری ده‌سه‌ڵاتێكی دكتاتۆرییه؟ گه‌لێك كۆنه‌و وه‌ڵامه‌كه‌شی زۆر ده‌مێكه دراوه‌ته‌وه‌و له‌ناویدا كۆمه‌ڵێك هۆكار دیاری كراون كه هه‌نگاوه‌كانی سه‌ركرده‌یه‌ك به‌ره‌و حوكمی دكتاتۆری ده‌بات، به‌رووخاندن و له‌نێوچوونی دكتاتۆرێكیش ئه‌گه‌ری گه‌رانه‌وه‌ی دكتاتۆرێكیتر هه‌میشه له‌ئارادا ماوه‌و بوونی ئه‌و هۆكارانه‌ی ئه‌و حاڵه‌ته‌ی به‌رهه‌م هێناوه دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌زموونه سیاسییه‌كه‌ی حوكمی تاكره‌وانه‌ی له‌ناو واقیعی كۆمه‌ڵگه‌كه‌دا هێشتووه‌ته‌وه.
سه‌دام حسه‌ین نموونه‌یه‌كی به‌رجه‌سته‌یه بۆ ده‌سه‌ڵاتێكی دكتاتۆری فاشی كه له‌ئامێزی ئه‌م كۆمه‌ڵگه عێراقییه‌دا گه‌شه‌ی كردو له‌هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌كه‌وه هاته ده‌ره‌وه، بۆیه دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌م نموونه‌یه ئه‌گه‌رێكی دوور نابێت تا ئه‌و كاته‌ی ژینگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و پیشه‌سازییه سیاسییه ده‌گۆڕێت و زاكیره‌ی خۆی له‌و كلتووره سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه خاڵی ده‌كاته‌وه.
ده‌ستنیشانكردنی ئه‌و نه‌خۆشیه‌ی له‌جه‌سته‌ی كۆمه‌ڵگه‌دایه كه ئه‌م جۆره نموونانه به‌رهه‌م ده‌هێنێت گرنتی كۆتاییپێهێنانی زامن ده‌كات و دووباره‌بوونه‌وه‌ی دوور ده‌خاته‌وه، ئه‌وه‌ی حوكمی وڵات و كۆمه‌ڵگه ده‌كات كوڕی گه‌ل و جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی خۆیه‌تی و نامۆ نییه به‌كلتوورو نه‌ریت و مێژووی رابردووی.
مه‌ترسی گه‌وره ته‌نها له‌شه‌خسی دكتاتۆرو ده‌سه‌ڵاته تاكره‌وه‌كه‌یدا نییه، به‌ڵكو مه‌ترسییه‌كه له‌و ژینگه‌یه‌دا گه‌وره‌تر ده‌بێت كه ئه‌وی هێناوه‌ته سه‌ر كورسی ده‌سه‌ڵات و ده‌ستی له‌پشتی داوه بۆ ئه‌وه‌ی خۆی وه‌ك نموونه‌ی باڵاو ده‌ركه‌وته‌ی بێ به‌رامبه‌ری ناو كۆمه‌ڵگه نمایش بكات.
كلتووری كۆمه‌ڵگه‌ی به‌رهه‌مهێنه‌ری دكتاتۆر له‌سه‌ر بنه‌مای ئینتیما بۆ خێڵ و وه‌لا بۆ سه‌رۆك خێڵ دامه‌زراوه‌و ئه‌و وه‌لا قه‌به‌لییه‌ش له‌هیچ حاڵه‌تێكدا پشت به شایسته‌یی نابه‌ستێت و هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ سه‌رۆك و سه‌ركرده له‌رووانگه‌ی ئینتیما خێڵه‌كییه‌كه‌وه ده‌بێت، خێڵیش له‌حاڵی حازردا هاوشێوه‌ی زۆری هه‌یه‌و ئه‌وه‌ی زیاتر ده‌ركه‌وته‌یه:حزبه، ناوچه‌یه، نه‌ته‌وه‌یه، جوگرافیایه‌كی دیاریكراوه.. ئه‌م كۆمه‌ڵگه خێڵه‌كیانه‌ش هه‌میشه له‌ناو دواكه‌وتوویی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیدا ژیان به‌ڕێ ده‌كه‌ن.
دكتاتۆریه‌تی هێزه ئازادیخوازه‌كان
یه‌كێك له‌كێشه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی ئێمه كه‌مه‌به‌ستم وڵاتانی دواكه‌وتووی ده‌ڤه‌ره‌كه‌یه ئه‌وه‌یه: هه‌میشه له‌شۆرش و خه‌بات و قوربانیداندانی بێ پسانه‌وه‌دان بۆ به‌دیهێنانی ژیانێكی ئازادو به‌ختیارو دوور له‌ئیستیبدادو دكتاتۆریه‌ت و له‌گشت بزاڤ و راپه‌رینێكیشیاندا دیموكراسیه‌ت ده‌كه‌نه ئامانج بۆ خۆیان، كاتێك به‌م هه‌وڵ وخه‌باته‌یان قۆناغێك تێده‌په‌رێنن وگۆرانێكی سیاسی ده‌خوڵقێنن وبارودۆخێكی له‌بار بۆ پراكتیزه‌كردنی دروشم و زاراوه مه‌حبوبه‌كانیان ده‌ره‌خسێنن، جارێكیتر بازێك به‌سه‌ر دۆخه مه‌وزوعییه‌كه‌دا ده‌ده‌ن و زاتێك ده‌كه‌نه‌وه به‌قیبله‌ی خۆیان و مامه‌ڵه كۆنه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاته نوێیه‌كه‌دا ده‌ست پێ ده‌كه‌نه‌وه.
