جیهانی ئیسلام له باری كلتووریه‌وه یه‌کپارچه نییه. ئه‌م جیهانه له‌لایه‌که‌وه وڵاتانی باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیا و ته‌نانه‌ت ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیا ده‌گرێته‌وه و له‌لایه‌کی دیکه‌وه ورده‌کولتوره‌کانی باشووری ئیسپانیاش له‌خۆ ده‌گرێ. له‌م به‌ینه‌دا، وڵاتانی باکووری ئه‌فریقا، ئاسیای ناوه‌ندی، هیند و پاکستان و هه‌روه‌ها هه‌مووی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له خۆده‌گرێ.
فره‌ئاسۆیی جوگرافیایی بۆته هۆی ئه‌وه‌ی که فره‌کلتورییه‌کی گرنگ زاڵ بێ به‌سه‌ر ئه‌م وڵاتانه‌دا. کاتێک ئیسلام ڕووی له گه‌شه‌سه‌ندن کردبوو که كلتوورە‌کانی جیهان، له‌ژێر کاریگه‌ریی دوو سێ کولتوری باڵاده‌ست دابوون. له‌لایه‌ک کلتووری یۆنانی بوو که زه‌ین و زمانی هه‌ندێکی زۆری بۆلای خۆی ڕاکێشابوو که له ئیمپڕاتۆڕی ڕۆمیش ژیانێکی تازه‌ی پێ خه‌ڵات کرا. له‌لایه‌کی دیکه‌وه فه‌رهه‌نگی ئێرانی بوو که به‌شێکی گرنگی له جیهان له‌ژێر کاریگه‌ریی خۆیدا دانابوو و له‌لایه‌کی تره‌وه ژیاری ڕۆهه‌ڵاتیش له‌ژێر کارتێکه‌ری شینتۆئیزم، بودیزم و کونفوسیۆسیزم دا بوو.
ئایینی ئیسلام به ئامۆژه ئینسان‌سازه‌کانی هاته نێو ئه‌م فه‌رهه‌نگانه‌وه، به‌ڵام ڕاده‌ی کاریگه‌رییه‌کی له‌خۆی به‌جێی هێشت و تێکه‌ڵییه‌کی که له‌نێوان ئه‌م ئامۆژانه و فه‌رهه‌نگه لۆکاڵییه‌کان به‌دی هات، له هه‌ر یه‌ک له‌م ژیارانه و کولتوورانه جیاوازیی هه‌بوو، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که ئیسلام کاتێ هاته ناو ئێرانه‌وه، ئیسلامی ئێرانی به‌دی هێنا که به خێرایی بوو به شیعه و عیرفانێک که له باشووری ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژهه‌ڵاتی دوور هه‌یه، له ئامۆژه‌کانی ئایینی ئه‌و وڵاته، شوێن وه‌رده‌گرن.
هه‌ندێک له توێژه‌ران و لێکۆڵه‌رانی مێژووی ئیسلام له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن که یه‌کێک له هۆکاره‌کانی گه‌شه‌ی ئیسلام له دوو سێ سه‌ده‌ی سه‌ره‌تای کۆچی ده‌گه‌ڕیته‌وه بۆ فره‌چه‌شنییه‌کی که به‌سه‌ر ئه‌و فه‌رهه‌نگانه‌دا زاڵ بووه.
هونه‌ری ئیسلام ئه‌وه بوو که پێوه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ وه‌رگرتن یان ره‌تکردنه‌وه‌ی ئامۆژه‌یه‌ک، وابه‌سته بوون یان نه‌بوون به ناوچه یان ژیارێکی تایبه‌ته‌وه پێناسه نه‌کرد و حه‌قیقه‌ت وه‌کوو تاکه‌پێوانه‌ی وه‌رگرتن له‌به‌ر چاو گیرا. هه‌ربۆیه‌شه ده‌بینین که له هه‌ناوی ژیاری ئیسلامیدا زۆر زانیاری که هی ژیاره‌کانی دیکه بوون وه‌رگیراون و ته‌نانه‌ت پسپۆڕانی فه‌له، جووله‌که یان زه‌ده‌شتی ڕێزیان لێگیراوه. یه‌کێک له گرنگترین دیارده‌کانی که ئه‌م حه‌قخوازییه به‌جوانی پیشان ده‌دا، سرنجدان به فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانییه‌کان له‌لایه‌ن