هەموو قسەكردنێك لەسەر ئیسلامیەكان و بەهاری عەرەبی دەبێت لەسەر ساتەوەختی ئەنجامدانی شۆڕش و تێگەیشتنی ئەوان بۆئەولەحزە یەكلاكەرەوە بمانوەستێنێ، چونكە یەكێ لەجیاكەرەوەو ئاماژەكانی دیاریكردنی سروشتی هێزەكان و نوێبونەوەی شێوازی كاركردنیان و ئاڕاستەی دواتریانە.
سەرەتا پێویستە باس لەوەبكەین كە بیرۆكەی ( شۆڕش ) لەفكری ( اخوان ) دا زۆری لێدرابوو، لەئەدەبیاتی سەرەتاو بنەڕەتی اخواندا بیرۆكەی شۆڕش لەچەمكی ئاژاوە ( فتنە ) بەناوەڕۆكە مێژووییەكەی فكری كلاسیكی ئیسلامی نزیك كرابۆوە، شۆڕشی وا وێناكراوە كە دەبێتە هۆی وێرانی و زیانگەیاندنی گەورە بەدەوڵەت و كۆمەڵگا... گەرچی لەهەمان ئەدەبیاتدا باسی بەكارهێنانی هێز وەك ئامڕازو سیمایەكی كردەی شۆڕگێڕانە ئامادەیی هەیەو لە نوسینەكانی ڕابەری ( اخوان ) دا بەقۆناغێكی گەشەكردووی كاری ئیسلامی دەستنیشانكراوە.
هەروەها گەرچی بەكردەوەو بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەشداری شۆڕشی ( 1952 ) ی، میسر بوون.
فكری ( اخوان ) لەهەندێ ڕویەوە درێژكراوەی فكری ئەهلی سوننەو جەماعەت بوو كە زۆر بە ( تحفڤ ) ەوە دەڕوانیە پرسی شۆڕش و بەكارهێنانی هێز لەناو كۆمەڵگایەكی موسوڵماندا... هەرچی پەیوەندی بەفكری ( سید قگب ) یشەوە هەیە، كەلەقۆناغێكی دیاریكراودا هەژموونی بەسەر ناوەندە فكری یە ئیسلامی و ( اخوان ) یەكەدا كردبوو، لەگەڵ جیهادی بوون و ڕادیكاڵیبونیشدا، تیۆریزە بۆ شۆڕش بەمانا جەماوەری و هاوچەرخەكەی ناكات، بەڵكو زیاتر لە بۆچونی لینین دەربارەی شۆڕش و ڕۆڵی حزبی پێشڕەو لەوبارەو نزیك دەبێتەوە.
بەمانایەكی تر هێندەی پشت بەڕاپەڕینی گروپێكی پەروەردەكراوی جیهادی دەبەستێت، بەو ئەندازە گرەو لەسەر ڕۆڵی جەماوەر لەبەلاداخستنی ململانێكاندا ناكەن. بەمجۆرەش و لەسایەی داواكەوتوویی سیاسی وڵاتانی ناوچەكەو هاوپەیمانیەتی دەرەكی و، گەشەنەكردنی فكرو ئەزمونی ئیسلامی و زۆرێك لەو كودەتایانەی بەشۆڕش ناوزەد دەكران، ئیسلامیەكان لەنێوان بەكارهێنانی توندوتیژی و گروپێكی ئایدۆلۆژی و چاوبڕینە چاسازیی لەچوارچێوەی بارودۆخی لەئارادابوودا لەهاتن و چوندا بوون پێشم وایە ( تبنی ) نەكردنی ڕێبازی شۆڕشگێڕانەلەلایەن اخوانەوە لەبەرەنجامی كۆتایدا بەقازانجی گەلانی ناوچەكە و خودی ئیسلامی یەكانیش شكایەوە، چونكە شۆڕشگێڕبوون لەنیوەی دووەمی سەدەمی یستەمدا لەلایەن گروپێكی ئیسلامی یەوە تێكەڵ بەڕادیكاڵیبونی ئایدۆلۆژی دەبوو لەچوارچێوەی چەمكی دەوڵەتی ئیسلامی دا هەوڵی بەئەزمونگاكردنی كۆمەڵگای دەدا. لەڕاستیشدا كەم لەحزەی واهەبووە گەلانی ناوچەكە بەوجۆرەی ئێستا ئاماەی ڕاپەڕینی سەراسەری لەوجۆرەبن كە ڕویاندا یەكێ لە سیماكانی قۆناغی ڕابردوو.