وتمان زۆربه‌ی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌یان كه ده‌ره‌نجامی شۆرش وخه‌باتی گه‌له‌كانیانن، به‌سه‌ره‌تایه‌كی باش بۆ خۆیان وگه‌له‌كه‌یان ده‌ستبه‌كار ده‌بن ونایانه‌وێ هه‌ڵه‌كانی رابردووی رژێمه پێشووه‌كان دووباره بكه‌نه‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جارێكی تر میلی كاتژمێره‌كانیان پێ ده‌باته‌وه دوواوه گه‌له‌كانیانه‌و ئه‌و مامه‌ڵه كلاسیكییه‌ی ئه‌وانه له‌گه‌ڵیاندا، ئه‌وه‌ی ئه‌وان ده‌باته‌وه سه‌ر هێڵی دووباره‌كردنه‌وه‌ی مێژووه ره‌شه‌كه‌ی رابردوو، ئه‌ویش دووباره‌كردنه‌وه‌ی هه‌ڵه پێشینه‌كانی جه‌ماوه‌رو ده‌ستكردنه‌وه‌یان به‌پیاده‌كردنی ئه‌و مامه‌ڵه ته‌قلیدییه‌ی كه‌ده‌رهاوێشته‌ی سه‌رسوڕمانیانه به‌خه‌باتی كۆن و هه‌ندێ كاری باشی ئێستایان و بارێكی ده‌روونی بۆ ئه‌و جه‌ماوه‌ره ده‌ره‌خسێنێت كه وێنایه‌كی ناوازه‌یی به‌م سه‌ركردانه بدرێت، ئه‌وان دێنه‌وه گۆره‌پانه‌كه‌و له‌سه‌ر شێوازه پیاده‌كراوه‌كه‌ی رابردوویان ده‌گه‌رێنه‌وه به‌دوای سیمبولێكدا كه‌بیكه‌نه خاوه‌نی ده‌ستكه‌وته نوێیه‌كانی گه‌ل وشۆرش و فاكته‌ری ئارامبه‌خش به ژیانیان.
گۆڕانكاری له‌عه‌قڵ و
ده‌روونی كۆمه‌ڵگه‌دا
هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ده‌رك به بارودۆخی ناله‌باری ژیانی خۆی بكات و بیه‌وێت گۆڕان و وه‌رچه‌رخان له‌ژیانیدا ڕوو بدات، ده‌بێت له عه‌قڵ و بیركردنه‌وه‌و هه‌ناوی خۆیه‌وه ده‌ست پێ بكات و له‌خودی خۆیه‌وه ده‌ست بۆ گۆرانكاری له‌بواره‌كانی ژیانیدا ببات، ئه‌مه‌ش سووننه‌تی گۆرانكارییه له‌ژیانی مرۆڤایه‌تیداو خوای گه‌وره له‌چه‌ندین جێگای قورئانی پیرۆزدا ئه‌مه‌ی دووپات كردووه‌ته‌وه:
[ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ..]الرعد:11.
[ژَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ ڵمْ ێكُ مُغَیِّراً نِعْمَه‌ً أَنْعَمَهَا عَڵی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ]اڵ‌نفال:53.
[وَمَا أَصَابَكَ مِنْ سَیِّئَه‌ٍ فَمِنْ نَفْسِكَ..]النسا‌و:79.
هه‌موو ئه‌و ئایه‌ته پیرۆزانه باس له‌هه‌ناوی مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه ده‌كه‌ن و وه‌ك بنه‌مای واقیعی مه‌یدانی له‌ناخ و ناوه‌وه‌ی مرۆڤ دواون، ئه‌وه‌ی له‌ناو واقیعی به‌رجه‌سته‌دا به‌رقه‌راره به‌رهه‌می ئه‌و حاڵه‌ته‌یه كه له‌ده‌روونی كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌یه‌و، گۆڕانكاری له‌م واقیعه‌دا ده‌بێت له‌هه‌ناوی خۆمانه‌وه ده‌ست پێ بكات،ئه‌گه‌ر واقیعێكی ئیستیبدادی باڵی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا كێشابوو، ئه‌گه‌ر سه‌ركرده‌یه‌كی دكتاتۆر بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ی كۆنترۆڵ كردبوو، ئه‌گه‌ر سیستمی سیاسی وڵات بوارێكی بۆ ده‌نگه جیاوازه‌كان و ره‌خنه‌و ناره‌زایه‌تی نه‌هێشتبوویه‌وه، ده‌بێت بگه‌رێینه‌وه بۆ هزرو زاكیره‌ی مێژوویی خۆمان و ئه‌و نه‌ریت و هه‌سته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ی سه‌ره‌تای بۆ ئه‌م بارودۆخه خوڵقاندووه بدۆزینه‌وه.
ئه‌و دكتاتۆره‌ی به‌ویست و ئیراده‌ی خۆی و دوور له‌گه‌رانه‌وه بۆ ویستی گشتی و ئیراده‌ی كۆمه‌ڵگه حوكمی وڵات ده‌كات، شه‌رعیه‌تی له‌هوتافی شه‌قام و ماستاوساردكرنه‌وه‌ی مشه‌خۆره‌كان و پاساوی پیاوماقووڵه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌نده‌كانه‌وه وه‌رگرتووه، له‌باشترین حاڵه‌تدا دكتاتۆر له‌بێده‌نگی خه‌ڵكه‌وه شه‌رعیه‌تی وه‌رگرتووه‌و وه‌ك ده‌ڵێن(السكوت علامه الرچا!).
تاغوت و سه‌ركرده دكتاتۆره‌كان خۆیان خودی خۆیان به‌رهه‌م ناهێنن، به‌ڵكو ئه‌وانیتر بوونیان ده‌خوڵقێنن و ده‌یانكه‌نه مۆته‌كه به‌سه‌ر دڵی خۆیانه‌وه، سه‌ره‌تای ئه‌م پیشه‌سازییه سیاسییه له بێ ده‌نگییه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات به‌رامبه‌ر به‌هه‌ڵه‌و تاوانه ورده‌كانی سه‌ركرده، تا ئه‌و كاته‌ی تاوانه بچووكه‌كان له‌ناو كه‌ش و هه‌وای بێده‌نگیدا گه‌وره ده‌بن و سه‌رۆك و سه‌ركرده پێ راده‌كێشێت و ده‌كه‌وێته سنووربه‌زاندن و تاوانه‌كانی به‌تێپه‌راندنی رۆژه بێ ده‌نگ و ئارامه‌كان گه‌وره ده‌بن و تاوانبارێكی گه‌وره‌ی لێ ده‌رده‌چێت كه هه‌موو ئه‌وه‌ی ده‌یكات به‌مافی خۆی ده‌زانێت و ره‌وایه‌تی ئه‌دا به‌ده‌سه‌ڵاتی ره‌هاو حوكمی تاكره‌وانه‌ی خۆی.