موسوڵمانانه‌کانه‌وه بوو. موسوڵمانان له فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانییه‌کان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که مه‌عریفه ته‌نیا هی ناوچه‌یه‌کی جوگرافیایی تایبه‌ت نییه، ڕوویان وه‌رنه‌گێڕا، به‌ڵکوو به زه‌ینێکی کراوه، بۆلای فه‌لسه‌فه ڕۆیشتن و هه‌وڵیان دا که به پشت به‌ستن به‌و بۆ باوه‌ڕه‌کانی خۆیان بناغه‌یه‌کی مه‌حکه‌م دابڕێژن. پێوه‌ر ته‌نیا ئاوه‌زمه‌ندانه بوون یان ناعه‌قڵانی بوون بوو و نه شتێکی دیکه. له‌م بازنه‌یه‌دا هه‌م بیرۆکه‌ی موعته‌زیله گه‌شه‌ی کرد که به پاڵدانه‌وه به ئه‌قڵ ده‌یانویست ئایین و عه‌قڵانییه‌ت به‌یه‌که‌وه کۆ بکه‌نه‌وه و هه‌میسان ئه‌شعه‌رییه‌کانیش که له ئاست فه‌رمانه‌کانی خوا و که‌لامی خوا بۆ ئاوه‌ز، هیچ ڕۆڵێک قایل نه‌بوون، سه‌ریان هه‌ڵدا. لێره‌وه دار الحکمه یه‌ک سه‌ری هه‌ڵدا و گه‌شه‌ی کرد که بوو به هۆی نوێنگه‌ی دیالۆگی ناوئایینی و ده‌ره‌وه‌ی ئایین و هه‌ڤپه‌یڤین له‌نێوان کولتوره‌کاندا،که هه‌موو فه‌رهه‌نگه‌کانیش نوێنه‌ری خۆیان له‌وێدا هه‌بوو.
هه‌ندێک له زانایان له‌و باوه‌ڕه دان که ئه‌گه‌ر جیهانی ئیسلام خوازیاری گه‌یشتن به پله‌ی شیاو وه‌کوو پله‌ی خۆی له دوو سێ سه‌ده‌ی سه‌ره‌تای کۆچییه، ئه‌شێ نموونه‌ی له‌به‌رچاوگیراوی ئه‌و سه‌ره‌دمی پیاده بکا و له‌م پێناوه‌شدا هه‌ندێک پێداویستی پێویستی نوێیه‌ش له‌به‌رچاو بگرێ.
گومان له‌وه دانییه، سیسته‌می مه‌عریفی ئه‌وکاتی له جیهانی ئیسلام وڵامده‌ره‌وه‌ی کێشه باسکراوه‌کان بوو. هه‌روه‌کی دیتمان، جۆرێک عه‌قڵانیه‌ت له ئارا دابوو که وه‌ک به‌ستێنی گۆڕانکارییه سیاسی، کۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگییه‌کان کاری ده‌کرد.
ئه‌م سیسته‌مه پاش ماویه‌ک به چه‌ند هۆکاری جۆراوجۆر بۆ نموونه نه‌بوونی ده‌مارگرژی (عصبیت) له جیهانی ئیسلام بۆ پێشکه‌وتن، کاڵ بۆوه‌و که‌مڕه‌نگ بوو. ئه‌وکاته‌ی ژیاری ئیسلامی و جیهانی ئیسلام له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوا که‌وتنه به‌رانبه‌ر یه‌کدی، لانی زۆری ئه‌م که‌مکاریگه‌رییه خۆی پیشان دا و موسوڵمانان له‌م به‌ستێنه نوێیه‌دا، توان و وزه‌ی ئه‌وه‌یان نه‌بوو که له به‌رانبه‌ر گۆڕانکارییه‌کانی ڕۆژئاوا په‌رچه‌کردارێکی شیاو، له خۆیان نیشان بده‌ن.
پرسیارێکی بنه‌ڕه‌تی که ده‌رباره‌ی ئیحیا ونۆژه‌نکردنه‌وه‌ی نموونه‌ی مه‌عریفی و فه‌رهه‌نگی سه‌ره‌تای ژیاری ئیسلامی هه‌یه ئه‌وه‌یه که ئه‌م نۆژه‌نکردنه‌وه‌یه ده‌بێ به چ مه‌کانیزمێک بێته دی و ڕۆڵی زانسته ڕۆژئاواییه‌کان له‌م میانه‌یه‌دا چییه؟ ده‌بێ دووپاتی که‌ینه‌وه که له‌م نۆژه‌نکردنه‌وه‌یه‌دا ده‌بێ ڕۆڵی کات و زه‌مانه و پێداویستییه نوێیه‌کان له‌به‌رچاو بگرین و له‌لایه‌کی دیکه‌وه پتر سرنج بده‌ینه ئه‌و ڕه‌وته عه‌قڵگه‌رایانه‌ی که له‌م سیسته‌مه‌دا بوونیان هه‌بووه.
