دین شتێكەو دینداری شتێكە، دینداری كردن بەشێكە لە دین‌و هیچ كەسێك ناتوانێت ببێتە تەواوی دین‌و پیرۆزی‌و ڕاستییەتی ڕەهای دین بۆ خۆی ببات، بەس دەكرێ‌ كەسێكی دیندار بێت‌و بەشێك لە حەقیقەتی دین لەودا ڕەنگبداتەوە‌و بەشێك لە داخوازییەكانی دین لەخۆیدا بەرجەستە بكات.


گرفتی بەشێكی زۆر لە نەیارانی دین‌و تەنانەت خودی دیندارەكانیش ئەوەیە كە وادەبینن دەبێ‌ ئەوانیش هەمان پیرۆزی دینیان هەبێت‌و بەرامبەرەكانیان بە چاوی پیرۆزی ئایینەوە تەماشایان بكەن‌و بە چەشنی حەقیقەتێكی ڕەها گوێ‌ لە ڕاو بۆچوونەكانیان بگرن‌و پەیڕەویان بكەن، یاخود لەناخی خۆیاندا وا هەژمار دەكەن كە سەرپێچی كردنی ئەوان سەرپێچی كردنی دینە‌و بەڕاست زانین‌و پەیڕەوی لە بۆچوونەكانی ئەوان بەڕاست زانین‌و پەیڕەوی كردنی دینە، 

ئەمە جۆرێكە لە پیرۆزی بەخشین بە خودو زیندووبوونەوەی ئەو دیكتاتۆرەیە لە ناخی هەر تاكێكدا كە بڕوای وایە ئەوەی ئەو دەیڵێ‌ حەقیقەتە‌و ئەوەی ئەو دەیكات كارو ڕێگە ڕاستەكەیە، ڕاست وەك فیرعەون كە بە گەلەكەی دەووت:[قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِيكُمْ اِلاّ مَا أرَى وَمَا أهْدِيكُمْ اِلاّ سَبِيلَ الرَّشَادِ.]غافر/29. واتە: (فیرعەون وتی: من تەنها هەر ئەو ڕاو بۆچوونە بە چاك دەزانم‌و لام پەسەندە كە خۆم پێم چاك‌و پەسەندە، من بۆ هیچ شتێك ڕێنوماییتان ناكەم بێجگە لە ڕێگەی چاك‌و ڕاست‌و دروست.)


لەوەش خراپترو زیانمەندتر ئەوەیە كە خەڵكیش وابڕواننە دینداران كە بەو چەشنەن‌و هەرچی كە ئەوان وتیان ئەوە دین گوتوویەتی‌و هەرچی ئەوان بە ڕاستیان زانی ئەوە دینیش بە ڕاستی دەزانێ‌، یاخود وابزانن كە سەرپێچی كردنی ئەو مرۆڤە دیندارانە سەرپێچی كردنی خودی دین‌و خوای خاوەنی دینە.


بەڵام پێویستە ئەوەش بڵێین كە بە ڕێژەیی وەرگرتنی ئەم بیرو بۆچوونە شتێكی ئاسایی‌و پەسەندو خوزاراوە، بەڵام ڕەهایی بەخشین بەم بۆچوونە‌و وابزانرێت ئەوە حەقیقەتی ڕەهایەو پێچەوانەكەشی جەهل‌و كوفری موڕەككەب‌و ڕەهایە، ئەوە كێشەو قەیرانەكە زەقترو برینەكە قوڵترو بەسوێتر دەكاتەوە، واتە ئەگەر بڕوا‌و قەناعەتت وابێ‌ ئەوەی كەسێكی دیندار دەیڵێ‌ بەشێكی حەقیقەتی دینەو بەشێكیشی تەفسیرو تەئویل‌و خوێندنەوەی دینەو تەنانەت هەندێشكیشی شێواندنی دینە، ئەمە شتێكی سروشتی‌و ئاساییەو بۆچوونێكی واقیعی‌و نزیكە لە حەقیقەت‌و كرۆكی خودی دینەوە، هەروەها سەندنەوە‌و داڕنینی پیرۆزییە لە هەموو خاوەن بۆچوون‌و ئایدۆلۆژیاو بەرنامەیەك‌و گەڕاندنەوەی پیرۆزییە بۆ كرۆك‌و حەقیقەتی دین.


حەقیقەتی ئایین بەگشتی‌و ئایینی ئیسلام بەتایبەتی، كۆمەڵێك دەق‌و ڕێسای عەقیدی‌و ئەخلاقی‌و عیبادی‌و سلوكییە، قورئانیش وەك دوایین پەیامی ئیلاهی ڕاست‌و نەشێوێنراو بۆ مرۆڤەكان، پەیامێكی ڕاست‌و پیرۆزی نەگۆڕە، بەڵام پرۆسەی دینداریكردنی دینداران‌و پەیڕەوەكانی بریتییە لە سلوك‌و ئەخلاقی دیندارانەی ئەو مرۆڤانەی كە ڕێساكانی ئەم ئایینەیان قبوڵ كردووەو پەیڕەوییان لێدەكەن، بەشێك لەو قبوڵكردن‌و پەیڕەوی كردنەش ئەوەیە كە بەندایەتی كردن‌و دیندارییەكەیان بەپێی یەكێك لە تەفسیر‌و تێگەیشتنە ئایینییەكان ئەنجام دەدەن كە باوەڕیان پێهێناوەو قبوڵیان كردووە، كە ئەمە پێی دەوترێ‌ فیقهی ئایینی یان تەفسیری ئایینی.


