ئەگەر ئێمە سەیری گەلانی جیهان بكەین كە توانیویانە شارستانیەت بۆ خۆیان دروست بكەن، تەنانەت لە ئەم سەدەدا كە سەدەی 21 كە، هەموو گەلێك توانیویەتی كەوا پارێزگاری بكات لەسەر رەوشت و ئەخلاقی خۆی، سەیری یابان و كۆریا بكەین، ئەوانیش زۆر بە گەرمی جەخت ئەكەنەوە لەسەر رەوشت و كولتوری خۆیان، ئەو رەوشت وكولتورەی كەوا رابردووشیان لەسەری رۆشتوون، كە بناغەكەیان ئەگەڕێتەوە بۆ رەوشت و ئەخلاق و دینەكەیان، كە حەق بێت یان باتڵ بێت، ئەوە بەستونی بەیەكەوە ،تا بتوانن پێشكەوتنێك دروست بكەن.
لە مێژوودا نیە كەوا پێشكەوتنێك دروست بووبێت، بەبێ ئەوەی كەوا رەوشتێكی هەبێت، هەتا فەیلەسوفانی یۆنان كە موناقەشەی ئەخلاق ئەكەن هیچیان خیلاف و جیاوازیان نیە كەوا پێویستە گەل كۆمەڵێك پەیوەندی دینی و ئەخلاقی كۆیان بكاتەوە، هەروەها عەرەبەكانیش كە كاتی خۆی لەپێش پێغەمبەری خۆشەویستمان (د.خ) لە جاهیلیەتدا ئەژیان، بەڵام كاتێك پێغەمبەر (د.خ) هات و ئەخلاق و رەوشتی گۆڕین، توانییان كەوا لەگەڵ گەلەكانی تردا ئەو شارستانیەتە پێشكەوتووە پێشكەش بكەن بە ئینسانیەت، رەوش شتێكی سەرەكیە بەشێكە لە فیترەتی ئینسان، كە لەناخیدا رەوشتی بەرزی خۆش دەوێت، خوای گەورەی ئەخلاقی جوان و رەوشتی بەرزی داناوە بە فیترە، كە دەفەرموێت [فَأَقِمْ ؤجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ ؤلَكِنَّ أَكْثرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ] ئەی پێغەمبەر (د.خ) تۆ رووی خۆت هەمیشە بەرەو ئەو دینە بكە كە روی لە فترەتە، دور بە لەوەی كە روو بكەیتە زوڵم و باتڵ، بۆیە پێغەمبەر (د.خ) كە باسی ئیسلام ئەكات، نافەرموێت ئیسلام ئەخلاقی هێناوە، بەڵكو دەفەرموێت ئیسلام تەواوكەری رەوشت بەرزیە [إنّما بُعُثتُ لإُتَمم مكارَم الَاخلاق]، دەفەرموێت خوای گەورە منی ناردووە بۆئەوەی ئەخلاقە جوانەكان تەواو بكەم (مكارم الاخلاق) و نەوەستم بە رەوشتی ئاسایی [ؤلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ ؤلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ] چاكە و خراپە هەمیشە یەكسان نیە، كاتێك كەسێك خراپەی لەگەڵدا كردی هەرچەندە تۆ حەقی خۆتە وەڵامی خراپەكەی بدەیتەوە وەكو خۆی، بەڵام دەبێت بەجوانترین شێوە وەڵامی بدەیتەوە، نەك تەنها بەرامبەر بە مسوڵمان بەڵكو بۆ غەیری مسوڵمانیش، كەوابوو ئیسلام هاتووە بۆ جوانترین، چونكە رەوشت و ئەخلاق و بەزەیی لەهەموو شارستانیەتێكدا بوونی هەیە بەبێ ئەوە دروست نابێت، ئەخلاقی جوانیش لە هەموو دینەكاندا بوونی هەیە، بەڵام ئیسلام ئەیەوێت جوانترین پێشكەش بكات، ئەمەش فترەتی خوای گەورەیە. خوای گەورە كاتێك باسی پێغەمبەرمان بۆ دەكات و پێشكەشی هەموو مرۆڤایەتی دەكات پێی دەفەرموێت [يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ] ئەمریان پێ ئەكات بە (معروف) واتە شتێك كە بە جوانی ناسراو بێت لەناو كۆمەڵگادا، [ؤيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ] وە نەهیشیان لێ بكات لەسەر هەرشتێك كە فیترە و عەقڵی ئینسانی سەلیم بە شتێكی ناشیرینی دابنێت.
بۆیە مەبدەئی حەرام و حەڵاڵ لێرەدا ئەوە نییە كە خوای گەورە بیەوێت ئازارمان بدات، بەڵكو خوای گەورە [يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ ؤلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ] نایەوێت ئازاری ئێوە بدات بەڵكو ئەیەوێت لێتان خۆش بێت [أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ] ئایا ناتانەوێت خوای گەورە لێتان خۆش بێت و بەختەوەر بن لە دونیا و ئاخیرەت دا، ئێمە ئەو رێگایەتان نیشان ئەدەین. یاسای حەڵاڵ و حەرام لە دینەكانی تردا لە سەر توندڕەوی بنیات نراوە، بەڵام لە ئیسلامدا لەسەر ئاسانكاری بنیات نراوە، بەڵكو دروست كراوە لەسەر بنەمای سودو قازانج وەك دەفەرموێت [ؤيُحِلُّ لَهُمُ الطيِّبَاتِ] هەرچی پاك و جوان بێت و بەرژەوەندی تێدا بێت ئەوە حەڵاڵ ئەكات، [ؤيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِث] وە هەرچی ناباش و زیانبەخش بێت لە هەموو روویەكەوە ئەوە حەرام كراوە.
