بە بۆنەی ساڵیادی ڕزگاركردنی شاری قودس و مزگەوتی ئەقسای پیرۆز لە 2/ ئۆكتۆبەر/1187 بەرامبەر 27/ ڕەجەب/583 كۆچی
سەلاحەددینی ئەیوبی سەرکردەی مەزنی موسڵمان و کورد، سێ پرۆسەو سێ ڕەهەند
ڕەنگە ژمارەیەكی زۆر كەم لە كەسایەتییە جیهانییەكان لە مێژوی مرۆڤایەتیدا، ئەوەندەی كەسایەتی سەلاحەدینی ئەیوبی ناو و ناوبانگی لە سەرتاسەری جیهاندا دەنگی دابێتەوە، بەشێوەیەك كە تەنانەت لەلایەن ناحەزو دوژمنەكانیشیەوە پێی سەرسام بووبن و بەڕێزەوە باسی لەبارەوە بكەن.
ئەڵبەت سەلاحەددین لە هەلومەرج و قۆناغێكی مێژوویی هەستیارو ئاڵۆزدا لەناوچەكانی شام و میسر هاتە گۆڕەپانی سەربازی و سیاسیەوە، كە ناوجەرگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ئەم سەردەمە دەگرێتەوە. ئاشكرایە كەئەم ناوچەیە لە ئەم سەردەمەشدا، بەهەل و مەرجێكی ئاڵۆزو پڕكێشەدا تێدەپەڕیت، كە تاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی ئەو ڕۆژگارەیە كە ئەو كەسایەتیە گەورەیەی تیادا دەركەوت. بۆیە تێگەیشتن لە كەسایەتی سەلاحەدین سودمەند دەبێت بۆ تێگەیشتن لە سروشتی ئەم سەردەمەو چۆنێتی ڕوبەڕوبونەوەو مامەڵەكردن لەگەڵ ڕوداو و ئاڵۆزیەكاندا.
بە دڵنیایەوە سەلاحەدین كەسایەتیەك نەبوو كە تەنها وەك خۆی و لە كوتوپڕێكدا دەربكەوێت و بتوانێت ئەو ڕۆڵە مێژووییە گرنگە ببینێت، بەڵكو دیاردەیەك بوو كە هەڵقوڵاوێكی سروشتی و چاوەڕوانكراوی زنجیرەیەك ڕوداو و گۆڕانكاری هەمەلایەنەی قۆناغە مێژووییەكەی خۆی بوو، ئەو هەل و مەرجەی كە لەدەرەنجامی هێرش و پەلاماری هێزە ڕۆژئاواییەكان و دەستبەسەرداگرتنی كەنارەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست هاتبووە كایەوە، كە ناوچە كەنارییەكانی سوریاو لوبنان و فەلەستینی ئێستا دەگرێتەوە. ئەو هێرش و پەلامارانەی كەبەجەنگی خاچداران ناسراوە لە مێژووداو بەفەرمانی پاپاو كڵێسای كاسۆلیكیەكانی ئەوروپا ئەو جەنگەیان بەرپاكرد دژ بە ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی و بە مەبەستی داگیركردنی شاری قودس و مزگەوتی ئەقسای پیرۆز كە قیبلەی یەكەمی موسڵمانانەو یەكێكە لە سێ شوێنە ئاینیە پیرۆزەكانی موسڵمانان، مەخابن دوای ئەوەی قەتڵ و عام و كۆمەڵكوژیەكی گەورەو ترسناكیان لە شارەكەدا ئەنجامدا، بە شێوەیەك كە سەرجەم موسڵمانانی ئەو سەردەمەی دوچاری شۆك و داچڵەكاندن كردبوو. ئیتر لەو چركەساتەوەو لە ژێركاریگەرێتی ئەو ڕوداوانەدا بزاڤی بێداربونەوەو هەڵسانەوەو گیانی ڕوبەڕوبوونەوەی داگیركەران بوو بە كێشەی سەرەكی موسڵمانانی ئەو ڕۆژگارە.
سەلاحەدینی ئەیوبی ئەو سەركردەو كەسایەتیە بوو كە دوای (نورەدین مەحمودی زەنگی)، توانی ڕێبەرایەتی ئەو قۆناغە مێژووییەی گەلانی موسڵمان بكات و لە سێ پرۆسەی تەواوكاری یەكتردا، هەوڵ و تواناكان و ڕوداوەكانی لە پێناو بەدەستهێنانی سەركەوتنی گەورە وڕزگاركردنی ناوچە داگیركراوەكان بە تایبەتی شاری قودس و مزگەوتی ئەقسا زۆر بە چاكی ئاراستە كردو گەیشت بە ئامانج.
