بەپێچەوانەی ئەو كۆمەڵە و گرووپە ئیسلامییانەی كە بەرژەوەندیان لە دژایەتی و تەكفیری دیموكراسیدایە، وەك بڵێی لە ئیسلامدا ئازادی نییە بەڵكوو وابەستەی حوكمەكانی شەریعەتە، دكتۆر یوسف قەرەزاوی وەك نوێنەری ئیسلامیی میانەڕەو، بەردەوام پەیامی خۆی لە دژی سەركوتكاری دەربڕیوە و بە ئاشكرا داوای دیموكراسی و یەكڕیزی جەماوەری بەڕووی دیكتاتۆر و سەركوتكاریدا كردووە، تا ئەوەی بێ دوودڵی لەبەرنامەی (شەریعەوحەیات)ی كەناڵی جەزیرەدا وتی: «خواستی ئازادی ئەولەوییەتی بەسەر خواستی جێبەجێكردنی شەریعەتدا هەیە».
بێگومان یەكەمجار بزاڤی ئیسلامی لەم سەردەم و چەرخەدا لە جەنگ دایە بۆ ئازادی، لەسەر خەمخۆرانی ئیسلام پێویستە لە بانگەشەکانیاندا بۆ بەرگری لە ئازادی یەكڕیز بن، چونكە ئازادی، نە بەدیلی هەیە و نە لێی بێنیاز ئەبن، ڕابوونی ئیسلامی ئاتاجی بەو عەقڵیەتە نییە وەبیری بخاتەوە كە ئازادی یەكێكە لەئامانجەكانی شەریعەت، بەڵام لەو لاشەوە بە گوتارێك جەماوەری ئیسلامی ئەدوێنێت كە شەریعەت بریتییە لە سزا و بەربەست و سنوورداركردنی ئازادییەكان.
هەندێك گوتاری ئیسلامی هەیە نەك جێگای دڵنیایی نییە، بگرە جێگای ترسە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاڕاستەی گشتی بزاڤی ئیسلامی بۆ قبوڵكردن و حاڵیبوونی لە دیموكراسی هەنگاوی باشی ناوە لەژێر بەیداخی دیموكراسیدا جێگا خۆش ئەكات، ڕەنگە هۆكاری ئەو پێشوازی و بەدەمەوە چوونەش ئەزموونی تاڵی بزاڤی ئیسلامی بێت كە لەسایەی دەسەڵاتە سەركوتكارو دیكتاتۆرەكاندا چەشتوویەتی.
ئەگەرچی گرفتی سەرەكی ئەمڕۆ لە قانعکردنی ئیسلامیەكاندا بە دیموكراسی خۆی نابینێتەوە، بەڵكوو ئیقناعكردنی دەسەڵاتە بەو پرسە، تا ئەوەی كە كۆمەڵێك دەستەڵاتی سەربازی كە هیچ ڕەگ و ڕیشەیەكیان لە كۆمەڵگادا نییە، هەمیشە و بەبێ دوودڵی لێدوان ئەدەن كە دان بە بزاڤی ئیسلامی نەیاردا نانێن، سەرەڕای ئەوەی كە جەماوەری ئیسلامی گۆڕەپان و شەقامەكان پڕ دەکەن، وەك دەستەڵاتەكەی موبارەك بەرامبەر بزووتنەوەی ئیخوان.
لەگەڵ ئەوەی ئەو سیستم و هێزە نێودەوڵەتییانەی كە پشتگیری دیموكراسین، لە ئێستادا، تاكە ڕێگرن لە دەستەبەركردنی ئازادی بۆ گەلانی موسڵمان و ئەو دیموكراسییەی كە جگە لەوڵاتانی عەڕەبی باڵی بەسەر كیشوەرەكانی جیهاندا كێشاوە، لە ملاشەوە بەردەوام بەشێكی گوتاری ئیسلامی میانەڕە و نەك توندڕەو، هەمیشە دوودڵە و هەڵوێستی ناڕوونە لە هەنگاونان بەرەو دیموكراسی و قبوڵكردنی ئازادی.
دڕدۆنگی بزاڤی ئیسلامی لەمەڕ دیموكراسی
داننان بە بنەمای هاووڵاتی بووندا؛
دوودڵی بزافی ئیسلامی میانەڕەو لەقبوڵكردن و داننان بە بنەمای هاوڵاتیبوون لە سەرەتاوە تا كۆتایی، هاوڵاتیبوون بەو مانایەی كە ڕێسایەكی هاوبەشە بۆ دابەشكردنی ماف و ئەرك و یەكسانی لەبەردەم یاسادا، بە پۆشین لە جیاوازی مەزهەب و دین و ڕەگەز، گروپ و ڕەوتگەلێكی ئیسلامی هەن- كە گوزارشت لە ئیسلامی میانەڕەو ئەكەن - بەردەوام دوودڵن لەداننان بە بوونی حیزبی عەلمانی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا، وەسیقەی ئیخوان بۆ قبوڵكردنی فرەیی بیدەنگ بووە لەو بارەوە، لەكاتێكدا كەلەپووری ئیسلامی تایبەتمەندی لە قبوڵكردنی فرەییدا هەیە، بەڵكوو دەستوری مەدینە پرۆژەی دامەزراندنی دەوڵەت بوو لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون، چونكە ئەو نوسراوە(الصحیفە) جیاوازی كردبوو لە نیوان ئایین و هاوڵاتیدا، موهاجیر و ئەنسار و موسڵمانانی بە جیا كردبوو به گەلێك (گەلی عەقیدە)، هەوروەها جوولەكەكانیشی بە جیاوازی هۆزەكانیانەوە كردبوو گەلێك (گەلی عەقیدە)، پاشان هەر یەك لەو دوو گەلەی لەچوارچێوەی گەلێكدا كۆكردبوەوە كە گەلێكی سیاسی بوون، لەسەر بنەمای هاوبەشی لە هاوڵاتیبووندا.