تێگەیشتن‌و خوێندنەوەی ئایینی، بۆ ئەوەی نزیك بێت لە حەقیقەتی ئایینەكەوە، پێویستە بە بێ‌ هیچ جۆرە باكگراوندو پێشینەیەكی زەینی فیكری ئایدۆلۆژی‌و دەمارگیری مەزهەبی‌و لایەنگرییەكی فەلسەفی‌و نەتەوەیی‌و كۆمەڵایەتی پێشوەختە بێت، واتە نابێ‌ خوێندنەوەو توێژینەوەی ئایینی لەپێناو هیچ یەكێك لەم دوو حاڵەتەدا بێ‌: نە بۆ بەرگری لە ئایین‌و نە بۆ دژایەتی كردنی ئایین بێت، بەڵكو دەبێ‌ بۆ ناسین‌و دەركەوتنی حەقیقەتی ئایین‌و جێكەوت‌و دەرەنجامەكانی كاریگەری ئایین بێت لەسەر تاك‌و كۆمەڵ‌و واقیع‌و ژینگە مرۆییەكە، چونكە ئەگەر خوێندنەوەی ئایینی لەپێناو بەرگری كردن یان نەیاری‌و دژایەتیكردنی ئاییندا بێت، ئەوە بێ‌ لایەنی‌و میسداقییەتی خۆی لەدەست دەدات‌و پێی ناوترێ‌ خوێندنەوەو توێژینەوەیەكی ئەكادیمی‌و ڕاستەقینە.


گرنگ‌و پێویستە كە خوێندنەوە بۆ ئایین، خوێندنەوەیەكی توێژەرانە‌و لێكۆڵەرانە بێت‌و هیچ بڕیارو دەرەنجامێكی پێشوەخت لە زەیندا ئامادە نەكرابێت، كە توێژەر بیەوێت خوێندنەوەكەی بەو ئەنجامە خوازراو و دیاریكراوە بگات كە پێشتر لە بیرو زەینیدا ئامادە بووە، واتە نابێ‌ لەناو ئاییندا بۆ ئەو دەرەنجامانە بگەڕێین كە خۆمان باوەڕمان پێیەتی‌و دەمانەوێ‌، یان بەو ئاكامە ویستراوانە بگەین كە پێشتر پێیگەیشتووین‌و دەمانەوێ‌ ڕاستییەتی بۆچوونەكەی خۆمانی پێ‌ بسلەمێنین یاخود بەرژەوەندییەكانمانی پێ‌ دەستەبەر بكەین، بەڵكو پێویستە ئایین بخوێنینەوە تا بزانین بە چ دەرەنجام‌و تێگەیشتنێكمان دەگەیەنێ‌‌و چ جۆرە جیهانبینی‌و تێڕوانینێكمان بۆ دروست دەكات.


بە بڕوای ئێمە ئەم جۆرە خوێندنەوەیە خوێندنەوەیەكیی واقیعی‌و لۆژیكییە بۆ ئایین‌و ئەم تەرزە بیركردنەوە‌و خوێندنەوەیە سازگارو تەبایە لەگەڵ ڕۆحی ئاییندا، چونكە یەكێك لە گرنگترین ئەركەكانی ئایین خوڵقاندنی پێشوەختی پرسیارەو پاشتر وەڵام دەداتەوە، نەك هەر لەسەرەتاوە وەڵامی هەموو پرسیارە نەكراوەكان بداتەوە.


لەم ڕوانگەیەوە ئەوەی پەیوەستە بە ئەمڕۆی ئێمە‌و ژینگە ئایینی‌و كۆمەڵایەتییەكەمانەوە، ئەوەیە كە ئەم سەردەمە سەردەمی گۆڕانكاری‌و فراوانبوونی بازنەی جیاوازییەكان‌و دەركەوتنی تواناو لێهاتوویی‌و پێداویستی ژینگە‌و واقیعە جیاوازەكانە، سەردەمی نوێگەری‌و نوێ‌ بینی‌و قسە‌و فەتواو بۆچوونی نوێیە بۆ واقیعێكی نوێ‌‌و خەڵكێكی نوێ‌، هەموو كایەكان تا ڕادەیەك نوێ‌ بوونەتەوە‌و نوێگەرییان تێدا ئەنجام دراوە، ئایینیش وەك یەكێك لە گرنگترین كایەكان لە ژیانی مرۆڤەكاندا پێویستی بە نوێگەری‌و خوێندنەوەی نوێ‌ هەیە، لەوەش دڵنیابین كە تێگەیشتنی نوێ‌ بۆ ئایین‌و دەقە ئایینییەكان، پێویستی بە خوێندنەوەیەكی واقیعیانەی نوێ‌ هەیە بۆ ئەو ژینگە‌و واقیعەی ئێستا، ئەم حاڵەتەش ئەرك‌و بەرپرسیاێتییەكی گەورە‌و گرنگ‌و سەنگین دەخاتە ئەستۆی هەمووانەوە، بەتایبەت ئەوانەی كە عەوداڵی دەركەوتنی حەقیقەت‌و ڕاستكردنەوەی هەڵە‌و چەواشەكارییەكان‌و ڕەخساندنی زەمینەی پێكەوەژیان‌و یەكتر قبوڵكردنن، كە ئەمە بەرپرسیارێتییەكی مرۆیی‌و ئەخلاقی‌و ئایینییە‌و پێویستە لە چەند ڕەهەندێكەوە كاری جددی لەسەر بكرێت، ئەنجامدانی ئەم ئەركە‌و هەستان بەم بەرپرسیارێتییە هەم لە بەرژەوەندی دەركەوتنی زیاتری حەقیقەتی ئایین‌و هەم هۆكاری دەستەبەربوونی بەرژەوەندییە ماددی‌و مەعنەوییەكانی پەیڕەوەكانیەتی.