پرۆسەی یەكەم بریتی بوو لە پرۆسەی ئەنجامدانی چاکسازی و گۆڕانكاری ڕیشەیی لەناوخۆی كۆمەڵگە موسڵمانەكاندا دوای بێداربونەوەو هۆشیار بونەوەی موسلمانان و پەروەردە كردنی نەوەیەكی نوێ لە لایەن گەورە زانایانی وەك ئیمام غەزالی و شێخ عبدالقادری گەیلانی و هاوشێوەكانیان كە زەمینەیان سازكرد بۆ چاكسازی هەمەلایەنەو گۆڕانكاری پێویست لە سیستمە حوكمڕانیەكانی ناوچە جیاجیاكاندا، لە سەرو هەمویانەوە گۆڕانكاری ڕیشەیی لەسیستەم و دەسەڵاتی حوكمڕانی وڵاتی میسر، كەزیاتر لە دوو سەدە دەبوو لە ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی (فاتمیەكان) دابوو.
سەلاحەدین بە سوود وەرگرتن لەڕوداوە سیاسی و سەربازیەكانی ئەو ڕۆژگارە، توانی كۆتایی بە دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە بهێنێت و هەموو سامانی گەنجینەكراو و تواناكانی وڵاتی میسرو ناوچەكانی تری ژێر دەستی ئەو دەوڵەتەی خستە خزمەت ئەوئامانجە گەورەی كە پێویستبوو خۆی بۆ یەكلابكاتەوەو هاوكات كێشەی سەرەكی موسڵمانان بوو لەو قۆناغە مێژوویەدا.
پرۆسەی دووەم بریتیە لە پرۆسەی یەكخستن و یەكگرتنەوەی ناوچەكانی شام و میسرو هەموو ئەو ئیمارەت و دەسەڵاتە خۆجێیانەی ناوچەجیاجیاكانی ئەوڕۆژگارە بە كوردستانی خۆشمانەوە، لەو ناوچانەدا كە هەرشار و قەڵایەك ئیمارەت و دەسەڵاتدارێتیەكی ناوچەیی و سەربەخۆی خۆی هەبوو، بەردەوام سەرگەرمی ململانێی نادروست و ئاژاوەو شەڕوشۆڕ بوون، لە پێناو مانەوەی خۆیاندا زۆرجاردەبونە پاشكۆو داردەستی دوژمنە داگیركەرەكان. بەڵام سەلاحەدین بە سودوەرگرتن لەو هۆشیاربوونەوە گشتیەی كە لە ناو موسڵماناندا گەشەی كردبوو بۆ ڕوبەڕوبونەوەی داگیركەران و ڕزگاركردنی قودسی پیرۆز، بە ڕێگای ئاشتی و ڕێكەوتن یان بە پەنابردن بۆ بەكارهێنانی هێز، توانی هەمو ئەوئیمارەت و دەسەڵاتە خۆجێییانە یەك بخات و لە ژێر یەك سەركردایەتیدا كە خۆی ڕێبەرایەتی دەكرد كۆیان بكاتەوەو سوپایەكی گەورەو بەهێزی لێدروستكردن. شایانی باسە ناوچەكانی كوردستان هەر لە (هەولێر)ەوە بگرە تا دەگاتە (هەكاری) لە پێكهێنانی سوپاو بەڕێوەبردنی دەوڵەتەكەیدا بەشداربوون.
پرۆسەی سێیەم دیارە كە بریتیە لە پرۆسەی ڕزگاركردنی ناوچە داگیركراوەكان بە گشتی و شاری قودس و مزگەوتی ئەقسای پیرۆز بە تایبەتی. ئەم پرۆسەیە بە تۆماركردنی سەركەوتنی سەربازی گەورە لە شەڕی (حەتتین)دا دەستپێدەكات كە سەلاحەدین توانی هێزەشەڕكەرەكانی ئەوروپای ئەو ڕۆژگارە تێك بشكێنێت و ڕێگا خۆش بكات بۆ ڕزگاركردنی ناوچە داگیركراوەكان و سەرەنجام بەدەستهێنانی سەركەوتنی مێژوویی گەورەو ڕزگاركردنی شاری قودس و مزگەوتی ئەقسای پیرۆز، دوای ئەوەی نزیكەی یەك سەدە لە ژێردەستی خاچدارە ئەوروپیەكاندا بوو.
وەك ئاماژەمان پێكرد دیاردەی سەلاحەدینی ئەیوبی تەنها دیاردەو ڕوداوێكی كۆنی مێژوویی نیە كە لە سەردەمێكدا ڕویدابێت و تەواو، بەڵكو دیاردەیەكی هەمیشە زیندووەو شایانی سەرمەشق و وانە لێوەرگرتن و دوبارەكردنەوەیە بۆ سەرجەم گەلانی موسڵمان بەگشتی و بۆ گەلی كوردیش بەشێوەیەك لەشێوەكان. بەنسبەت گەلانی موسڵمانەوە لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئاشكرایە كە لەم سەردەمەدا بەقۆناغێكی مێژووییدا تێدەپەڕێت كەتاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی ئەوقۆناغە مێژووییەیە كەسەلاحەدینی ئەیوبی تێدادەركەوتووە. ئەوەتا زۆرێک لە وڵاتە موسڵمانەكانی ناوچەكە و گەلانی موسڵمان بە گشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە بارودۆخێكی زۆر ئاڵۆزو نەخوازراودان، وێڕای ئەوەی كە دەوڵەتی بە زۆر سەپێنراوی ئیسرائیل نمونەیەكی تری هاوچەرخی پیلانی هێزە ڕۆژئاواییەكانە كە لەم ناوچەیەدا دروستیانكردووەو جارێكیتر شاری قودس و مزگەوتی ئەقسا لە ژێر داگیركاریدایەو بەردەوام بە شێوازی جیاجیا سۆزو هەستی موسڵمانان بریندار دەكەن، بۆیە دەكرێ بڵێین تێگەیشتن لە دیاردەی سەلاحەدینی ئەیوبی بۆ ئەم زۆر گرنگەو دەكرێ لەسێ ڕەهەندی جیاجیاوە ڕۆڵ و كاریگەرێتی دیار و بەرچاوی هەبێ.