ئەم توندڕەویەی كە ئێستا ئەكرێت وەكو داعش یان كۆمەڵانێكی تر كە تازە پەیدا بوون لەناو ئەم وڵاتانە، دەڵێن هەموو شتێك حەرامە وەك (تسبیح، زكری بە كۆمەڵ، نان خواردن بە چەتاڵ و نان خواردن لەسەر مێز) ئەمە راست نیە، مەنهەجێك نییە كەوا گونجاو بێت، تەنها لەگەڵ مەنهەجی خەواریج دا نەبێت كە لە ئەنجامدا داعش و قاعیدەمان بۆ دروست دەكەن. ئاین بۆ پێكەوە ژیان هاتووە نەك رق و كینە و دووركەوتنەوە لەیەك.
هەندێ لایەنی سیاسیش لە سەرەتاوە سود دەبینن لەم ئاراستەكردنانە وەكو لە خەلیجیشدا كرا خەڵكیان سەرقاڵ كرد بەوەی كەوا (گوێڕایەڵی فەرمان رەوا واجبە) و خەڵكیان پێ خەڵەتان، بەڵام سەرئەنجامەكەی دەستی خۆیان سوتاند بەو كۆمەڵانە، بۆیە منیش لە ناخەوە دەڵێم حەزناكەم لە كوردستان ئەو شتانە روو بدات وە ئەو ئەزموونە شكستخوادوانەی كە هەیە لە هەندێك وڵات بێتە ناو كوردستان.
لە بواری دیندا وەكو عیبادەت بێگومان بیدعە هەیە، چونكە واجبی ئێمە ئەوە نیە لەناو مزگەوتدا دابنیشین، بەڵكو ئەبێت بڕۆین زەوی ئاوەدان بكەینەوە و شارستانیەت دروست بكەین، ئیبداعی زانستی بكەین، خوای گەورە ئێمەی بۆ ئەوە دروست كردووە [هُؤ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْض ؤاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا] ئێوەی لە زەوی دروست كردووە بۆئەوەی زەوی ئاوەدان بكەنەوە.
[ؤمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ] تێگەیشتنی ئەخلاق لە ئیسلامدا زۆر فراوانە، دەچێتە بواری پەیوەندی ئینسان لەگەڵ خوا كە پەیوەندیەكەت لەسەر لایەنی چاكەیە، پەیوەندیت لەگەڵ خەڵكدا لەسەر بناغەی خۆشەویستی و چاكەیە، پەیوەندیت لەگەڵ گیانداران و سروشتدا پەیوەندی چاكەیە، بۆیە لە ریوایەتی بوخاری دا دەگێڕنەوە، ژنێك چووە ئاگری دۆزەخ لەسەر ئەوەی ئازاری پشیلەكی داو زیندانی كرد تا مرداربوویەوە، لەلایەكی تریشەوە پیاوێكی تاوانبار لەسەر ئەوەی كە سەگێكی تێر ئاو كرد ،خوای گەورەی خستیە ناو بەهەشت، لەبەرئەوە دروست نیە تەنانەت ئازاری سروشتیش بدەین تەنها بە حەق و لەبەر پێویستی نەبێت، بۆیە كاتێك ئێمە كە ئاژەڵێك سەر دەبڕین دەڵێین (بسم الله) واتە خوایە ئەم مافە تۆ داوتە بە من.
هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت: [يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ ؤلَا بَنُونَ ، إِلَّا مَنْ أَتَي اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ]، واتە ئەگەر دڵمان پاك نەبێت و خۆشەویستی تێدا نەبێت بەرامبەر بەخوا و بە سروشت و بۆ بەرامبەرەكانمان و مرۆڤە باشەكان، جگە لەو كەسەی كەوا زوڵم و ستەم دەكات بە هەموو شێوەكانیەوە، ئەوا هەموو عیبادەت و رەوشتمان مال و سامانمان لەو دنیا فریامان ناكەوێت. هەروەها پێغەمبەرمان (د.خ) دەفەرموێت [لَا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّي يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ] ئیمانمان تەواو نابێت ئەگەر من چیم پێ خۆش بێت بۆ خۆم دەبێت بۆ برا مسوڵمانەكەشم پێم خۆش بێت. بۆیە دەبێت بەردەوام سەرزەنشتی نەفسی خۆمان بكەین لەسەر ئەو شتە خراپانەی كە دەیكەین و هەوڵ بدەین دووبارەی نەكەینەوە.
زانایان دەڵێن پلەبەندی لە ئیسلامدا 50 پلەیە هەمووی دابەش دەبێت لەسەر سێ شت، (ناخ) كە چوار بەشە، لەگەڵ زمان كە دەوری خۆی هەیە، هەروەها بۆ رەوشت و ئەخلاقی ئینسان. هەركەسێ ئەمانەی سەلیم بێت ئەوە بە دڵنیاییەوە (عباد الرحمن)ە.
هەركاتێك ئێمە گەیشتینە ئەو پلەیە ئەوا ئێمە ئەتوانین كۆمەڵگەكەمان كۆمەڵگەیەكی خۆشبەخت بێت، بەڵام بەداخەوە ئێمە بە پێچەوانەوە لە قۆناغێكی زۆر ناخۆشدا دەژین، بۆیە داوا دەكەین لەخوای گەورە كە ئەخلاقمان جوان بكات و رەوشتمان بەرز بكات ناخ و زمانمان پاك بكاتەوە، كردەوەمان باش بكات بۆئەوەی خزمەتگوزار بین بۆ هەموو ئینسانێك و بۆ نەتەوەكەمان.
ئەمینداری گشتی یەكێتی جیهانی زانایانی مسوڵمان
بۆچوونه‌کان