ئەوەبوو كە شۆڕش كردن دەبووە ڕاپەڕینی ڕۆڵەكانی تەوژمێكی دیاریكراو دژ بەدەسەڵات، كە ئەوەش نەلەناوەڕۆكدا شۆڕشەو نەشانسی سەركەوتنیشی زۆر بوو، تاكە نمونەی جیاواز لەم ڕوەوە لەدەرەوەی ئەزمونی پارتە ئیسلامی یە سونیەكان و لەئێراندا ڕوویدا، بەڵام ئەویش بەوئەندازەی لەساتەوەختەكانی سەركەوتنی شۆڕش دوردەكەوتەوە، توانای لەخۆگرتن و پارێزگاری لەجیاوازییەكان كەمتر دەبۆوە،تا كەیشتە ئەوەی مۆرك و تەوژم و تەفسیرێكی دیاریكراو بەسەر شۆڕش و دەوڵەتدا زاڵ بێت و بەمەش بەشێ لەكێشە تەقلیدیەكانی وڵاتانی ناوچەكە بەرهەم بێنێتەوە. ئیسلامیە سونیەكان لەهەندێ وڵاتدا جیهادی چەكداری و شۆڕشی شاخیان تاقیكردەوەو لەوڵاتێكی وەكو ئەفغانستانیشدا تاڕادەیەكی زۆر شۆڕشەكە جەماوەری بوو. بەڵام ئەویش دیسانەوە لەنیوەی ڕێگا دژ بەبەهاو ڕۆڵەكانی خۆی وەستایەوە بەڵام بەمانا ڕزگاریخوازی یەكەی نەك بەناوەرۆكە ئازادیخوازەكە لەبەرەنجامی كۆتایشدا بووە ئەزمونێك لەبەر بەرەكانیدا، بەڵام نەبووە ئەزمونێك بۆ ژیانسازی و بنیاتنان، هەربۆیە سەرهەڵدانی شۆڕشە عەفەوی و جەماوەریەكانی ناوچەكە بەومۆرك و ناوەرۆكو دروشمانەی پێ ی ناسرانەوە، جگەلەوەی دەرگان بەڕووی واقعێكی نوێ دا لەئیسلامیەكان كردەوە، یارمەتی زۆریشتی دان بۆئەوەی بەكردەوە هەندێ بازنەی داخراوو ئیشكالیەتی فكری دەربارەی ڕیفۆرم و شۆڕش تێپەڕێنن و دیدو تێگەیشتنێكی نوێ لەو ڕوانەوە بخەینە ڕوو، یاخود مومارەسەی بكەن و، بەمەش دەرگا بەڕووی تیۆریزەكردن و پێداچونەوەیەكی فكری بخەنە سەرپشت. فۆڕم و شێوازی ڕوودانی شۆرششەكان تەنها بۆ تیۆریزاكارانی شۆڕش لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا نوێ نەبوو، بەڵكو بۆ ئیسلامیە كانیش نوێ بووە ساتەوەختی ڕودانەكانیان و خێرا پەرەسەندن و بەئەنجامگەیشتنی كردەی شۆڕشگێڕانە لە تونس و دواتر لە ( مصر ) بواری ئەوەی نەهێشتبۆوە پرسی شۆرش ببێتە بابەتێكی فكری و فقهی و ئەكادیمی. چونكە تەوژمە شۆڕشگێریەكە بەجۆرێك بەهێزو خێرا بوو هەموو مامەڵەكردنێكی لەوجۆرەی یەكسان بووە، بەخۆكوژی سیاسی و دیارنەبوون لە لەحزەیەكی مێژوویی چارەنوسسازو، پەراوێزكەوتن و، نەمان یاخود لاوازبوونی میسداقیەت و، كەمكردنەوەی ڕۆڵی ئیسلامیەكان لە شوێنپەنجەدانان بەسەر قۆناغی دوای شۆرششەوە. ئەم دۆخەش لەكایەی سیاسەتدا لەڕووی مێژوویی یەوە ئەستەم نیە. واتە مەرج نیە لەهەموو كات و شوێنێكدا تیۆریزەكردنی فكری بكەوێتە پێش كردەی سیاسیەوە.بەڵكو هەندێ جار ئەزموون و كردەی سیاسی پێش دەكەوێت و دواتر تیۆریزە بۆ واقیعەكە دەكرێت و،ئەوەی لەسەر زەوی و واقیع ئەنجام دراوە، لەشێوەی بنەمای فكری و، ڕێسای گشتی و لۆژیكی دا دارێژراوە.