تاغوت و دكتاتۆریه‌ت به‌رجه‌سته‌بوونی گوناهو تاوانی خه‌ڵكه كه له‌وجودی كه‌سێكی ده‌سه‌ڵاتداردا كۆده‌بێته‌وه‌و به‌هه‌مان میكانیزمی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه ئه‌دای كاری سیاسی و فه‌رمانره‌وایه‌تی خۆی ده‌كات، گه‌وره‌یی تاوانه‌كانی و جۆری سه‌ركه‌شییه‌كانی ئاست و قه‌واره‌ی تاوانه‌كانی خه‌ڵك ده‌رده‌خات، به‌ده‌بڕینێكی تر بوونی دكتاتۆرێكی تاوانكار قه‌واره‌ی تاوانه‌كانی خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه پیشان ده‌دات.
فیرعه‌ون له‌هه‌ناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ساویلكه‌دا
قورئانی پیرۆز له‌رێگای چیرۆكی واقعیی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی فیرعه‌ون و ژیانی به‌نی ئیسرائیله‌وه هۆكاره كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی په‌یدابوونی دكتاۆرو رۆڵی كۆمه‌ڵگه‌و توێژه جیاوازه‌كانیمان بۆ نمایش ده‌كات و روونی ده‌كاته‌وه كه هه‌موو سته‌مكارییه‌كانی فیرعه‌ون ده‌ره‌نجامی به‌سووك ته‌ماشاكردنی گه‌له‌كه‌ی بووه كه ئه‌وانیش به‌نزانی و ساویلكه‌یی خۆیان گوێرایه‌ڵییان كردووه[فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَاطاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ]الزخرف:56.
ئه‌م نموونه فیرعه‌ونییه‌ش بۆ هه‌موو حاڵه‌تێكی دكتاتۆریی ده‌شێت و تاكه ئه‌زموون نییه كه كۆمه‌ڵگه قورساییه‌كانی حوكمێكی له‌و شێوه‌یه‌ی له‌سه‌ر شانی خۆی ڕاگرتبێت. راگری پایه‌كانی حوكمی دكتاتۆرانه‌ی فیرعه‌ونیش له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ی به‌نی ئیسرائیله‌وه‌بووه‌و قورئانی پیرۆز چه‌ند گرووپێكی كۆمه‌ڵایه‌تیمان پێ ئاشنا ده‌كات كه پایه‌كانی حوكمی دكتاتۆرانه‌ی فیرعه‌ونیان پێكهێناوه، له‌و گرووپانه:
- گرووپی ده‌ست و پێوه‌نده‌كان: ئه‌وانه‌ی پاڵپشت و پشتیوانی دكتاتۆره‌كانن و به‌رژه‌وه‌ندییه تایبه‌تییه‌كانیان مانه‌وه‌ی دیكتاتۆر ده‌خوازێت، ئه‌م ده‌ستوپێوه‌ندانه سته‌مكارو له‌هه‌مان كاتدا چه‌وساوه‌شن، چونكه وه‌ك ئاله‌تێكی بێ گیان یان وه‌ك كۆیله‌یه‌ك دكتاتۆر هه‌ڵیانده‌سورێنێت، قورئانی پیرۆز ده‌رباره‌یان ده‌فه‌رمووێت:( وَڵوْ تَرَی إِژِ الڤَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ێرْجِعُ بَعْضهُمْ إِڵی بَعْض الْقَوْڵ ێقُولُ الَّژِینَ اسْتُچْعِفُوا لِلَّژِینَ اسْتَكْبَرُوا ڵوْلا أَنْتُمْ ڵكُنَّا مُۆْمِنِینَ}سبأ:31،32. لێره‌دا قورئانی پیرۆز دوو ده‌سته له‌سته‌مكاران باس ده‌كات كه ده‌سته‌یه‌كیان ژێرده‌سته‌و ئه‌ویتریان سته‌مكارانی سه‌رده‌سته‌و خۆبه‌زلزانن، ده‌سته‌ی یه‌كه‌میان ده‌ڵێن ئێوه نه‌بوونایه ئێمه باوه‌ردار ده‌بووین و به‌ده‌ربرینی(لولا أنتم) گوزارشت له‌حاڵی خۆیان ده‌كه‌ن، كه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت ئه‌مانه پارێزه‌رو پشتیوانی بوون و مانه‌وه‌ی ئه‌وان بوون.
- گروپێكی تری كۆمه‌ڵایه‌تی كه زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگه‌یه‌و قورئان به سته‌مكار ناویان ده‌بات، ئه‌وانه‌ن به‌حوكمی دكتاتۆری ده‌سه‌ڵاته تاغوتی و فیرعه‌ونییه‌كان رازی ده‌بن و ژیانی ژێرده‌سته‌یی و چه‌وسانه‌وه قبووڵ ده‌كه‌ن، قورئانی پیرۆز ئه‌مانه به(ڤالمی أنفسهم)ناو ده‌بات و شوێنیان له‌ناو ئه‌و ئه‌زموونه فیرعه‌ونییه‌دا له‌م ئایه‌ته پیرۆزه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت:[ إِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَه‌ُ ڤَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَچْعَفِینَ فِی الْأَرْچِ قَالُوا أَڵمْ تَكُنْ أَرْچُ اللَّهِ وَاسِعَه‌ً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا]النسا‌و:97. ئه‌مانه له‌و سته‌مكارانه نین كه سته‌میان له‌خه‌ڵكیتر كردووه، به‌ڵكو تاوانه‌كه‌یان رازیبوون بووه به‌ده‌سه‌ڵاتی دكتاتۆرانه‌ی فیرعه‌ون.
