تەحسین حەمە غەریب: ئیسلامێكی كوردی هەیە دەبێت كەشفی بكەین و بیدۆزینەوە كاتێك سەیری ئیسلامی كوردی دەكەین، پڕە لە بابەتە عیرفانی و روحییەكان لەم تەوەرەدا ئێمە بە دوای وەڵامی ئەو پرسیارانەدا دەگەڕێین، كە دەربارەی ئایین و ناسیۆنالیزم و خاڵە هاوبەشەكانی نێوانیانن، تا لەو رێیەوە پرسی درووستكردنی شێوازێكی كوردیانەی دینداری، بۆ دینی ئیسلام بخەینە بەر باس، چونكە هەست دەكەین، وروژاندنی ئەم پرسە، لەم كاتەدا گرنگی خۆی هەیە و دەتوانێت لە زۆر رووەوە كۆمەكی كورد بكات و هاوكار بێت بۆ گەشەسەندنی پرۆژە ناسیۆنالیزمییەكەی، ئەویش لەسەر چەند ئاستێك، وەك پارێزگاری كردن لە شوناسی كوردی و رەتكردنەوەی باڵادەستی ناسیۆنالیزمی نەتەوە سەردەستە ئیسلامییەكانی ناوچەكە، كە لە رێی ئاینەوە هەمیشە هەوڵی زاڵكردنی ناسیۆنالیزمی خۆیان و تواندنەوەی بەها و تایبەتمەندییەكانی نەتەوە ژێر دەستەكانیان داوە، هەروەها لە لایەكی تریشەوە، دەستگرتن بە بەها و تایبەتمەندی نەتەوەیی كورد و درووستكردنی شێوازێك بۆ دینداری، كە لە هەناوی كوردەوە هاتبێتە دەرەوە، كە ئەمەیش لە رابردوودا نموونەی هەبووە. تەحسین حەمە غەریب كە هەڵگری دوو بڕوانامەی ماستەرە لە یاسادا، بە دوو بەش وەڵامی پرسیارەكانی تەوەر دەداتەوە، دەڵێت «پرنسیپە كلتوریەكانی ئیسلامی كوردی، جیاوازە لە پرنسیپە كلتوورییەكانی ئیسلامی فارسی و توركی و عەرەبی.» هەروەها دەڵێت «ئەو ئەزموونە دیینییەی نەتەوەیەك دروستی دەكات، بەم سێ شتە (ئەخلاق، عەقڵ و ئەزموونی روحی و هەستی جوانناسی) ئەزمونێكی رۆحی دروست دەبێت، جیاواز دەبێت لەو ئەزموونە رۆحییەی لە نەتەوەیەكی دیكەدا بوونی هەیە و جیاواز دەبێت لەو ئەزموونە روحییەی لە سەردەمێكیتر بوونی هەیە.» سازدانی تەوەر: رێبۆ رەزا - ماوەیەكە باسی درووستكردنی ئیسلامی كوردی دەكەیت، ئەو ئیسلامە كوردییە چییە و چۆن لە ئیسلامە عەرەبی و فارسی و توركییەكە جیا دەبێتەوە؟ ئێمە خەریكی دروستكردنی ئیسلامی كوردی نین، بەڵكو دەڵێین ئیسلامێكی كوردی هەیە دەبێت كەشفی بكەین و بیدۆزینەوە، واتە ئێمە ئیسلامێك دروست ناكەین جیا لەوەی لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا هەیە، بەڵكو ئەو ئیسلامەی لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا هەیە، خۆی بۆخۆی جیاوازە لەو ئیسلامەی لەلای نەتەوە موسڵمانەكانی دیكە، بۆ نموونە (عەرەب، فارس و تورك) بوونی هەیە. - ئایا ئەم هەوڵە بە سەرەتایەك دادەنرێت بۆ ریفۆرمی ئایینی؟ بەڵێ بە سەرەتایەك دادەنرێت بۆ ریفۆرمی ئایینی لەم سەردەمەدا، بەڵام وەڵامی ئەم پرسیارە بەشێوەیەكی فراوانتر چۆنە: ئێمە باوەڕمان وایە ئیسلام وەك ئایینێكی گەردونی بان‌مێژوویی(فرا تاریخی) بوونی هەیە، كە لەو وەحییەدا خۆی دەبینێتەوە لە ئاسمانەوە لەلایەن خوای باڵا دەستەوە بۆ پێغەمبەری ئیسلام (درودی خوای لەسەر بێت) هاتۆتە خوارەوە، كە ئەمە پرێنسیپی سەرەكی خۆی هەیە، كە لە ئەدەبیاتی دییندا بە «ئەسڵ و فەرعی دیین» ناسراون، ئەوانیش بریتین لە باوەڕە سەرەكییەكانی دینی ئیسلام كە لە سەرەتای هەموویانەوە، بریتیە لە «یەكتا پەرستی». ئەم وەحییە كە هاتووە بەشێوەیەكی نەبینراوبوو، لەسەردەمی پێغەمبەردا (د.خ) لەناو كۆمەڵگەی عەرەبیدا و گۆشكراو بە فەرهەنگی عەرەبی لەو قۆناغە مێژووییەدا خوا دایبەزاندووە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم ئیسلامە تەنها بۆ كۆمەڵگەی عەرەب نییە، بەڵكو بۆ هەموو كۆمەڵگەكانی دیكەیە و ئەبوو ئەو بەشەی كە لە ئاسمانەوە هاتۆتە خوارەوە، كە بە «وەحی» ناسراوە وە ئیشی موسڵمانان و خەڵكی فیكری و ریفۆرمخوازی ئایینی ئەوەیە، كە ئەو بەشە لەو بەشە فەرهەنگییەی نائیسلام كە بەشێكی ئاسمانی نییە، تایبەتە بە كۆمەڵگەی عەرەبی و ئەو قۆناغەوە جودا بكاتەوە، هەتا ئەو بەشە ئاسمانییە بۆ كۆمەڵگە و فەرهەنگییەكانی دیكەش بشێت، چونكە ئەگەر یەكێك لە خەسڵەتەكانی دینی ئیسلام بریتی بێت لە جیهانبینی، جیهانبینیش مانای وایە بۆ هەموو كۆمەڵگەكان و سەردەمەكانە، ئیدی ئەگەر ئەو ئیسلامە تەنها كاڵای باڵای فەرهەنگێكی دیاریكراو بێت، وە ئەو فەرهەنگەش بریتی بێت لە فەرهەنگی سەردەمی دابەزینی، كە بریتییە لە فەرهەنگێكی عەرەبی ئەو قۆناغە مێژوویەی ژیانی مرۆڤایەتی، ئەوا مانای وایە ئەو ئایینە ئایینێكی جیهانی نییە، بەو مانایەی نە بۆ كۆمەڵگەكانی دی دەشێت، نە بۆ هەموو سەردەمەكانیش دەشێت. - ئایا ئەم ئیسلامە هەر خۆی بۆخۆی ماهییەتی ئەوەیە كە بۆ هەموو سەردەمەكان و كۆمەڵگەكان بشێت، ئیدی چۆن دەتوانێت لەو فەرهەنگەی جیا بكەینەوە كە لەسەردەمی پێغەمبەردا بوونی هەبووە؟ بێگومان كاتێك مرۆڤ لە ئایینەكان (بەتایبەتی لە ئایینی ئیسلام ) ورد دەبێتەوە و تێڕادەمێنێ ئەوەی بۆ دەردەكەوێت، ئەگەرچی یەكێكە لە ئایینە كتابییەكان (كتێب تێیدا هاتۆتە خوارەوە) و كتێب تێیدا سەنتەرە، بەڵام بۆتە هۆی ئەوەی خەڵك و فەرهەنگەكانی ئەو قۆناغە تەسلیم بەو وەحییە (كتێبە) ببن كە بۆ ئەو پێغەمبەرە هاتووە و وای كردوە خەڵكی لەو قۆناغە ئیقبالیان هەبێت و رووبكەنە ئەو ئایینە و بە حەقیقەتی بزانن و شوێنی بكەون . دوو خەسڵەت لە هەڵگری ئەو كتێبە (كە محمدە)، وای كردووە شوێنكەوتەی بن و لا بكەنەوە بە لایدا و رایان بكێشێ بەلا خۆی: یەكیان بریتیە لە حیكمەتەكانی ئەو پێغەمبەرە كە پیاوێكی عاقڵ و حەكیم بووە (لەو سەرەدەمەدا و لە ژیاننامەكەی بە حەكیم ناونراوە) كە حیكمەتەكەی خێڵ و گەلەكەی خۆی، كە قوڕەیش بووە و گەلەكانی دەوری لە چەندین كێشە دەرباز كردووە، یەكێك لە وانەش بریتی بووە لە كێشەی تازەكردنەوەی ماڵی خوا (كەعبە)، كە لەسەر بەردە رەشەكە خێڵەكان خەریك بوو خوێنیان لە نێودا بڕژێت، ئەوەبوو ئەو هات عەباكەی خۆی داكەند و هەریەكێك لە خێڵەكان سوچێكی عەباكەی هەڵگرت و ئەویش بە دەستی پیرۆزی خۆی بەردەكەی هەڵگرت و خستیە ناو عەباكەوە، بەو حیكمەتەی خۆی ئەو خیڵانەی لە شەڕ دەرباز كرد، یان بۆ نموونە ئەو بازرگانییەی ئەیكرد بازرگانییەكی حەكیمانە بوو، ئەوەش بوو حەزرەتی خەدیجە قازانجێكی زۆری دەكرد، كە خەڵكی دی لەوەپێش نەیان دەتوانی ئەوەندە قازانج بكەن. كەواتە حەكیم بوون (عەقڵانی) بوونی ئەو پێغەمبەرە، بووبووە هۆی ئەوەی تەنانەت ئەوانە ئیمانیان هێنا، كە هێشتا وەحییان نەبیستبوو، بەڵام لەبەر حیكمەتی ئەو ئیمانیان پێهێنا. خەسڵەتی دووەمی هەڵگری ئەو پەیامە (ئەو كتێبە)، بریتی بوو لە لایەنی ئەخلاقی ئەو، كە ئەوندە مرۆڤێكی بە ئەخلاق بوو بە راستگۆ (صادق) ناونرا، هەرگیز پێچەوانەی بەڵێنەكانی خۆی نەجوڵاوەتەوە، هەمیشە راستگۆ بووە و ئەمانەتی پاراستووە، ئەمانە نەك جێگەی سەرسوڕمانی خەڵكانی نزیكی خۆی، بەڵكو خێڵەكانی دەوروبەریشی بوو! ئەم دوو بابەتە «ئەخلاقی» بوون و «عەقڵانی» بوونی پێغەمبەر (د.خ)، كە هەردووكیان هەم لە قورئاندا داخوازی ئەوە كراوە شوێنكەوتوانی ئەم دینە ئەم دوو خەسڵەتەیان تێدابێت، وای كرد خەڵكی رازی بن بەم دینە تازەیەی ئەم پێغەمبەرە هێناویەتی. ئێستا بابەتەكە ئەوەیە خۆ بابەتی «عەقڵانی بوون» و «ئەخلاق» بێجگە لە پرنسیپە سەرەكییەكانی عەقڵ (كە كۆمەڵێك رێسای كەمن و پێیان دەوترێت رێسا بەڵگە نەویستەكان، یاخود دژ هەڵنەگرەكان وەكو ئەوەی یەك شت لە یەك كاتدا ناكرێت، هەم ببێت و هەم نەبێت، گشت گەورەترە لە پارەكەی (جزء) هەروەها دوو شتی دژ بەیەكەوە كۆنابنەوە)، هەروەها كۆمەڵێك پرەنسیپی سەرەكی ئەخلاقی، كە مرۆڤ دەبێت راستگۆ بێت و زیان بە مرۆڤەكانی دیكە نەگەیەنێت، مرۆڤ دەبێت لەگەڵ دایك و باوكی چاكە بكات، عەدالەت ویست بێت. بەڵام كۆمەڵێك رێسای عەقڵانیمان هەیە، لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە جیاوازیان هەیە، هەم كۆمەڵێك بابەتی ئەخلاقیشمان هەیە لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە جیاوازیان هەیە. كەواتە ئەگەر بنەما سەرەكیەكە بریتی بێت لەوەی (موحەمەد) خۆی بۆخۆی وابوو، هەم داواشی لە شوێنەكەوتوانی ئەوەبوو وە وەحیش داوای لە شوێنكەوتوانی ئەوەیە هەم عەقڵانی و ئەخلاقی بن، ئەوكاتە كۆمەڵێك لە رێسا ناجێگیرەكان و گۆڕاوەكان(متغیر) جیاوازیان دەبێت، واتە شتێك لەسەردەمی پێغەمبەردا بە نائەخلاقی نەدەزانرا بەڵام لەسەردەمەكانی دواتردا بە نائەخلاقی دەزانرا، مرۆڤە ئاقڵەكان كۆكن كە ئەو شتە بابەتێكی نائەخلاقیە، یاخود شتێك لەسەردەمی پێغەمبەردا لە فەرهەنگی ئەو قۆناغەدا بە بابەتێكی ناعەقڵانی نەدەزانرا، بەڵام لە سەردەمەكانی دواتردا بە ناعەقڵانی دەزانرا، چونكە عەقڵیش وەكو ئەخلاق وایە، كۆمەڵێك پرنسیپی سەرەكی هەیە جێگیرن(ثابت)، وەك وتمان لە ئەخلاقدا هەروەها ئەخلاقی گۆڕاویشمان هەیە لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر، لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە، جیاوازی هەیە، لێرەوە هەم لە بابەتە عەقڵانییەكاندا هەم لە بابەتە ئەخلاقیەكاندا (بێجگە لە رێسا ئەخلاقی و عەقلانییە جێگیرەكان) لە پاشماوەی بەشەكەی تری، یان لە رێسا ئەخلاقی و عەقڵانییەكانی دیكەدا، لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دی لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دی جیاوازیان هەیە، بێجگە لەوەش هەستی جوانیناسی(ئیستاتیكا) و ئەزموونی روحی كۆمەڵگەیەك لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی دیكەدا، لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە جیاوازی هەیە، بەڵكو لە نێوان نەتەوەیەك و نەتەوەیەكی دیكەدا جیاوازی هەیە، واتە ئێستا هەستی روحی جوانیبینی كورد جیاوازی هەیە، لەگەڵ هەستی روحی و جوانیبینی عەرەب، هەستی رۆحی و جوانیبینی تورك جیاوازی هەیە لەگەڵ هەستی روحی جوانیبینی فارس. لێرەوە ئەمە ئەوە دەخوازێ كۆمەڵگەكان لە سێ بواردا جیاوازیان لە نێوانیاندا هەبێت، واتە: - هەم لە رێسا ئەخلاقیەكاندا لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكیتر و لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر جیاوازیان هەبێت، كە هەم لە رووی ئەخلاقییەوە جیاوازی دروست ببێت، - هەم بەهۆی عەقڵانییەتەوە جیاوازی دروست ببێت، - هەم لە رووی هەستی روحی و جوانی بینییەوە جیاوازی دروست ببێت، بۆیە بەم سێ پێوەرە بەم سێ رەهەندە، دوو كۆمەڵگە یان دوو سەردەم لەگەڵ هەمان شتدا مامەڵە دەكەن، دەرئەنجامی «ئەخلاقی»، «عەقڵانی» و «روحی و جوانیناسی» جیاواز وەردەگرن. بۆیە لێرەدا بێجگە