به ڕای هه‌ندێک له نوێئه‌ندیشانی ئایینی، تاقه ڕێگایه‌ک که جیهانی ئیسلام له‌به‌رده‌می دایه ئه‌وه‌یه که هه‌موو ئه‌و ڕه‌وته عه‌قڵگه‌رایانه‌ی جیهانی ئیسلام، زیندوو که‌ینه‌وه که ڕه‌گ و ڕیشه‌یان له بۆچوونه‌کانی ئیبنی‌سینا، ئیبنی‌ڕۆشد و خاجه نه‌سیردا هه‌یه.
له‌لایه‌کی دیکه‌وه، که‌ش و هه‌وای ئازادی ناو ژیاری ئیسلامی له‌م چاخیدا ده‌توانێ ئیلهامبه‌خشی بژارده‌ی جیهانی نوێی ئیسلام بێ که که‌ش و هه‌وایه‌کی وه‌ک ئه‌و سه‌رده‌می که له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی زه‌مان بێته‌وه، بکه‌نه داخوازیی خۆیان. بێگومان یه‌کێتی و هاوئاهه‌نگی له که‌شێکی هاوڕێ له‌گه‌ڵ ئازادی ڕاگه‌یاندن و ئه‌منییه‌تی ده‌روونی و بیری وه‌ده‌ست دێ. لێره‌وه که‌ش و هه‌وای سیاسی هه‌ندێک له وڵاتانی ئیسلامی پێویستی به گۆڕان هه‌یه.
ئه‌م شتانه‌ی لێره‌دا ئاماژه‌مان پێدان، پتر ڕوو له نه‌خشی ئیلیت و بژارده‌کانه که له یه‌کێتی و هاوئاهه‌نگیی جیهانی ئیسلامدا ده‌یگێڕن. ئه‌وان ده‌توانن بیرمه‌ندانی به‌رچاوی سه‌ره‌تاکانی ئیسلام زه‌ق که‌نه‌وه و بیهێننه به‌رباس و بۆچوونه‌کانی ئه‌وان بکه‌نه هه‌وێنی یه‌کبوون و هه‌موو خه‌ڵک کۆمه‌ڵگاکانی دیکه به قووڵایی بیر و ژیاری ئیسلامی دا به‌رنه خوارێ و به‌و شێوه‌یه له بێگانه‌فوبیایی و له خۆبێگانه‌بوون دووره‌په‌رێزێ بکه‌ن. به دیالۆگێک که له‌گه‌ڵ یه‌کتری ده‌یکه‌ن، خاڵه هاوبه‌شه‌کانی فه‌رهه‌نگه هه‌مه‌ڕه‌نگه‌کانی دنیای ئیسلام، پڕ ڕه‌نگتر بکه‌ن و دووبه‌ره‌کییه‌کان بسڕنه‌وه‌و له ئاکامدا به کاریگه‌رییه‌کی که له‌سه‌ر سیاسه‌تواناندا هه‌یانه، ئه‌وان بۆلای بنیاتنانی ژێرخان و نه‌هادگه‌لێک ڕابکێشن که یه‌کێتی ئیسلامی پته‌وتر ده‌کا.
ئه‌م باوڕه جوانه به‌دی نایه‌ن مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی که پسپۆڕان و زانایانی ئێمه به دوو چه‌ک بچنه مه‌یدانه‌وه: یه‌که‌م سوننه‌ت و ئایینی خۆیان باش بناسن و به زمان و بنه‌ماکانی ئایین شاره‌زا بن. دووهه‌م: له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوا و پێداویستییه‌کانی ئه‌و، ئاشنا بن.
هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه به‌و واتایه نییه که ئه‌وان ده‌بێ هه‌موو زانسته‌کانی سووننه‌ت و نوێگه‌ری به ته‌واوی بناسن، به‌ڵکوو شاره‌زابوون له بنه‌ماکانی سوننه‌ت و مودێڕنیته و ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌م دووانه له گرنگترین پێداویستییه‌کانی ئه‌وانه. ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه ته‌نیا تایبه‌ت به پسپۆڕانی جیهانی ئیسلام نییه، به‌ڵکوو له ڕۆژئاواش که قۆناغی مۆدێڕن بۆ پاش مۆدێڕن تێپه‌ڕ ده‌کا پێویستی به لێزانانێک هه‌یه که له ناوه‌رۆکی سوننه‌ت و مۆدێڕنیته باش حاڵی بن لێره‌وه دووپاتی ده‌که‌ینه‌وه که بیرمه‌ندانی ئیسلامی ده‌بێ ئاوه‌ڕدانه‌وه‌یان بۆ گۆڕانکارییه‌کانی سه‌ده‌کانی سه‌ره‌تای ئیسلام هه‌بێ و گرنگیدان به ڕه‌وتی ئاوه‌زمه‌ندانی ئه‌و سه‌رده‌می له گرنگییه‌کی پتر به‌هره‌مه‌نده.
بۆچوونه‌کان