- گروپی گۆشه‌گیره‌كان به‌ناوی ئایینه‌وه: كه ئه‌مانه به‌ناوی ره‌هبانیه‌ت و زوهدو خۆدابرین له‌سیه‌ت و پاكراگرتنی ئایینه‌وه له‌هه‌موو كاتێكدا خه‌ڵكی خه‌ریك ده‌كه‌ن و تاوانه‌كانی دكتاتۆرو ده‌سه‌ڵاته سه‌ته‌مكاره‌كانیان له‌بیر ده‌به‌نه‌وه، ئه‌مانه له‌ناخی خۆیاندا راهیب و زاهیدو عابید نین و ته‌نها ده‌یانه‌وێت له‌و به‌رگه‌دا خزمه‌ت به‌ده‌سه‌ڵاتی فیرعه‌ونی و رژێمه دكتاتۆره‌كان بكه‌ن، له‌م سه‌رده‌مه‌دا چه‌ندین نموونه‌ی به‌ناو زاناو عوله‌مای سوڵته‌مان هه‌یه كه به‌ناوی زوهدو پاكیه‌تی دینه‌وه ده‌یانه‌وێت خه‌ڵكی به‌رن به‌ره‌و ره‌هبانیه‌تی داهێنراو، یان گۆشه‌گیری له‌سیاسه‌ت و ره‌خنه له ئه‌دای كاری كاربه‌ده‌ستان، ئه‌م ره‌هبانیه‌ته له‌سه‌رده‌می به‌نی ئیسرائیل و له‌م سه‌رده‌مه‌شدا بیدعه‌یه‌كی چه‌واشه‌كارانه‌بووه(وَرَهْبَانِیَّه‌ً ابْتَدَعُوهَا)، زوهدو ره‌هبانیه‌تی ئه‌مانه له‌سایه‌ی حوكمی فیرعه‌ونی و ده‌سه‌ڵاته تاغوتییه‌كاندا ته‌نها بۆ مه‌به‌ستی كۆكردنه‌وه‌ی پاره‌و پول و ره‌فاهیه‌تی ژیانه كه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتداره دكتاتۆره‌كان و خه‌ڵكی ساویلكه‌ی كۆمه‌ڵگه‌وه ده‌ستیان بكه‌وێت:[ێا أَیُّهَا الَّژِینَ ێ‌مَنُوا إنَّ كَپِیرًا مِنْ الْأَحْبَاڕ وَالرُّهْبَانِ ڵێأْكُلُونَ أَمْوَاڵ النَّاسِ بِالْبَاطلِ..]التوبه:34.
گه‌رانه‌وه بۆ كلتووری سیاسی
ئه‌مرۆش له‌ناو وڵاتانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست و تێكرای دنیای عه‌ره‌بدا كلتوورێكی سیاسی چه‌سپاوه كه‌پایه‌كانی له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی تاكه كه‌سی و تاكه خێڵی و تاكه حزبی فیرعه‌ونیانه راوه‌ستاوه‌و هیچ یه‌كێك له‌وانه‌ش به‌رامبه‌ریان پێ قبووڵ نییه، تێكرای ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ش له‌سه‌ره‌وه‌ی ره‌خنه‌و لێپرسینه‌وه‌وه دانراون و وه‌ك كائینێكی پیرۆز مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا كراوه، بۆیه له‌ناو رژێمی سیاسی په‌یره‌وكراوی ئه‌م ناوچه‌یه‌دا فره‌یی و ده‌نگی جیاواز و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی بوونیان نه‌بووه‌و ته‌نانه‌ت له‌هه‌ندێ وڵات له‌رووی یاسایی و ده‌ستووریشه‌وه به‌پاساوی نابابه‌تی قه‌ده‌غه كراون، چونكه له‌بنه‌ره‌ته‌وه ئه‌وانه كۆمه‌ڵه چه‌مك و حاڵه‌تێكی نامۆن به‌كلتووره سیاسییه پیاده‌كراوه.
نه‌بوونی رای جیاوازی سیاسی و به‌رامبه‌رێكی ركابه‌ر بۆ ده‌سه‌ڵات كه‌رۆڵی چاودێرو ره‌خنه‌گری جدی ببێنێت، فاكته‌ری سه‌ره‌كی دواكه‌وتن و گه‌شه‌نه‌كردنی باری ژیانی كۆمه‌ڵگه‌كان بووه، به‌تایبه‌تی گه‌شه‌ی سیاسی. چونكه ئه‌م شێوازه له‌مامه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ ژیان و كاروباری وڵاته‌كانیاندا، نامۆیه به‌سرووشتی بونه‌وه‌رو دینامیكیه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی ژیان، بوونه‌وه‌ر له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك دوالیزمه‌ی ئاوێته بوونی خۆی راگرتووه‌و به‌ده‌ر له‌و دوالیزمه ته‌واوكه‌رانه‌ی یه‌كتر دۆخێك ده‌خووڵقێت كه بزووتنه‌وه‌ی ژیان روبه‌رووی ئیفلیجبوون و گه‌شه‌نه‌كردن و دۆگمابوون ده‌كاته‌وه، ژیان له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ی ئێمه مه‌حكومه به هاوكێشه‌یه‌ك كه‌بریتییه له‌دووانه‌یی و ئه‌مه‌ش ته‌نها حاڵه‌تی سیاسی نه‌گرتووه‌ته‌وه‌و ئه‌ویش به‌شێكه له‌و هاوكێشه‌یه‌و سیاسه‌تیش ناتوانێت له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و سرووشتی ژیانه‌وه موماره‌سه‌ی خۆی بكات، خۆ ئه‌گه‌ر موماره‌سه‌ش كراو به‌جیا مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ سووننه‌تی بوونه‌وه‌رو ژیاندا كرد، ناكرێ ناوی سیاسه‌تێكی دروست و ئاسایی به‌سه‌ردا دابرێت و ناوه‌رۆكی موماره‌سه‌كه ده‌بێته پرۆسه‌یه‌ك له‌پیاده‌كردنی به‌ربه‌ریه‌ت و سه‌ركوتكاری و ئه‌و بارودۆخانه‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه كه‌له‌ناوچه‌كه‌دا ده‌یبینین.