لە پرنسیپە سەرەكییەكان كە مرۆڤایەتی تیایەدا هاوبەشە (لە ئەخلاق لە عەقڵانییەت و لە هەستی روحی و جوانناسیدا) ئیدی لە وردەكاری هەركام لەم سییانە، نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی دی جیاواز دەبێت! ئەو ئەزموونە دیینییەی نەتەوەیەك دروستی دەكات، بەم سێ شتە (ئەخلاق و عەقڵ و ئەزموونی روحی و هەستی جوانناسی) ئەزمونێكی رۆحی دروست دەبێت، جیاواز دەبێت لەو ئەزموونە رۆحییەی لە نەتەوەیەكی دیكەدا بوونی هەیە و جیاواز دەبێت لەو ئەزموونە روحییەی لە سەردەمێكیتر بوونی هەیە. لێرەوە ئەزموونی نەتەوەكان لە یەكتر جیا دەبێتەوە، كەواتە ئیسلام خۆی بۆخۆی دینێكی كەونی و گەردونییە، بەڵام ئەزموونی كوردی جیاوازە لە ئەزموونی فارسی، ئەزموونی فارسی جیاوازە لە ئەزموونی توركی، ئەزموونی توركی جیاوازە لە ئەزموونی عەرەبی. ئەگەر بە وردی لە رووی فیكرییەوە سەیری ئەم بابەتە بكەین، بەچاوی سەر دەیبینین! دینەكە هەمان دینە بەڵام جۆری دیینداری تاكەكان لە یەكتر جیا دەبێتەوە، تەنانەت بە جۆری مامەڵەی روحی دینیاندا ئەوەت بۆ دەردەكەوێت، بۆ نموونە لە دەقێكی شیعری عیرفانیدا، كاتێك كوردێك نوسیویەتی هەست بە جیاوازی دەكەی لەگەڵ ئەوەی فارسێك نوسیویەتی، ئەوەی فارسێك نوسیویەتی جیاوازی دەكرێت لەگەڵ ئەوەی توركێك نوسیوەیەتی، ئەوەی توركێكیش لەگەڵ ئەوەی عەرەبێكدا جیاوازە، كەواتە دینەكە هەمان دینە، بەڵام دییندارییەكە جیاوازە، بەمەش ئیسلامی كوردی جیاوازە لە ئیسلامی عەرەبی، ئیسلامی عەرەبیش جیاوازە لە ئیسلامی فارسی، ئیسلامی فارسیش جیاوازە لە ئیسلامی توركی و هەموو نەتەوەكانی دیكەی موسڵمان جیاوازن لە یەكتر. لێرەوە بەڵی ئیسلامی كوردی جیاوازە و بانگەشەی ئەوەش دەكەین، واتە ئایینداری كورد جیاوازە لە ئایینداری عەرەب، نەك ئایینی عەرەب لە ئاینی كورد جیاواز بێت، چونكە ئایینی هەموویان ئیسلامە، بەڵام ئەزموونی ئەو نەتەوانە لەگەڵ ئەو ئایینەدا جیاوازە، لێرەدا لەوانەیە پرسیارێك دروست بێ، كە «ئایا چۆن دەبێت لە كاتێكدا ئەو تاكانەی ئیمان دێنن هەر مرۆڤن؟» بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت، رێسا گروپییەكان جیاوازن لە رێسا تاكییەكان، لە رووی تاكەوە هەمووی موسڵمانە، بۆ نموونە ئەگەر سەیری شەپۆلەكانی مافی مرۆڤ بكەین، چەندین شەپۆلمان هەیە، شەپۆلی یەكەمیان شەپۆلی مافی مرۆڤی تاكە، تاك خاوەنی مافی مرۆڤە، كاتێك لەسەرەتاوە باسی مافی مرۆڤ دەكرێت، باسی تاك دەكرێت، بەڵام لە شەپۆلی دووەمدا، باسی مافە گروپییەكان دەكرێت یان مافی نەتەوەكان، لەبابەتە گروپییەكان دایە ئیسلامی نەتەوەیەك جیا دەبێتەوە لە ئیسلامی نەتەوەیەكی دیكە، واتە چۆن نەتەوەیەك مافی گروپی هەیە، مافی ئەوەشی هەیە ئەزموونی تایبەتی دیینی خۆی هەبێت وەك یەكێك لەو مافانە. ئەسڵەن گەورەیی دیینێكی وەكو ئیسلام ئەوەیە، رێگە بە نەتەوەكان دەدات كە ئەزموونی جیایان لە یەكدی هەبێت، ئەو ئەزموونەی ئێستا كورد هەیەتی لەگەڵ دیینی ئیسلامدا كە تەڕی و هونەر و ستاتیكای لێ دەبارێت، جیاوازە لەو ئەزموونەی بۆ نموونە لە وڵاتێكی وەكو سعودیە بوونی هەیە. بە بۆچونی من خەتاو خەوشی بڕێك لەو كەسانەی بانگەواز بۆ دیینی ئیسلام دەكەن لەو نوكتەدایە، ئەوان وا دەبینن بە هێنانی ئەزموونی عەرەبستانی سعودی بۆ كوردستان وادەكەن جارێكی دیكە دیینی ئیسلام برەو پەیدا بكاتەوەو تازە ببێتەوە، بەبێ ئەوەی بزانن لەناو كوردیشدا جۆرێك لە ئەزموونی تایبەتی هەیە لەگەڵ دیینی ئیسلامدا، بەمە نامۆیی ئەوان لەگەڵ كۆمەڵگەدا دروست دەبێت. دەكرێت تاك تاك خەڵك شوێن ئەو گروپانە بكەوێت، بەڵام وەكو نەتەوەی كورد مامەڵەی ئەو لەگەڵ ئیسلامدا كە مامەڵەیەكی سەربەخۆیە، وادەكات تەنها مامەڵە كردن لەگەڵ دیینی ئیسلامدا لە رێگەی ئەو ئەزموونەوە بێت، كە كورد وەكو نەتەوەیەك بوونی هەیە. كەواتە ئەمە دەچێتە چوارچێوەی مافە گروپیەكان یان مافە نەتەوەییەكانی كۆمەڵگەی كوردەوە و لە چوارچێوەی ئەو هەستە گشتیەی لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا بوونی هەیە و تایبەتە بە نەتەوەی كوردی ئەمە وای كردووە جۆرێك لە ئەزموونی تایبەتە لە دیینداری جیا بێتەوە لە دەوروبەرەكەی كە دەكرێت لەم چاوپێكەوتنە یان لە كتێبەكانمان و شوێنی دیكەدا وەك لە كتێبی «ئیسلامی كوردی و ریفۆرمی ئایینی» لەسەری رۆیشتوین ئەوەمان وتووە كە ئیسلامی كوردی جیاوازە لە ئیسلامی نەتەوەكانی دیكە. ئەمەی وتمان سەرەتایەكی ریفۆرمی ئایینییە بۆ؟ لەبەرئەوەی كاتێك وەحی دابەزی بۆ پێغەمبەری ئیسلام (د.خ)، پێغەمەریش لەگەڵ فەرهەنگێك مامەڵەی دەكرد، كە فەرهەنگی ئەو سەردەمە و ئەو مرۆڤانە بوو، كە لە‌و قۆناغەدا دەژیان (خێڵەكانی نیمچە دوورگەی عەرەب) ئەمە وای كرد، ئەم ئیسلامە كاتێك لەگەڵ ئەم فەرهەنگە مامەڵە دەكات، جۆرێك حیساب بۆ ئەو فەرهەنگە بكات، ئاخر خۆ وەحی نەدەبینرا بە زمانی ئەوان قسەی دەكرد و مامەڵەی لەگەڵ ئەو فەرهەنگەدا دەكرد، هەندێ بابەتی فەرهەنگی و مێژوویی ئەو قۆناغە، لای خەڵكی قۆناغەكانی دواتر وا دەركەوین كە ئەمانە بەشێكن لە ئیسلام و لە وەحی لە كاتێكدا فەرهەنگی ئەو قۆناغە بووە. ئێمە چەندین نموونەمان هەیە بۆ نموونە پێغەمبەر (د.