بەشێوەیەكی گشتیش ئیسلامیەكان ئەوەندەی ئامادەن لەڕووی كرداریەوە بكرێنەوەو پێش بكەون، بەو ئەندازە ئامادەی تیۆریزەكردنی پێشوەخت نین، كە ئەوەش هەندێ جار ڕێگا دەردەخاتەوەو، هەندێ جاری تریش وادەكات بناغەی هەنگاو نان مەیدانیەكان كۆنكرێتی نەبن. گەرچی لەئێستادا لەباروۆخێكدا دەژین دەرفەتی پاشەكشەكردن لەهەندێ دروشم و وادەو بەڵێن كەڕەنگادنەوەی قبوڵكردنی پیری سیاسی مۆدێرنن كەمەو، ئەوەش لەبنەڕەتدا دەرژێتە قازانجی كۆمەڵگاكان و خودی ئیسلامیەكانیشەوە دەستپێكردنی شۆرشەكان لەسەرەتاوە لەلایەن توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگاوە كە بەشێ لەو توێژانە لەسۆنگەی ئینتمای سیاسی و فكریانەوە وادادەنرا ڕژێم گرەویان لەسەر دەكات و لەرشووی تیریشەوە بەشێ نین لەو هێزو گروپانەی ئیسلامیەكان حسابیان لەسەر بكەن،
بۆیەكەمجار لەمێژووی نوێ ی ئەو وڵاتانەدا ئەو داخرانە مێژوویی و سیاسیەی تێشكاند كەڕێی لەهەر گەشەكردنێكی فكری و سیاسی و كارلێكێكی ناوخۆیی نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگاو توێژەكانی گرتبوو ساتەوەختی شۆڕشی بەجۆرێ لەجۆرەكان ساتەوەختی جۆرێك لەخۆهەڵوەشاندنەوەی بەهاییانەی كۆمەڵگاو دووبارە خۆبنیاتنانەوەی بووتەوژمە شۆڕشگیریەكەو عەفەویەتە جەماوەریەكەو، نائایدۆلۆژی بوونی دەستپێكردنەكان، زۆرێ لەو ڕیز بەندی و شوناس پێدانە یان سڕیەوە كە سیستەمە ستەمكارەكان و نوخبە گەندەڵ و مشەخۆرە فەرمانڕەواكان پایەی دەسەڵاتی ناشەرعی خۆیان لەسەرداڕشتوو.
ساڵانێكی زۆر ڕژێمەكان كاریان لەسەر بەنامۆكردنی ئیسلامیە كان و،نیشاندانیان وەك مەترسی لەسەر توێژە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگا كردبوو بەڵام خۆڕاگری مێژوویی ئیسلامیەكان و، تۆڕە جۆراوجۆرەكانی بون و ئامادەیی كۆمەڵایەتیان و، هەژانی شۆڕشگێڕانەی كۆمەڵ دووبارە خستنیەوە ناو قوڵایی كۆمەڵگاو گۆڕانكاریەكان و كردنی بە بەشێ لەجەستە كۆمەڵایەتیە دینامیكیەكە كە داوای نوێ بونەوەو كۆتای هێنان بە ستەم و گەندەڵی دەكات.