به‌حزووری ئه‌و كلتووره سیاسییه باوه‌ی له‌ناوچه‌كه‌دا پیاده ده‌كرێت و ئه‌و چوارچێوه كۆنكریتییه‌ی پێی ده‌وره دراوه، مه‌حاڵه هیچ جۆره گۆرانكارییه‌ك بێته دی و ئه‌وه‌ش كه پیشان ده‌درێت له‌گۆرانی رووكه‌شانه به‌شێكه له‌به‌رێكردنی كات له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته دكتاتۆره‌كانه‌وه‌و خه‌ریك كردنی جه‌ماوه‌ره به وه‌همێكه‌وه كه‌ناوی ریفۆرم و چاكسازییه‌وه‌و ناوی گۆڕانی دیموكراسیانه‌ی لێنراوه، ده‌ست گرتن به‌كورسی حوكمه‌وه‌و رێگانه‌دان به‌ده‌ستاوده‌ستپێكردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌ڵات و به‌رده‌وام به سیاسیكردنی به‌رده‌وامی ئۆرگانه ره‌سمییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و لایه‌نه ئابووری و سه‌ربازییه‌كانی ده‌وڵه‌ت له‌پێناوی به‌هێزكردنی پێگه‌ی كه‌سی ده‌سه‌ڵاتدارو، بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارو، حزبی ده‌سه‌ڵاتداردا وای له خه‌ڵكی ئه‌م وڵاتانه كردووه له‌بازنه‌یه‌كی بۆشدا بسوورێنه‌وه‌و هه‌موو هه‌وڵه‌كانیشیان مایه‌پووچ ببێته‌وه.
كۆمه‌ڵگه و رۆڵی له‌پێهێنانی كلتووردا
كلتووری سیاسی له‌هه‌موو كاتێكدا كاریگه‌ری ته‌واوی هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و رێوشوێنانه‌ی ده‌گیرێته به‌ر له‌كاری سیاسی و بواره مه‌یدانییه‌كه‌ی سیاسه‌تدا، به‌و پێیه‌ی كلتووره‌كه بریتییه له كۆمه‌ڵێك بیروباوه‌رو قیه‌م و ئاراسته‌و بۆچوونی ئایدیالی و هه‌ست و سۆزی تایبه‌ت، بۆیه بۆ تێگه‌یشتن له‌هه‌ر دیارده‌یه‌كی سیاسی و هه‌ر ته‌نگه‌ژه‌و قه‌یرانێك، ده‌بێت بگه‌رێینه‌وه بۆ كلتووره سیاسییه كارپێكراوه‌كه‌ی لایه‌نه كاراكانی ناو ته‌نگه‌ژه‌كه‌و له‌و روانگه‌یه‌وه ده‌توانین كرۆكی بارودۆخه‌كه ببنین و دوای ئه‌وه پلان بۆ چاره‌سه‌ر گه‌ڵاڵه ده‌بێت. كاتێك باس له‌هه‌ڵبژاردن و ئۆپۆزسیۆن و ئازادی سیاسی و رۆژنامه‌گه‌ری و راده‌ربیرن ده‌كه‌ین، ده‌بێت له‌و كلتووره سیاسییه‌وه ئاست و شێوازو چۆنیه‌تییه‌كه‌ی دیاری بكه‌ین.
بۆ نموونه كاتێك توێژه‌رێك بیه‌وێت له‌دیارده‌ی ئیستیبدادو غیابی دیموكراسیه‌ت له‌ناو جیهانی عه‌ره‌بیدا بكۆڵێته‌وه، ده‌بێت به‌ناو هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌و نوخبه سیاسییه‌كه‌یدا بگه‌رێت و ئه‌و كلتووره سیاسییه بدۆزێته‌وه كه‌چوارچێوه‌یه‌كی پراكتیكی بۆ بۆ موماره‌سه‌ی سیاسه‌ت له‌و ناوچه‌یه‌دا درووست كردووه. له‌م نێوه‌نده‌دا ده‌بێت توێژه‌ر دوور بروانێت و ته‌راكومه مێژووییه‌كه‌ی موماره‌سه‌ی ئه‌و كلتووره ببینێت و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی بیری سیاسی له‌ناو ئه‌و كلتووره‌دا دیاری بكات، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه ئینتیما بۆ خێڵ و عه‌شیره‌ت و تایفه له‌م كلتووره‌دا له‌ئینتیما نیشتیمانییه‌كه به‌هێزتره‌و هه‌ر ئه‌مه‌شه ده‌بێته رێگر له‌به‌رده‌م درووستبوونی هه‌ست و سۆزێكی گشتی و هاوبه‌ش بۆ سه‌لماندنی هه‌ستی هاوڵاتیبوون له‌سه‌رووی هه‌موو ئینتیماكانی تره‌وه، له‌م كلتووره‌دا رای جیاوازو پلۆرالیزمی سیاسی و رۆشنبیری بوونی نییه یان زۆر لاوازه‌و دنیای ئێره یه‌ك ره‌نگ و بۆنی پێ دراوه، ده‌سه‌ڵاتخوازی ئامانجی نوخبه‌ی سیاسییه‌و له‌پێناویدا پێشێلی هه‌موو شه‌رعییه‌تێك ده‌كه‌ن، له‌به‌رامبه‌ریشدا جه‌ماوه‌ر ئالووده بووه به ئاره‌زووی ملكه‌چی و هێنانه‌وه‌ی پاساوی سیاسی و ئه‌خلاقی بۆ ئه‌و پاشكۆیه‌تی و ملكه‌چییه.