خ) بە حەزرەتی عائیشە دەفەرموێت: ئەگەر قەومەكەت تازە موسڵمان نەبوونایە، فەرمانم دەكرد كەعبە بروخێنرێت و لەشێوە ئەسڵیەكەی خۆی دروست بكرێتەوە، چونكە «مه‌قامی ئیبراهیم» كە خۆی بەشێكە لە كەعبە، عەرەبەكان كاتێك دروستیان كردەوە، كردیانە دەرەوەی كەعبە بۆیە ئێستا حاجیەكان لەناو ئەو مەقامە تێپەر نابن، لە نێوان (مەقامی ئیبراهیم)و (بەیت)دا تێپەر نابن، چونكە ئەوە بەشێكە لە بەیت، بەڵام پێغەمبەر (د.خ) فەرمووی: لەبەرئەوەی قەومەكەت تازە موسڵمان بوون ناتوانم چاكی بكەمەوە. لەوێدا حسابی بۆ فەرهەنگی ئەوان كرد، بۆ نموونە لە دەقەكاندا هاتووە (حور العین) ئەوە كە لە بەهەشتدا ئافرەتانێك هەن چاویان رەش و گەورەن، ئەمە لەناو نەتەوەیەكی دیكەدا بۆ نموونە لەناو یابانییەكاندا شتێكی مەرغوب نییە و حەزی لێ ناكەن، كاتێك رەگەزی بەرامبەریان چاو گەورە یان چاو رەش بێت، ئەوان حەز دەكەن چاوی بچووك بێت، ئەوروپاییەكان حەزیان لە چاوی سەوز و شینە واتە كاتێك ئەو ئیسلامە بۆ یابانییەك باس بكەی، نابێت باسی چاوی رەش و گەورە بكەیت، دەبێت وەكو ئەو زەوقەی ئەوان هەیانە مامەڵەیان لەگەڵدا بكەی، واتە كاتێك قسە بۆ پیاوێكی ئەوروپی ئەكەی، نابێت باسی چاوی رەشی گەورەی ژنانی بەهەشتی بۆ بكەی، دەبێت باسی چاوی سەوز بكەی. ئەو كردەی دابڕینی وەحی لەو قۆناغە و بەپێی سەردەمەكان قسەی پێی دەكەیت و دەیگەیەنیت بە نەتەوەكانی دیكە، لە زمانی ریفۆرمی ئاییندا لە ئەدەبیاتی ریفۆرمی ئایینیدا، پێی دەوترێت (وەرگێڕانی كلتوری/ترجمه فرهنگی)، واتە ئەو كلتورە وەردەگێڕدرێت بۆ ئەو كلتورەی كە گونجاوە، واتە كاتێك وەری دەگێڕیت لەگەڵ ئەخلاقی ئەو نەتەوەیە نەگونجا بێجگە لە پرنسیپە سەرەكیەكان، دەبێت بیگونجێنی لەگەڵی، ئەگەر لەگەڵ عەقڵانییەتی ئەو سەردەمە نەگونجا، دەبێت بیگونجێنی لەگەڵیدا. بە دڵنیاییشەوە بۆت دەردەكەوێت ئەوە بەشێك بووە لە فەرهەنگەكە و بەشێك نەبووە لە وەحی، مادەم گونجاو نییە لەگەڵ هەموو نەتەوەكاندا، چونكە وەحی بۆ هەموو نەتەوەكان و سەردەمەكانە، دەبێت بیگونجێنین لەگەڵ هونەر و ستاتیكای ئەو نەتەوە و ئەو سەردەمەدا. ئەم گونجاندنەی بابەتە كلتوریەكانی سەردەمەكانی لەوەو پێش، لەگەڵ كلتور و سەردەمی نوێدا لەگەڵ سەردەمەكان و كلتورەكانی دیكەدا، لە رووی ئەخلاقی و عەقڵانی و هەستی جوانی بینییەوە پێی دەوترێت وەرگێڕانی كلتوری. كاتێك هەڵدەسین بەو وەرگێرانە كلتورییە، ئەوە دەستكاری وەحیمان نەكردووە، بەڵكو دەستكاری ئەو كلتورەمان كردووە كە پێچراوە بە وەحییەوە، لە سەردەمەكانی لەمەوپێش، چونكە كلتوری سەردەمێكی دیاریكراو هی نەتەوەیەكی دیاریكراوە. ئێمە كە پرنسیپە كەونی و گەردونییەكانی ئیسلام لەگەڵ كۆمەڵگەی كوردیدا دەگونجێنین، كاتێك دەبینین بابەتێك لەگەڵ ئەخلاقیات یاخود لەگەڵ عەقڵانییەت یان لەگەڵ هەستی جوانیبینی ئەم كۆمەڵگەیەدا ناگونجێت، وە دژیش نایەتەوە لەگەڵ پرنسیپە سەرەكیەكانی ئاییندا، لێرە بەو كردەیە هەڵدەستین كە پێیدەوترێت كردەی «وەرگێڕانی كلتوری»، ئەو كاتە ئیسلامی كوردیمان جیا كردۆتەوە لە ئیسلامی نەتەوەیەكی تر بۆ نموونە لەگەڵ ئیسلامی عەرەبی. بەشێوەیەكی گشتی ئەگەر پێناسەی ئیسلامی كوردی بكەین، واتە ئەو ئیسلامەی كە پرنسیپە سەرەكی و گەردونییەكانی ئیسلامی تیایە و گونجاوە لەگەڵ ئەخڵاق و روح و عەقڵانییەتی كوردیدا، وەكوو وتمان ئێمە دروستی ناكەین، كەشفی دەكەین، كورد خۆی بۆخۆی وەرگێڕانی كلتوری بۆ كردووە، بۆیە كاتێك سەیری ئیسلامی كوردی دەكەین، پڕە لە بابەتە عیرفانی و رۆحییەكان، كە جیاوازە لەو ئیسلامە فیقهییەی بۆ نموونە لە وڵاتێكی وەكوو سعودیە بوونی هەیە، تەنانەت ئەو ئیسلامە عیرفانییەی لەناو كوردا هەیە، جیاوازە لەو ئیسلامە عیرفانییەی لە ناو توركیا بوونی هەیە و ئەوەی لای كورد هەیە جیاوازە لەوەی لای فارس هەیە. لێرەوە پرنسیپە كلتورییەكانی ئیسلامی كوردی، جیاوازە لە پرنسیپە كلتوریەكانی ئیسلامی فارسی و توركی و عەرەبی، بەڵام لە پرنسیپە سەرەكییەكانی دینی ئیسلامدا هەر هەمان پرنسیپن. كەواتە ئەم ئیسلامە (ئیسلامی كوردی) دروست ناكرێت بەڵكو كەشف دەكرێت. - كەواتە ئەم ئیسلامە كوردییە چۆن كەشف دەكرێت و ڕێیەكانی ئەو كەشفكردنە چین؟ بەوەی كلتوری ئایینی كورد بناسین و رۆحی كورد بناسین و پرنسیپەكانی نەتەوە بوونی كورد بناسین، هەروەها پرنسیپە ئەخلاقی و عەقڵانی و رۆحییەكانی كورد بناسین، زۆرتر ئەم ئیسلامە بۆ كەشف دەبێت، بۆ نموونە لە بواری سیاسیدا، دەبینین ئەزموونی سیاسی فارسەكان كە دواجار لەگەڵ مەزهەبی خۆیاندا یەكدەگرێتەوە، بۆ نموونە لە سەردەمی سەفەوییەكان، واتە سیاسەت و مەزهەب دەبنەوە بەیەك، ئیسلامێكی سەڵتەنەتییە، واتە سوڵتانێك لەسەرەوە بەسەر رەعیەتەكەی خۆیدا زاڵ دەبێت. ئەگەر سەیری عەرەبەكانیش بكەی، ئەو ئەزموونە سیاسییەی ئەوان هەیانە و دواجار لەگەڵ ئایینیشدا دەبێتەوە بەیەك، ئەزموونی «خەلافەت»ـە، ئەزموونی خەلافەتیش واتە ئەوەی خێڵەكانی عەرەب ئەنجومەنێكیان هەیە، ئەو ئەنجومەنە پێكهاتوون لە سەركردەی خێڵەكان كە پێیان دەوترێت ئەهلی «حل و عقد»، سەرۆكی گەورەترین یاخود بەهێزترین خێڵیان پێیانوتووە خەلیفە، ئەمە ئەزموونێكی سیاسیان بۆ دروست