ڕەهەندی یەكەم/ كە زیاتر ڕەهەندێكی ئیسلامیە بە هۆی ئەو هەل و مەرجە نەخوازراوەی كە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تێدایە، ئاشكرایە كە جارێكیتر پێویستی بە هەڵسانەوەو بێداربونەوەو هۆشیار بونەویە بە شێوەیەک کە ڕێگا خۆش بكات بۆ ئەنجادانی چاكسازی ڕیشەیی و گۆڕانكاری لە سیستەمە حوكمڕانیە گەندەڵ و دیكتاتۆرو دواكەوتوەكاندا، بۆ ئەوەی ئەم وڵاتانە بتوانن ئاستی پێویستی پێشكەوتن و گەشەكردن و ئازادی و دادپەروەری بۆ گەلانی خۆیان دەستەبەربكەن، هاوكات بۆ ئەوەی هێزو توانای بەریگریكردن و ڕوبەڕوبونەوەیان هەبێ لە بەرامبەر پلان و پڕۆژە دژەكانی زلهێزە جیهانیەكانەوە كە ئاراستەی گەلانی موسڵمان دەكرێت.
ڕەهەندی دووەم/ ڕەهەندێكی نەتەوەییە كە مایەی شانازیەكی گەورەی مێژووییە بۆ گەلی كورد كە بەشێك لە ڕۆڵەكانی لە سەردەمێكی مێژوویی و هەستیارو ئاڵۆزدا، توانیویانە سەركردایەتی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەن و بۆ یەكەم جار لە مێژوودا ، كورد توانیویەتی لە دەرەوەی كوردستان سەركردایەتی و ڕێبەرایەتی گەلانی موسلمانی ناوچەكە بكات و گەورەترین سەروەری و شانازی بۆ خۆیان و موسڵمانان تۆمار بكەن. ئەوەش سەلمێنەری ئەو ڕاستیەیە كە گەلی كورد لە هەر سەردەمێكیتردا دەتوانێت ڕۆڵی مێژویی و سەركردایەتی پڕ شانازی و گەورە ببینێت و هیچی لە گەلانی جیهان و ناوچەكە كەمتر نیە. ئەگەرچی ئێستا بە داخەوە توانای سەركردایەتیكردنی بەشێك لە كوردستانی بە شێوەیەكی دروست و سەركەوتوو لە ئاست پێویست و چاوەڕوانکراودا نیە .
ڕەهەندی سێیەم/ پەیوەستە بە شاری قودس و مزگەوتی ئەقسا كە ئەوەتا جارێكیتر هاوشێوەی ئەو سەردەمەی سەلاحەدینی ئەیوبی، لە ژێر دەسەڵاتی داگیركاریدایە لە لایەن جولەكە زایۆنیەكانەوە ، دیارە بە پشتیوانی هەمەجۆری زلهێزە ڕۆژئاواییەكان و پاشكۆیەتی هەندێ لە سیستەمە حوكمڕانەكانی ناوچەكە، هەمو پێكەوە كاردەكەن بۆ لاوازكردنی جیهانی ئیسلامی و هێشتنەوەی گەلانی موسڵمان بە دواكەوتویی لە ڕوی سیاسی و ژیاریەوە. ئاشكرایە كە ئەم واقیعە نەخوازراوە دۆخێكی ناسروشتی و نامۆیەو بە زۆر سەپێندراوە بە سەر گەلانی وڵاتانی ناوچەكەدا ، بەو ھۆیەوە ئێستا بە قۆناغێكی ناسەقامگیرو ڕاگوزەردا تێدەپەڕێت ، بێ گومان زوو یان درەنگ گۆڕانكاری گەورە بە ئاڕاستەی دروست و چاكسازی ڕیشەیی ڕوودەکاتە ئەم وڵاتانە..
بۆیە گرنگەو پێویستیشە بۆ گەلانی ناوچەكە بە گشتی کە سود لە ئەزمونی ڕێبەرایەتیكردنی سەلاحەدینی ئەیوبی وەربگرن لە ڕەهەندە جیاجیاكانیەوە، بە مەبەستی گرتنەبەری ڕێبازی دروست و هاوچەرخ بۆ ڕزگاربون و دەرچون لەم بارودۆخە نەخوازراوەی ڕوبەڕوی گەلانی ناوچەكە بۆتەوە..
د. هادی عەلی
بۆچوونه‌کان