له‌بارودۆخێكی وه‌هاداو به‌بوونی كلتوورێكی سیاسی له‌م جۆره، ناكرێت توێژه‌ر به‌دوای نه‌زعه‌ی یه‌كترخوێندنه‌وه‌و قبووڵكردنی ئه‌ویترو موماره‌سه‌ی دیموكراسیه‌ت و به‌هه‌ند وه‌رگرتنی شه‌رعییه‌تدا بگه‌رێت، به‌ڵكو له‌ناو كلتوورێكی وادا ته‌نها شێوازه‌كانی سه‌ركوت و ئیستیبداد دیاره‌و ئه‌وه‌ش موماره‌سه كراوه، ئه‌و جۆره ده‌سه‌ڵاتانه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م بنچینه‌یه درووست ده‌بێت ده‌سه‌ڵاتێكه مه‌بده‌ئی موشاره‌كه‌ی سیاسی تیایاندا بوونی نییه‌و تاكره‌وی بووه‌ته مۆرك بۆ هه‌موو بواره‌كانی به‌رێوه‌چوونی كاروباره‌كانی وڵات و بوونی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای هێز راگیراوه، ئه‌زموونه‌كانیش پێمان ده‌ڵێن كه ته‌مه‌نی ئه‌م جۆره ده‌سه‌ڵاتانه زۆر كه‌متر ده‌بێت له‌ده‌سه‌ڵاتێك له‌سه‌ر بنه‌مای موشاره‌كه‌ی سیاسی ئه‌وانی تر بوونی خۆی راگرتووه‌و خه‌ڵك و جه‌ماوه‌ر شه‌رعیه‌تیان پێ داوه‌و هاوبه‌شن له‌پارێزگاری لێكردنی، چونكه هه‌موویان به‌موڵكی خۆیانی ده‌زانن.
كاتێك كار له‌سه‌ر گۆرانكاری و چاكسازی ده‌كرێت له‌ناو ئه‌م ده‌سه‌ڵاته سیاسیانه‌دا، ده‌بێت خاڵی ده‌سپێك دیاری بكرێت و بنه‌مای دۆخه سیاسییه‌كه بخوێنرێته‌وه نه‌ك ئاسه‌واره‌كانی، مه‌سه‌له‌ی ریفۆرم و گۆڕانی دیموكراسیانه كه‌ش وهه‌وای تایبه‌تی خۆی ده‌وێت و په‌یوه‌سته به قه‌ناعه‌ت و په‌روه‌رده‌وه، چونكه دیموكراسیه‌ت پێش ئه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌یه‌كی ئیجرائی و ئیداری بێت، كلتوور و باوه‌ره‌و پێویستی به ئیراده‌ی دیموكراسیانه‌و په‌روه‌رده‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و باری سایكۆلۆژی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه كه وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی پۆزه‌تیڤانه‌ی لێ بكه‌وێته‌وه له كاتی گۆران و وه‌رچه‌رخانه‌كاندا. بۆ رژێمی سیاسی عه‌ره‌بی و ده‌سه‌ڵاته فه‌رمانره‌واكانی ناو دنیای عه‌ره‌ب و زۆربه‌ی وڵاتانی تری ئه‌م ناوچه‌یه به شێوه‌یه‌كی گشتی، پرۆژه‌ی ریفۆرم هیچ ئاكامێكی لێ ناكه‌وێته‌وه به‌بێ گۆرین و تێپه‌راندنی ئه‌و كلتووره سیاسییه باوه‌ی تا ئێستا كاری له‌سه‌ر كراوه.
گۆران به‌ره‌و دیموكراسییه‌ت وبه‌رپاكردنی پرۆسه‌ی ریفۆرم و وه‌رچه‌رخان له زۆربه‌ی وڵاتانی عه‌ره‌بیدا، گۆرینی بیرو بۆچوون و كلتووری سیاسی و په‌روه‌رده‌ی پێشینی ده‌وێت و ئه‌وه ده‌سپێكی بابه‌تیانه‌ی ریفۆرمی راسته‌قینه‌یه، دوای ئه‌وه ریفۆرم له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان رۆڵ و كارایی به‌رچاوی خۆی ده‌بێت و گۆرانی سیاسی و وه‌رچه‌رخانی دیموكراسی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
له‌ناوده‌سه‌ڵاته سیاسییه دواكه‌وتووه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست و جیهانی سێیه‌مدا، سه‌ركرده‌ی وڵات له‌سه‌ر ئه‌و دیدو كلتووره سیاسییه په‌روه‌رده بووه كه هه‌ر خۆی پێشه‌نگی گه‌ل و وڵاته‌و هیچ كه‌س و لایه‌نێكی تر ئه‌و پێشه‌نگایه‌تییه‌ی پێ ناكرێت و ئه‌و نموونه‌ی باڵایه‌و ئه‌و باڵایه‌تییه‌ش له‌خۆیه‌وه ده‌گوازرێته‌وه بۆ كورو بنه‌ماڵه‌و ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی و هه‌موو شتێك له‌خۆیه‌وه شه‌رعیه‌ت وه‌رده‌گرێت نه‌ك له‌گه‌له‌وه،سه‌رۆك و سه‌ركرده له‌م ناوچه‌یه‌دا تایبه‌تمه‌ندی كاریزمی خۆی هه‌یه‌و هێمای وڵات و نه‌ته‌وه‌یه و عه‌قڵی موتڵه‌قه له‌بیركردنه‌وه‌دا، جگه له‌وه رێكخراوه سیاسییه‌كه‌شی حزبی سه‌ركرده‌و پێشره‌وی گه‌له‌و بوون و درووستكردنی هه‌ر پارت و رێكخراوێكی تر به‌لایه‌وه واتای په‌رته‌وازه‌كردن و تێكدانی یه‌كریزیی جه‌ماوه‌ر و یه‌كێتی نیشتیمانی و ده‌ستی ده‌ره‌كی ده‌گه‌یه‌نێت. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م دیدگاو قه‌ناعه‌ت وكلتووره خۆسه‌پێن و خۆپه‌سه‌ندانه‌دا رێفۆرم له كوێدا بكرێت و گۆرانكاری چۆن ئه‌نجام بدرێت؟!