دەكات لەگەڵ بابەتە ئایینییەكان یەك دەگرێتەوە، بەڵام لەناو كورددا دەبینین مامەڵەی سیاسی كورد لە مێژووی خۆیدا، نە ئەزمونێكی سوڵتانییە «سڵتەنەت»ـە نە ئەزمونێكی «خەلافەت»یشە، بەڵكو ئەزمونێكە تێیدا سیاسەت سەنتەر نییە، بەجۆرێك لە جۆرەكان سیاسیەكان رۆڵێكی ناسەنتەریان هەیە، لەگەڵ زاناكان و پیاوانی ئایینی بەیەكەوە ئەزموونی سیاسی دروست دەكەن، بۆ نموونە ئەگەر سەیری مێژووی دوور و نزیكی كوردی بكەین، دەبینین شێخەكانی تەریقەت، بۆ نموونە «مەولانە خالیدی نەخشبەندی» كاتێك لە سلێمانی دەبێت، پاشاكانی بابان ناچاربوون مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، هەتا ئەگەر كێشەیان بۆ دروست دەبێت، لەبەردەم ئەودا تەڵاق دەخەن بۆ ئەوەی ئەو شتەی ئەو داوایان لێ دەكات جێبەجێی بكەن، واتە بۆ ئەوەی پابەندی بەڵێنەكەی خۆیان بن سوێند دەخۆن، سوێندەكەشیان بریتیە لە تەڵاق خواردن، مەبەست ئەوەیە ئەزموونی پیاوانی دینی و شێخانی تەریقەت لەگەڵ ئەزموونی سیاسیەكاندا، وەكوو یەك جێكەوتیان هەیە لەناو كۆمەڵگە، ئەمە بە جۆرێك لە جۆرەكان تایبەتمەندی كۆمەڵگەی كوردییە، كە لە دەوڵەتەكانی ناوچەكەدا بوونی نییە، لای عوسمانییەكان و سەفەویەكان و عەرەبەكان بەوشێوەیە بوونی نییە، لای كورد تایبەتمەندیییەك دروست دەكات، كە لە ئەزموونە روحی و دیینییەكەیەوە سەری هەڵداوە، لێرەوە دەبینی ئەزموونی عیرفانی كوردی، لەكاتێكدا عیرفان لە نەتەوەكانی دیكە بۆ نموونە لای فارسەكان دەگاتە خوارترین پێگەی خۆی، كە لە سەردەمی سەفەویەكان دایە، هەروەها لای عەرەب بوونی نییە، لای كورد ئەزموونی روحی عیرفانی لەو كاتدا سەردەكەوێت، بە جۆرێك تەقینەوەیەك لە ئەدەبیاتی كوردیدا روودەدات، كە لە هیچ نەتەوەیەكی دیكەدا بوونی نییە، لێرەوەیە كورد ئەزمونێكی دینداری تایبەتی خۆی هەیە، كە لە كایەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی رەنگی داوەتەوە لەو قۆناغەنەدا، وە ئێستاش دەبێت بەهەمان شێوە بێت. بۆیە بۆ كەشفكردنیی ئەم ئیسلامە كوردییەش، دەبێت تەنها مامەڵەی خۆیانەی لەگەڵ بكرێت، نەك مامەڵەی غەریب، نابێت شتێك بەسەر كۆمەڵگەی كوردیدا بسەپێنیت، كە بەبۆچونی من هەڵەی رابردوو ئەوە بووە، چی چەپەكان و عەلمانییەكان ئەوەیان كردووە، بەوەی هاتوون تیۆرەی ئامادەی دەرەوەی كۆمەڵگەی كوردیان هێناوە و بەسەر كۆمەڵگەی كوردیدا چەسپاندویانە، هەروەها ئەزموونە دیینییەكانیش بەهەمان شێوە بووە، ئەوانیش هاتوون ئەزموونی دەرەوەی كوردییان هێناوە بەسەر كۆمەڵگەی كوردیدا چەسپاندویانە، ئیدی لە هەردوو لایەنەوە نامۆییەك دروست بووە، كە لەناو روحی كوردەوە نەهاتۆتە دەرێ، واتە ئەو مامەڵەیە مامەڵەیەكی مەحرەم نەبووە لەگەڵ رازەكانی كورددا، مەحرەمێكی زاتی نەبووە، بەڵكو مەحرەمێكی غەریبە و نامۆكان بووە. بۆ ئەوەی بتوانیت لەگەڵ كورددا مامەڵە بكەیت، دەبێت بەجۆرێك مامەڵە بكەی كە لەگەڵ رۆحی كورددا بێتەوە، لە دەرەوە نەیهێنیت بەسەر كۆمەڵگەی كوردیدا بیچەسپێنی، بەڵكو لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا بێتە دەرەوە. هەر ئەوەی كاتێك تۆ حەز لە شتێك دەكەی، ماندوو نابی و لەگەڵیدا هەڵ دەكەی، كاتێك كتێبێك دەخوێنیتەوە حەزی لێ دەكەی، شەو ناخەوی شەونخونی بەدیارەوە دەكەی، بەڵام كاتێك تاقیكردنەوەت هەیە لەو كتێبەدا، ئەو كات خەوت لێ ئەكەوێت، چونكە شتێكە لەدەرەوەی خۆتەوە بەسەردا دراوە، خۆ هەر هەمان كتێبە! ئیسلامیش هەر هەمان ئیسلامە، كاتێك لەناو كۆمەڵگەی كوردییەوە دێتە دەرەوە، كوردەكان حەزی لێ دەكەن، بۆیە ئێستا دەبینین جۆرێك ئیسلامی میللی لەناو كوردا دەبینین، جیایە لەوانەی لە لایەن ئیسلام ویستەكان «ئەحزابی ئیسلامی» رەنگ دەداتەوە، كە هەتا ئێستاش بەداخەوە نەیانتوانیوە یەكانگیریەك دروست بكەن، لە نێوان ئەوەی ئەوان داوای دەكەن لەگەڵ ئەوەی لەناو رۆحی ئەم كۆمەڵگەیەدا بوونی هەیە. ئیسلامێك هەیە لەناو رۆحی ئەم كۆمەڵگەیەدا دێتە دەرێ، ئیسلامێكش لە دەرەوە، ئینجا چ ئیسلامی نەتەوەكانی تر بێت، بۆ نموونە عەرەبەكان یان فەرسەكان یان توركەكان دەهێنرێت بەسەر ئەم كۆمەڵگەیەدا دەچەسپێنرێت. - كۆسپەكانی بەردەم كەشف كردنی ئەم جۆرە ئیسلامە كوردییە چین؟ كۆسپەكانی بەردەم ئەم ئیسلامە چەندین رەهەندی هەیە، رەهەندێكی فیكری و مەعریفی هەیە، ئەویش نەناسینی ئەم ئیسلامە كوردییەیە، چ لای دیینییەكان چ لەلای نادیینییەكان، ئیسلامی كوردییان نەناسیوە. تەنانەت دیینییەكان، ئیسلام بەوە دەناسن، كە لە دەرەوەی كۆمەڵگەی كوردی دەهێنرێت و بەسەر كۆمەڵگەی كوردیدا دەیچەسپێنن، له‌لای نادیینییەكانیش ئیسلام تەنها بەو بابەتە مێژووییە كۆنانە دەبینین، كە جێكەوتی لەسەر كۆمەڵگەی كوردی نییە و بۆتە بەشێك لە مێژووی ئێمە و دەبێت وازی لێ بهێنین، لەكاتێكدا ئیسلام لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا، گەورەترین بەشی كلتووری كوردییە، بەڵكو دڵی ئەم كۆمەڵگەیەیە، ناكرێت كەسێك بیەوێت لەناو ئەم كۆمەڵگەیەدا گۆڕانكاری بكات، ئەم ئیسلامە رەچاو نەكات، هەروەها زیندوێتی ئەم ئیسلامە نەبینێت كە چۆتە ناو رۆحی ئەم كۆمەڵگەیەوە، بەشێوەیەك هیچ ریفۆرمێك، هیچ گۆرانكاریەك، لە هیچكام لە كایەكانی