ئاشتی خوازابونی شۆڕشەكان و زوو سەركەوتنیان و بەشداری شەبەنگەكانی كۆمەڵگا تیایاندا، ئەو هاوكێشە مێژوییەشی تێكشكاند، كە بۆسەدان ساڵ لەئاستی جۆراوجۆردا ئاڕاستەی بەژیانی سیاسی نێوخۆیی كۆمەڵگا موسڵمان نشینەكان دابوو، كەئەویش بریتی بوو لەهەڵبژاردنی یەكێ لە دۆخەكانی ملكەچی یاخود فتنە. كۆمەڵگا موسوڵمان نشینەكانی ناوچەكە لەمێژبوو بەدوای فۆرمێك لەكردەی گۆڕان و خۆنوێكردنەوەی سیاسیدا دەگەڕان، كەلەیەك كاتدا دۆخی ملكەچی و فتنە بەسەر یەكەوە ڕەتكاتەوەو ئیرادەی ئازادی و خەباتی كۆمەڵگایی هەمەلایەنە جێگایان بگرێتەوە.
ئەم فۆڕمەش بۆ (تونس) و (مصر) ڕاست بوو، شۆڕشی یەكەمیش كە ئیلهام بەخشی شۆڕشەكانی تر بوو واتە شۆڕشی تونس گرنگ بوو بەكەمترین قوربانی و كات توانی، ڕژێمە سەركوتكەرەكەی بن عەلی تێكبشكێنێت و بیڕوخێنێت، لێرەشەوە دەتوانین بڵێین فۆڕمێكی نوێ لە ڕیفۆڕمخواز بوون و شۆڕشگێربوون هاتە كایەوە، فۆڕمێ كەدەتوانین بە ڕیفۆڕمخوازی شۆڕشگێڕانە یاخود شۆڕشی ڕیفۆرمخواز ناودێری بكەین. ئاشتی خوازی بوونی شۆڕشەكان وكەمی قوربانیەكان لەهەردوو نمونەی تونس و میسردا كارێكیان كرد مەودای نێوان ڕیفۆرم و وەهەركات زیاتر كەمتر ببێتەوە، بەجۆرێك شۆڕش ئەركی بوو بەدەرگا كردنەوە بەڕووی چاكسازییدا و لابردنی ئەوبەربەستانەی ساڵهای ساڵ ڕێگربوون لە ئەنجامادنی كە بریتی بوون لە ڕژێمەكان و نوخبە دەسەڵاتدارە گەندەڵەكان. ئەمەش وای كرد ئەركی چاكسازیی دام و دەزگاكانی دەوڵەت بكەوێتە دوای سەركەوتنی شۆڕشەوە، ڕیفۆرمیش گۆڕا بەڕیفۆرمێكی ڕیشەیی و بنەڕەتی و هەمەلایەنە كە دیارە هێشتا كاتی زۆری تر پێویستە بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیان بگات بە ئامانجە دور مەوداكانی خۆی و لەحزەی دابڕانی دامەزراوەیی و كلتوری لەگەڵ ڕژێمی پیچشوو نەریتەكانی لە حوكمڕانی و ئیدارەكردنی كۆمەڵگادا رشیفرمخواز بوونی مێژوویی ئیسلامیەكانیش یاخود وردتر بڵێین تەوژمە ئیسلامیە میانەڕەوە گشتی یەكەی ئیسلامیەكان، لەگەڵ هوشیاربوون بەڕەنگادنەوەكانی ناوەڕۆكی چاكسازیی لەم قۆناغە مێژوییەدا دەتوانێت ڕێگا كورت بكاتەوەو بێت بەوزەو هەناسەیەكی ئیجابی بەدەست كۆمەڵگاوە بۆ دووبارە خۆبنیاتنانەوەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی.
ئەم دۆخەش وای كرد ئیسلامیەكان لەدوای شۆڕشەوە قۆناغێكی نوێ ی ئەركەكانیان دەستی پێ بكات و لەهەندێ بكەونە بەردەم تەحەدای وەرگێڕانی دروشمەكانینان لەڕووی چاكسازییەوە بۆ پڕۆژەی سیاسی و وردكردنەوەی بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیوەندیەكان.
بۆچوونه‌کان