كه‌سایه‌تی سیاسی ئه‌و جۆره سه‌ركرده‌یه چۆن دابرێژرێته‌وه‌و به‌كام شێوه قه‌ناعه‌تی پێ بكرێت كه جگه له‌تۆ كه‌سانی تر هه‌یه خاوه‌نی پرۆژه‌و به‌رنامه‌ی سیاسیین وگه‌ل و وڵاتیان پێ به‌رێوه ده‌چێت و جگه له‌و ئاراسته سیاسییه‌ی تۆو رێكخراوه فه‌رمانره‌واكه‌ت ته‌وژم و ئاراسته‌ی سیاسی تر بوونیان هه‌یه و ژیان فره‌ره‌نگی و فره ڕایی ده‌خوازێت و عه‌قڵه‌كان پێكه‌وه بزووتنه‌وه‌ی ژیان به‌ره‌و پێشه‌وه ده‌به‌ن و له‌م بوونه‌وه‌ره‌دا عه‌قڵی موتڵه‌ق بوونی نییه.
گه‌ڕان به‌دوای كاریزمادا
چونكه له‌هه‌ناویاندا ده‌قیان له‌گه‌ڵ كاریزمادا گرتووه كه به‌خه‌یاڵی خۆیان مێژووی ئه‌وان به‌خۆیه‌وه نه‌یدیبێت، له‌ناخیاندا فه‌راغێك دروست ده‌بێت كه‌ته‌نها به‌و سیمبوله به‌هه‌ژموونه پڕ ده‌بێته‌وه، ئالێره‌وه گوریسه‌كه ده‌كه‌نه‌وه به‌خوری و دوایی كه‌كردیانه‌وه به‌گوریسیش، ئه‌و ده‌سه‌ڵاته به‌شێوه‌یه‌ك ده‌گۆرێت ملی خۆیانی پێوه ده‌كات، ئه‌وان خۆیان ره‌وشه له‌باره‌كه ده‌شێوێنن و له‌ناوه‌راستی رێگادا ئاراسته‌ی ره‌وته سیاسییه‌كه‌ی وڵاته‌كه‌یان ده‌گۆرن و خۆیان وده‌سه‌ڵاته‌كه‌ش ده‌به‌نه‌وه سه‌ر ئه‌و كلتووره سیاسییه باوه‌ی ناوچه‌كه‌و بارودۆخه‌كه به‌جۆرێك ده‌گۆرن، كه‌پاشان هه‌ر خۆیان ره‌حمه‌ت بۆ كفن دزی پێشوو بنێرن.
كۆمه‌ڵگه مرۆییه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه ده‌ستكه‌وته باش وگۆرانه سیاسییه پۆزه‌تیڤه‌كان له‌كه‌سێك یان نوخبه‌یه‌كدا ده‌بیننه‌وه‌و هه‌موو جوڵه و رۆڵێكی ده‌وڵه‌ت ودامه‌زراوه ره‌سمییه‌كان له‌خۆیان ون ده‌كه‌ن، بگره بوون وكارایی ئه‌وانیش ده‌كه‌نه به‌شێك له‌كه‌سایه‌تی یه‌كه‌می وڵات، كه‌كراوه به‌سه‌ركرده‌ی نموونه‌و كاریزمایه‌كی به‌هه‌یبه‌ت.
له‌یه‌كه‌م هه‌نگاوی ئه‌و سه‌ركرده‌یه‌دا كه‌ره‌چاوكاری به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی گه‌له‌كه‌ی ده‌كاته رێره‌و بۆ كارو شێوه‌ی به‌رێوه‌بردنی وڵاته‌كه‌ی، گه‌له‌كه‌ی ده‌وری ده‌ده‌ن و كاتێك له‌خۆی ده‌روانێت، خۆی له‌سه‌ر شانی ئه‌واندا ده‌بینێته‌وه كه‌له‌ناو ئاپۆرایه‌كی گه‌وره‌دا هیتاف بۆ ژیانی ده‌كێشن و له‌سه‌رشانی خۆیان باڵاتر له‌پۆسته‌كه‌ی رایده‌گرن، له‌وانه‌یه ئه‌و سه‌ركرده سیاسییه وه‌كو ئه‌رك وبه‌رپرسیاریه‌تی مێژوویی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پۆسته ره‌سمییه‌كه‌ی خۆیدا بكات و ئه‌وه‌ی تیادا نه‌بینێته‌وه كه‌ره‌عیه‌ته‌كه‌ی دواتر بۆی نمایش ده‌كه‌ن، به‌ڵام كه‌واقیعه جه‌ماوه‌رییه نوێیه‌كه‌ی بۆ دێته پێش و له‌سه‌ر شانی ئه‌وان باڵاتر له‌پۆسته‌كه‌ی خۆی دێته پێش چاو، نغرۆی غرورو تاكره‌وی ده‌بێت.
بۆیه حاڵه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی وپێشهاته سیاسییه به‌رده‌وامه‌كانی وڵاتانی ئه‌م ناوچه‌یه وامان لێ ده‌كات كه‌بڵێین ئه‌و دیدگایه زۆر هه‌ڵه‌یه كه‌ده‌ڵێت بێده‌نگی دكتاتۆر دروست ده‌كات، خۆ ئه‌گه‌ر راستیش بێت بۆ ئه‌م جوگرافیا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ی ده‌ڤه‌ره‌كه‌ی ئێمه‌و ده‌وروبه‌ره‌كه‌مان راست ده‌رناچێت، چونكه زۆربه‌ی دكتاتۆره‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه له‌ناو ده‌نگ وهاوار و ژاوه‌ژاوی جه‌ماوه‌ره‌كانیاندا درووست بوون و له‌هه‌ناوی ئه‌وانه‌وه هاتوونه‌ته ده‌ره‌وه‌و له‌سه‌ر شانی ئه‌وان جاڕی دكتاتۆریه‌ت ده‌درێته‌وه. له‌سه‌ر شانی ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌دا سه‌ركرده مه‌رگی هه‌موو ده‌زگاو دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت ده‌كاته دیاری بۆ راگه‌یاندنی ده‌سه‌ڵاتی تاكره‌وانه‌ی خۆی و له‌وێوه سه‌ره‌تای تراژیدیكان ده‌س پێ ده‌كاته‌وه.