ئەم كۆمەڵگەیەدا بەبێ حساب كردن بۆ ئەم ئیسلامە، گونجاو نییە. «ئیقبال لاهوری» دەڵێت: «ریفۆرمی هەر كۆمەڵگەیەك، دەبێت لە ریفۆرمی ئایینی ئەو كۆمەڵگەیەوە سەرهەڵبدات»، دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئایینی گونجاو، لەگەڵ كلتوری ئەو نەتەوەیەدا بكرێت، سەبارەت بە ئایینی نەتەوەی ئێمەیش، بریتییە لە ئیسلام، بۆیە ناكرێت پرۆژەی رۆشنبیری كوردی بێ ئاگا بێت لەو ئیسلامەی روحی ئەم كۆمەڵگەیەی پێك هێناوە، كەواتە كۆسپێكیان بریتیە لە «كۆسپی مەعریفی» و «نەزانین» و «نەناسینی» ئەم ئیسلامە، كۆسپێكی تریشان بریتییە لە «كۆسپی نەبوونی ئەزموونی روحی»، ئەو كەسانەی هەڵدەستن بە ئیسلاح و گۆڕانكاری لە ئەزموونی روحی ئەم كۆمەڵگەیە، تێناگەن چونكە خۆیان خاوەنی ئەو ئەزموونانە نین، ئەوان تەماشاچی ئەو ئەزموونەن، بۆ نموونە كاتێك «ماندێلا» لە ئەفریقا و «گاندی» لە هیندستان شۆڕش دەكه‌ن، لەهەمان كاتدا ئەزموونی روحی كۆمەڵگەی خۆیان هەیە، تەنها مەعریفە و زانیاری وشكیان بەرانبەر كۆمەڵگەی خۆیان نییە، بەڵكو ئەزموونەكانیان تێكەڵە لەگەڵ ئەزموونەكانی خۆیان، گاندی لەهەمان كاتدا كە شۆڕشگێڕێكی ئەو كۆمەڵگەیە بووە، رۆحانییەتێكی ئەو كۆمەڵگەیەش بووە، بۆیە هەمیشە گۆڕانكاری لەناو كۆمەڵگەی ئێمەدا، بچووك بۆتەوە لە گۆڕانكاری سیاسی رووكەشگەرایی، ئەگەر تەعبیرە قورئانییەكە بەكاربێنین، وەك ئەو درەختەی ریشەی نییە و بە رەشەبایەك دەكەوێت، ئێمە چەندین جار ئەوەمان وتووە تەنها ئەو شۆڕشانە توانیویانە مانەوە بە خۆیانەوە ببینن، كە لە رووی فیكری و مەعریفیەوە گۆڕانكاریان كردووە، بۆ نموونە تەریقەتەكەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی و هەروەها شۆڕشەكانی شێخەكانی تەریقەت، لە شێخ عوبه‌یدوڵڵای نەهرییەوه تا دەگاتە شۆڕشی شێخ محمودی نەمر، خۆشیان ئەزموونی روحییان لەگەڵ كۆمەڵگەكەیاندا هەبووە، ئیتر هەموو ئەوانەی ویستویانە گۆڕانكاری بكەن لەم كۆمەڵگەیەدا نەیانتوانیوە، چونكە ویستویانە بە بابەتێك گۆڕانكاری بكەن، كە نامۆ بووە بە رووحی ئەم كۆمەڵگایە و ئەزموونی روحی لەگەڵدا نەبووە. - گریمان ئەم ئیسلامە كوردییە كەشف كرا، ئایا چی پێشكەش بە كورد دەكات و لە چی دەیپارێزێت؟ ئەم ئیسلامە كوردییە دوو شت پێشكەش بە كورد دەكات، هەروەها لە چەند شتێكیش دەپیارێزێت، ئەوەی پێشكەشی دەكات بە كۆمەڵگەی كوردی، بریتییە لە ئاشناكردنەوەی ئەم كۆمەڵگەیە لەگەڵ رۆحی خۆیدا و دەبێتە روحی بزوێنەری ئەم كۆمەڵگەیە! نابێت ئەوەمان لەبیربچێت ئایین خۆی بۆخۆی جێكەوتێكی گەورەی هەیە لە گۆڕانكاریدا. كاتێك «ماكس وێبر» دەڵێت: تەنها دەوڵەتە پرۆستانتەكان توانیان ببنە دەوڵەتی سەرمایەدار، چونكە ئەخلاقیاتی پرۆستانی، ئەوەی دەخواست. بە بۆچونی من بە گەڕانەوە بۆ ئیسلامی كوردی، جۆرێك لە كردەیی بوون (عملی بوون)، بۆ كۆمەڵگەی كوردی دەگەڕێتەوە، واتە مرۆڤی كورد جارێكی تر، عاشقانە دەبزوێت و كردار دەكات، شارستانییەتی خۆی دروست دەكات، دوای وێرانكردنێكی دوور و درێژ لەلایەن دوژمنانی ئێستا و كۆن، دەتوانێت خۆی دروست بكاتەوە، بە كورتی ئیسلامی كوردی ئیسلامی كردەیی (عملی) دروست دەكات، ئەمە وا دەكات كورد زیاتر لەگەڵ پرنسیپەكانی سەردەمی نوێ خۆی بگونجێنێت، ئەوەش هەر ئێمە نیین وا دەكەین، بۆ نموونە ژاپۆنییەكانیش هەروایان كردوە. دەوترێت گەورەترین نەتەوەیەك هەم باوەڕی بە فیكری شیوعی و ئیشتراكی مابێت لە دنیادا، هەروەها ئەخلاقیاتی خۆیشی رەچاو بكات و دەوڵەتێكی پێشكەوتوش بێت، ئەوە ژاپۆنە، واتە ژاپۆن هاتووە دیوە دیینییەكەی تەوزیف كردۆتەوە لەو بوارەدا و ئاشنایەتی لەگەڵیدا پەیدا كردووە، ئێمەیش دەكرێت لەگەڵ ئیسلامی كوردیدا ئەوە بكەین، واتە جۆرێك لە ئیسلامی كردەییمان بۆ دروست دەبێت، هەم نامۆیی بوونمان لەكۆڵ دەبێتەوە و گەنجەكان بە رۆحی خۆیان ئاشنا دەبن و مانا بە ژیانیان دروست دەبێت و دەزانن بۆچی دەژین و بۆچی كار دەكەن و بۆچی خزمەتی نیشتمان دەكەن، هەمیش لەم رێگەیەوە دەتوانن لەگەڵ سەردەمی نوێدا بێنەوە و نامۆ نابن لەگەڵ كۆمەڵگەكەی خۆیان و دەتوانن ئەم كۆمەڵگەیە بخەنە ناو كۆمەڵگەكانی سەردەمی نوێوە، چونكە كاتێك مرۆڤ لەخۆی نامۆ بوو و خۆی نەناسی، ئیدی ناتوانێت كۆمەڵگەكانی تر و نەتەوەكانی تر و مرۆڤەكانی تریش بناسێت. ئیسلامی كوردی كورد بوونی ئیسلام دەپارێزێت، ئەمەش سەربەخۆییەك دەدات بە كورد، كە جیای بكاتەوە لە نەتەوەكانی دەوروبەر، كە هەركامێكیان لە مێژوودا بە بەشێك لە خۆیانیان زانیوین، واتە سەربەخۆبوونی ئێمە دەپارێزێت. ئێمە ئێستا دەوڵەتیشمان نییە، دەوڵەتیش بێگومان دەسەڵاتە وەكو «فۆكۆ» دەڵێت: هەموو دەسەڵاتێكیش مەعریفەی تایبەت بەخۆی دەخولقێنێت. بەبۆچوونی من ئەم تیوریایەی «فۆكۆ» كە هەموو دەسەڵاتێك فیكری سیاسی، ئابووری و كۆمەڵاتی تایبەت بەخۆی دەخولقێنێت، تیورییەكی ناكامڵە! بەڵكو هەموو دەسەڵاتێك، دینداری تایبەت بەخۆشی دەخولقێنێت، واتە لەگەڵ جۆرێك لە دینداری یەك دەگرێتەوە و گونجاوییەك لە نێوانیاندا دروست دەبێت، لێرەوە كاتێك ئێمە بمانەوێت دەوڵەتی سەربەخۆی خۆمان ببێت، دەوڵەتیش شوناسێكی مۆدێرنەیە، هەر نەتەوەیەك دەوڵەتی نەبێت لەناو مۆدێرنەدا ناژیت و لە دەرەوەی مێژووی مۆدێرنەیە، لەبەر ئەوەیشە دەڵێن كورد لە دەرەوەی مێژووە! واتە لە دەرەوەی مێژووی مۆدێرنەی نوێیە. لێرەوە كاتێك ئێمە ئیسلامی كوردی كەشف دەكەین، بەجۆرێك لە جۆرەكان یەكانگیرییەك لە نێوان دروستبوونی دەوڵەتی كوردی و جۆری دینداری ئێمە دروست دەبێت، وەكو چۆن ئێستا ئەوەی لە ئەوروپا بەناوبانگە، كڵێسای بەریتانیایە، كە جیاوازە لە كڵێسای نەتەوەكانی دەوروبەری و سەربەخۆییەكی هەیە، ئێمەش جۆرێك لە دینداری تایبەت بەخۆمان بۆ دروست دەبێت، ئەم دیینداریەش دەبێتە ئامرازی ئێمە لە پاڵ نەتەوەكانی دیكە، واتە ئەو هەمە جۆریەی ئەو كاتە لەناوچەكەدا دروست دەبێت، بە قازانجی ئێمەی كورد دەبێت، ئێمەیش بەشداریمان دەبێت، بمانەوێت و نەمانەوێت، دین بابەتێكی سەنتەرییە و رۆڵی گەورەی هەیە لەم سەردەمەدا و پێشبینی دەكرێت، لە داهاتوودا رۆڵی زیاتری هەبێت. كاتێك توركەكان و فارسەكان و عەرەبەكان، جۆرێك لە دینداری تایبەت بە خۆیان هەیە، كاتێكیش ئێمە كەشفی دینداری تایبەت بە خۆمان دەكەین، خزمەت بەو هەمە جۆرییە دەكەین لەناوچەكەدا كە دەبێتە مایەی دەوڵەمەندی و لەیەكتر تێگەیشتنی نەتەوەكانی ناوچەكە. مادام ئێمە وەكو «حەقیقەت» مامەڵە لەگەڵ ئەم ئیسلامە دەكەین، نەك وەكو «شوناس»ێك و بەرگریكارێكی كوێرانە و رەگەزپەرستانە نەبین بۆ ئەو دیندارییەی خۆمان، ئیدی دەبێتە ئامرازی گفتوگۆ، لەگەڵ جۆرە ئەزموونەكانی دیكەی ناوچەكە سود لە یەكتری دەبینین، وەكو ئەوەی لە مێژوودا لە قۆناغەكانی لەمەوپێش نەتەوەكان پێكەوە ژیان و سود لەو ئەزمونانە بینراوە، واتە ئەو ئیزافە رۆحانییەتەی رۆژهەڵاتی ئیسلامی كردویەتی، بۆ فقهی رۆژئاوایی ئیسلامی، ئاخر ئەگەر بەشی رۆژهەڵاتی ئیسلامی بریتی بێت لە كورد هەتا هیندستان و بەشی رۆژئاوای بریتی بێت لە عەرەبەكان هەتا ئەندەلۆس، ئەوەی لە بەشی رۆژئاوا سەنتەرە، «فیقهـ»ە و ئەو بەشەش لە رۆژهەڵات سەنتەرە، بریتیە لە «بابەتە رۆحییەكان». ئەم ئیزافەیەی بەشی رۆژهەڵات كردوویەتی، بە قازانجی ئیسلام بووە، چونكە تەنها فیقهێكی وشك دەرنەچووە، دیوی روحیشی تیابووە و ئەو زیادە هونەرییەی لە هیندستان كراوە بۆ ئیسلام، بە قازانجی ئیسلام بووە، ئەو فەلسەفەیەی لە ئێران ئیزافە كراوە بۆ ئیسلام بە قازانجی ئیسلام بووە، ئەو فیقهەی لە ئەندەلوس ئیزافە كراوە، بە قازانجی ئیسلام بووە، ئەو ئەزموونە كوردیەش بە قازانجی ئیسلام دەبێت. ئەمە دەبێتە هۆی زیاتر ناساندنی كورد و شوناسی تایبەتی كوردیش و ئەم شوناسەش ئامرازی گەیاندنی ئێمەیە بەوانی دیكە و گفتوگۆكردن لەگەڵیان، بەمەش ئێمە لە توانەوە دەپارێزرێین، ئەمە جگە لەوەی بە ناسینی ئەمە دەتوانین گۆڕانكاری لە كۆمەڵگەی خۆمان بكەین، چونكە وەكوو وتم دین بابەتێكی سەنتەرییە لە ریفۆرمدا، لەبەر ئەمەیە ماركس وتویەتی: گۆڕاكاری لە كۆمەڵگەدا بەبێ گۆڕانكاری لە ئاییندا ناكرێت و فەیلەسوفێكی تریش دەڵێت: قورسترین گۆڕانكاری ئەم گۆڕانكاریەیە، تۆ تاكو ئەم كۆمەڵگەیە و دینی ئەم كۆمەڵەگەیە نەناسی، چۆن گۆڕانكاری تێدا دەكەی! كاتێك ئێمە دەڵێین كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوین و نەمانتوانیووە بچینە ریزی كۆمەڵگە پێشكەوتووەكانەوە، ئەوە لەبەر ئەوەیە ئێمە پێویستمان بەناسینی خۆمان هەیە، پێویستان بە ناسینی ئیسلامی كوردی هەیە، هەتا بتوانین لە رێی وەرگێڕانی كلتوورییەوە خۆمان بگەیەنینە ئەو كۆمەڵگانەی ئێستا لە دنیادا رۆڵیان هەیە و خزمەتی مرۆڤایەتی دەكەن و ببینە بەشێك لەوانە، ئەو ئیمكانییەتەش لەناو ئێمە و لەناو دینداری ئێمەدا بوونی هەیە. - بەڵام ئایا لەم دۆخەی ئێستای كورددا، ئەو توانایە دەبینیت بڕیار لەسەر ئەوە بدات، كە ئەو پرۆژەیە لە واقیعدا بچەسپێنریێت؟ بە دڵنیایەوە بەڵێ، چونكە ئەمە پێویستی بە هێنانی تەكنەلۆجیای دەرەوە نییە، رۆحی خۆی كەشف دەكات، هەر ئەوەی لەناو خۆیدا هەیە، مادام ئیرادەی هەبێت و بیەوێت بەخۆیدا بچێتەوە و دەستەبژێر و نوخبەكانی ئەم كۆمەڵگەیە بەخۆیاندا بچنەوە و راستگۆبن لەگەڵ خۆیاندا و ئەخلاقیانە و عەقڵانیانە و رۆحیانە و ستاتیكانە مامەڵە لەگەڵ خۆیاندا بكەن، بەڵێ دەتوانن ئەوە بكەن، بەبۆچوونی من باشترین رێگەیشە بۆئەوەی كورد لەگەڵ واقعی نوێدا یەك بگرێتەوە، بەبێ ئەمەش بەهیچ شێوەیەك ناتوانین گۆڕانكاری لەناو خۆماندا بكەین. - بەڵام بۆچونێك هەیە پێیوایە، مادام كورد سەركردایەتیەكی بەهێزی نییە، توانای ئەوەشی نییە بیر لە پڕۆژەیەكی وا بكاتەوە یان بڕیار لەسەر پرۆژەیەكی وا بدات، تۆ لەم بارەیەوە چ بۆچوونێكت هەیە؟ بەبۆچوونی من كێشە نەبوونی سەركردە و سەركردایەتی بەهێز و ئەو بابەتانە نییە، بەڵكو خۆی بۆ خۆی ژیان لەناو ئیسلامی كوردیدا و ژیانێكی ئەخلاقیانە و رۆحانیانە و عەقڵانیانە و ستاتیكیانە لەگەڵ ئەم بابەتانە سەركردەی بەهێز دەخولقێنێت! واتە بابەتەكە ئەوە نییە كە سەركردەی بەهێزمان نییە، بەڵكو لەبەرئەوەی دەستەبژێر و نوخبەی ئێمە بەو شێوەیە مامەڵە ناكات، ئیتر سەركردەی بەهێزی تێدا دروست نابێت، واتە نەبوونی سەركردە دەرئەنجامی نەبوونی ئەم جۆرە مامەڵەیەیە، نەك لەبەرئەوەی سەركردەمان نییە ئیدی ئەم ئەزموونە دروست نابێت. - لێرەدا پرسیارێك درووست دەبێت، ئایا رۆڵی ئیسلامی سیاسی چی دەبێت، چونكە بۆچوونێك هەیە پێیوایە ئیسلامی سیاسی، رێگرە لە هەر پرۆژەیەك كە دەرگیر بێت، لەگەڵ رەهەندە رۆحییەكانی ئایین، پێتوایە ئەوان رێ لەم پرۆژەیە بگرن؟ بە بۆچونی من، وروژاندنی ئەم بابەتە زۆربەی جارەكان وروژاندنێكی سیاسییە، نەك وروژاندنێكی فیكری و روحی، هێزە دیینییەكانی ناو كۆمەڵگەی ئێمە (ئەوانەی دژەكانیان ناویان دەنێن ئیسلامی سیاسی)، ئەوانەی دەیانەوێت لە رێگەی دینەوە سیاسەت بكەن و پێیانوایە لەناو دیندا سیاسەت بوونی هەیە و پێیان وایە بە دروستكردنی سیاسەتێكی ئەخلاقی، دەتوانن گۆڕانكاری لەناو كۆمەڵگەدا دروست بكەن، ئەمانیش بەشێكن لەم كۆمەڵگەیە و دەتوانن مامەڵەی روحی لەگەڵ ئیسلامی كوردیدا بكەن و بەڵكو ئەوان بە بوونی ئەدەبیاتی دینیان ئاسانتر ئاشنا دەبن بەم بابەتە ئەگەر بیانەوێت، بەڵام كێشەی ئەوان ئەوەیە هەتا ئێستاش جۆری مامەڵەیان، مامەڵەیەكە که لەگەڵ ئیسلامی كوردیدا نایەتەوە، واتە ئەزموونی نەتەوەكانی دیكەیان هێناوەتە ناو كۆمەڵگەی كوردییەوە، لەبەرئەوە بە بۆچوونی ئەوان، ئەو ئەزموونانە مادام لەناو نەتەوەكانی تردا سەركەوتوو بووە، ئیتر وادەزانن لەناو كۆمەڵگەی كوردیشدا سەركەوتوو دەبێت، بۆ نموونە هێنانی هزری گروپەكانی وەكو «اخوان مسلمین» و كۆمەڵەی «نور» لە توركیا و هەروەها لەناو بەشە شیعەكەی كوردی بەهێنانی «تشیع» لە هەندێ ناوچەدا، وادەزانن دەتوانن گۆرانكاری بكەن، دیارە ئەم كارەشیان بەو ویستە نییە كە بیانەوێت خراپە بەرانبەر كۆمەڵگەی كوردی بكەن، نەخێر وادەزانن مادام ئەو ئەزمونە لای نەتەوەكانی تر سەركەوتوو بووە، لێرەش سەركەوتوو دەبێت، لای ئەوان تێكەڵییەك لە نێوان خودی دین و ئەزموونی نەتەوەكانی دیكەدا دروست بووە، بۆ نموونە وادەزانن ئەو ئەزموونە دینییەی لەناو عەرەبەكان دروست بووە خودی ئیسلامە، ئیدی چ ئیخوانەكان چ سەلەفیەكان چ ئەو گروپانەی دیكە كە ئەزموونی عەرەبی دەگوازنەوە، واتە گواستنەوەی ئەزموونەكە بە خودی ئیسلام دەبینن، وەكو چۆن عەرەبەكان وا سەیری دەكەن و ئەوانەش كە ئەزموونە توركییەكە یان فارسییەكە یان شیعەكە دەگوازنەوە بەهەمان شێوە. بەڵام ئەم گروپانە، بە بۆچوونی من نزیكترین كەسن، ئاسانتر دەتوانن مامەڵە لەگەڵ ئەم ئیسلامە كوردیەدا بكەن، بە حوكمی مژۆڵ بوونیان بە ئەدەبیاتی دینی، ئاسانتر دەكرێت بە زمانی كوردی مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێ، وەكو پێشتر وتم واتە ئەمانە رێگر نین لە رێی كەشفكردنی ئەمجۆرە ئیسلامە، تەنها ئەو بەشەی نەبێت كە لەڕووی مەعریفیەوە ئەوەیان كردووە، نەك ئەوەی وستبێتیان خراپە بەرانبەر كۆمەڵگەی خۆیان بكەن، دیارە ئەوانیش یەك گروپ و یەك تاقم نین، بەڵام ئەگەر بەشێوەیەكی گشتی سەیری ئەم بابەتە بكەین، ئەوەی پێی دەڵێن ئیسلامی سیاسی منیش پێی دەڵێم گروپ و حیزبە دینییە ئیسلامییەكان، ئەوان هیچ خراپەیەكی گەورەیان درەحەق بە كۆمەڵگەی كوردی نەكردووە لەو بواردەدا. لە پرسیارەكەدا وتوتە هێزە ئیسلامییەكان رێگرن لەم پڕۆژەیە؟ بە بۆچوونی من نەخێر هێزە ئیسلامییەكان رێگر نین لەم پڕۆژەیە، هێندەی خەڵكی دیكە رێگرن، وەكو چۆن مومكینە عەلمانییەكان رێگر بن، لەبەردەم خودی پڕۆژەی دینیدا ئەمان نزیكترن، چونكە دیینیان قبوڵە، بەڵام جۆری مامەڵەی ئەمان لەگەڵ ئیسلامی كوردیدا، ئاشنایەتی و گفتوگۆ كردنی لەگەڵدا پێویستە، هەروەها عەلمانییەكانیش پێویستە بەم بەشە گەورەی كلتوری كوردی شارەزا بن. پێوستە هەردوولا چ ئیسلامیەكان و چ سیكۆلاریستەكان، لەوە تێبگەن بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەم ئیسلامە كوردییە و بەبێ دروستكردنی ریفۆرمی ئایینی لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا، ناتوانین كۆمەڵگەی خۆمان پارێزگاری لێ بكەین و گۆڕانكاری تێدا بكەین و برەو و گەشەی پێ بدەین. كەواتە لەناو هەموو گروپەكاندا (دینییەكان و غیر دینییەكان)، رێگر هەیە لەرێی ئەوەی ئەم ئیسلامە كوردیە باس بكرێت، بە بەڵگەی ئەوەی كاتێك ئەم پڕۆژەیەمان خستەڕوو، زۆر ئازاریان داین و زۆر شتمان بەرانبەر دروست كرا، بەڵام دواجار ئەوانیش كەمینەیەكن، ئەوانیش لە رێگەی نەزانین و نەبوونی مەعریفییەوە ئەوە دەكەن، ئەگینا بەشێوەیەكی گشتی هەم ئیسلامییەكان هەم هێزە عەلمانییە تێگەیشتووەكان، دەتوانن لەم بابەتە تێبگەن و مامەڵەی لە تەكدا بكەن، ئەگەرچی كەمینییەك لە دینییەكان و سیكۆلاریستەكان، دژایەتی ئەم پڕۆژەیە بكەن یاخود دژایەتی خودی ئایین بكەن، بەڵام دەكرێت ئیسلامییەكان ئەو مرۆڤە رەسەنانە بن، كە بتوانن مامەڵە لەگەڵ ئەم ئیسلامە كوردییەدا بكەن و زوو بەم بابەتە ئاشنابن، وە مێژووی كوردیش شایەتی ئەمەیە، بۆ نموونە دوای گەڕانەوەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی چ گۆڕانكارییەكی شارستانی و روحی و ئابوری و سیاسی لە وڵاتی كوردەواریدا دروست دەبێت، كە بۆ ماوەیەكی دورو درێژ لەناو كۆمەڵگەی كوردی لە پێش ئەوە گۆڕانكاری كەم روویداوە، كەواتە لە رێگەی دینییەكانەوە ئاسانتر دەتوانرێت، ئەوان نەك رێگر نین بەڵكو یارمەتیدەرن و باشتر دەتوانن، خزمەتی ئیسلامی كوردی بكەن، ئەگەر تێبگەن ئیسلامی كوردی چییە.