هه‌رگیز ئه‌و مه‌شهه‌ده ناشارستانی ودواكه‌وتووه‌ی چه‌ند مانگی دوای روخاندنی رژێمی دتاتۆری سه‌دامم بیرناچێته‌وه، كاتێك زوبه‌یدی ناوێك كرایه ئه‌مینداری به‌غداد بۆ راپه‌راندنی كاروباره‌كانی به‌غدای دوای فه‌وزاو فه‌رهووده‌كه، تا ئه‌و كاته‌ی رێوشوێنێك بۆ به‌رێوه‌بردنی وڵات دیاری ده‌كرێت، زوبه‌یدی هه‌ستا به‌كۆمه‌ڵێك كاری ئاسایی وه‌ك گه‌ران به‌ناو خه‌ڵك و به‌سه‌ركردنه‌وه‌ی هه‌ندێ گه‌ره‌ك و رێكخستنی كاروباره‌كانی هاتوچۆی ناو رێگاوبانه‌كان، له‌ناو ئه‌م فه‌وزایه‌ی چه‌ند رۆژی رابردوویدا ئه‌م كارانه بۆ جه‌ماوه‌رێك كه هه‌میشه بۆ چاكه‌یه‌كی ناو ده‌یان خراپه‌ی ده‌سه‌ڵات ده‌گه‌رێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر شانی خۆی به‌رزی بكاته‌وه زۆر گرنگ وسه‌رنجراكێش بوون، بۆیه كاتێكی زانی خۆی له‌سه‌ر شانی جه‌ماوه‌رێك له‌خه‌ڵك بینییه‌وه‌و له‌ناو هاوارو دروشمی پر له‌ناوی خۆیدا سه‌رسامیان كردبوو، له‌كاتێكدا ئه‌و كابرایه شایسته نه‌بوو بكرێته به‌رێوه‌به‌ری ناحیه‌یه‌ك نه‌ك ئه‌مینداری پایته‌خت و بارودۆخ وپێشهاته ناوازه‌كه‌ی عێراق ئه‌وه‌ی بۆ ره‌خساند، دواتریش به‌و شێوه‌یه ئه‌و خه‌ڵكه هه‌ژاره له‌خۆیان كرده شاهی شاهان، ئه‌وه‌ی سه‌رنجی راكێشام بێباكی ئه‌و بوو له‌و مه‌شهه‌ده‌و ره‌فتاره سه‌دامییه‌كانی بوو كه‌به‌هه‌ر دوو ده‌ستی سڵاوی له‌و جه‌ماوه‌ره ناهۆشیارو گێله‌ی ده‌وروبه‌ری ده‌كردو به‌سه‌ر شانیانه‌وه پێده‌كه‌نی، ئه‌وه‌بوو ئه‌و جه‌ماوه‌ره به‌جۆرێك چه‌واشه‌یان كرد كه‌له‌فه‌رمانبه‌رێكی ده‌وڵه‌ته‌وه خۆی لێ بگۆرێت بۆ سیاسییه‌كی موحه‌ننه‌ك و واتێبگات له‌جێگاكه‌ی سه‌دام دانراوه، به‌ڵام خۆشبه‌ختانه پێوه‌ره سیاسییه نوێیه‌كانی عێراق له‌هیچ شوێنێكه‌وه ئه‌وی نه‌ده‌خوێنده‌وه، كه‌پاشان بارودۆخه‌كه كرییه‌وه به‌و مه‌جهوله‌ی كه‌ئێستا نووسه‌ری ئه‌م چه‌ند دێره ته‌نها كونییه‌كه‌یم له‌بیرماوه‌و ناوه‌كه‌یم له‌یاد چووه‌ته‌وه.
كه‌واته بۆ چه‌سپاندن وقوڵكردنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌مك وزاراوه ژیاریانه‌ی سه‌رده‌م، سه‌ره‌تا پێویستمان به گۆران و وه‌رچه‌رخان هه‌یه له‌دیدگاو بیركردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌داو چڕكردنه‌وه‌ی هه‌وڵه‌كان بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی هۆشیاریی و ئاگایی تاكه‌كانی، زه‌مینه‌ی گۆران و دووباره نه‌بوونه‌وه‌ی ئه‌زموونه تاڵه‌كان و سه‌ركه‌وتنمان له‌دروستكردنی به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م نه‌گه‌رانه‌وه‌ی دكتاتۆریه‌ت و نه‌هاتنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیستیبدادی، له كاركردن له‌سه‌ر جه‌ماوه‌رو رۆشنبیركرنیانه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات، چونكه به‌ئه‌زموون دیومانه‌و له‌ئێستاشدا شوێنه‌واری ئه‌و نه‌ریته كۆمه‌ڵایه‌تییه سیاسییه هه‌ر ماوه، هێشتا كلتوورێك له‌ناخیاندا چه‌سپاوه كه‌كلتوورێكی تاكره‌هه‌ندی ته‌سكبینانه‌یه‌و هه‌میشه ده‌روونی به‌بوونی سیمبولێك ده‌حه‌سێته‌وه، هه‌رئه‌مه‌شه ده‌یكاته بنه‌ما بۆ جۆری ئه‌و مامه‌ڵه‌یه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا پیاده‌ی ده‌كات و دواتر ئه‌و جه‌ماوه‌ره وه‌ك له‌زۆربه‌ی قۆناغه سیاسییه‌كانی ژیانیدا بینراوه، خۆی زه‌مینه بۆ ده‌سه‌ڵات ده‌ره‌خسێنێت ببێت به‌و دكتاتۆره‌ی دواتر نه‌وه‌یه‌ك له‌پێناو كۆتایی پێهێنانیدا ته‌مه‌نی سه‌رف بكات.
بۆچوونه‌کان