جگە لەوەش لەدوای هەرەسهێنانی ئەو نموونە مێژووییەی دەوڵەتی ئیسلامی لە بەرامبەر هێرشی داگیركاراندا، هاوڵاتیان لە سەرجەم وڵات و ناوچەكانەوە بە جیاوازی پلە و جۆری دینداری و بیروباوەڕیانەوە كەوتنە بەرەنگاربوونەوە و وەدەرنانی داگیركار، تا لەسەر بنەمای یەكسانی لە هاووڵاتیبووندا، دەوڵەتی ناوچەیی دابمەزرێنن.
هیچ بەڵگەیەكی ڕاستەقینە نییە بۆ پاساودانی ترس لە ئیسلام لە بەرامبەر فرەیی و ئازادی گشتیدا، هەموو ئەوەی كە بەسەر ئیسلام و موسڵماناندا گوزەراوە لە نەبوونی فرەڕەنگی و ئازادیدا بووە، ئەگەر ترسێكیش هەبێت لەسەر ئیسلام، ئەوە چەقبەستوویی عەقڵ و خۆسەپاندن و سەركوتكاری سوڵتان و دەسەڵاتە، بەڵام ئازادی خێر و بەرەكەتە و یەكێكە لە ئامانجە باڵاكانی ئیسلام، بەبێ ئازادی مرۆڤبوونی مرۆڤ ئەكەوێـتە بەردەم هەڕەشەی تیاچوونەوە، ئایینی خواش ڕووبەڕووی دژوارترین ترس ئەبێتەوە.
لە كاتێكدا ئیسلامیەكان ئامادەنەبن دان بە حیزبی عەلمانیدا بنێن، كەی ڕێگاپێدراوە داوا لە حیزبی دەستەڵات بكەن دانیان پێدا بنێن؟!، تا كەی هێز و ڕەوتەكانی ئومەتی ئیسلامی لەبری دەستاودەستكردنی دەستەڵات و ئیعترافكردن بەیەك و یەكناسین، خەریكی گۆڕینەوەی قین و نەفیكردن و سەركوتكردنی یەكتر ئەبن؟، ئەوە نەسەلەمێنراوە كە دەوڵەتی مەدینە هیچ كۆمەڵەیەكی بەهۆی جیاوازی دینییەوە سڕیبێتەوە، دەی جیاوازی سیاسی ئەولاترە بەو ئازادیە، ئەوەش وەك بەشێك لەبنەمای ئازادی و قبوڵنەكردنی زۆرلێكردنه (الاكراە)، كەواتە بەجیاوازی دید و ئاڕاستەیان ئەكرێت لە دەوڵەتی ئیسلامیدا حیزب دروست ببێت، بەو مەرجەی وەلائو دڵسۆزییان بۆ خودی دەوڵەت بێت، ئەلێرەوە مەشروعی شارستانیەتی ئیسلامی لە بنیاتنانی پرۆژەی یەكناسینی گەل و ئایین و نەتەوەكاندا پشكی دیاری ئەبێت.
بەشداری ژن لە سیاسەت و سەرۆكایەتی
هەر لەبارەی دوودڵی ڕەوتی ئیسلامی لە هەنگاونان بەرەو پرۆسەی دیموكراسی و جێگیركردنی بنەمای هاوڵاتیبوون وەك بناغەیەك بۆ دەوڵەت و ئیدارەكردنی، هەڵوێستیان لە بارەی پرسی ئافرەت و بەشداری سیاسی و بوونی كاربەدەستی لەپۆست و پلەی حكومیدا و بڕوایان بەوەی كە ئەو پرسە بەشێكە لە نەگۆڕ و بەڵگە گومانبڕەكانی ئایین، لەكاتێكدا ئەم باسە ئەچێتەوە بواری بەرژەوەندییە هەڵپەسێردراوە شەرعیەكانەوە(المصالح المرسلە الشرعیە)، بەڕێكردنی كاروباری دونیا، هەندێك لایەنی ئیسلامی بە بەرتەسككردنەوەی مافەكانی ژن و قەدەغەكردنیان لە كاروباری گشتی و تەنانەت بەشداریشیان لە پرۆسەی دەنگدان، وەك دەنگدەر،خودی كۆمەڵگا و بزاڤی ئیسلامیشیان مەحرووم و بێبەشكردوە.
چیرۆكی خانمانی كوەیت و هەوڵ و خەباتیان بۆ فەراهەمكردنی مافی بەشداری سیاسی و ڕووبەڕووبوونەوەیان لەلایەن بزاڤی ئیسلامییەوە بۆ ڕێگاگرتن لە بەشدارییان بابەتێکی لەمێژینە نییە، تەنها بڕیارێكی میری بوو به هۆی چارەسەری ڕەوشەكە كە فەڕزی كرد ژنانیش ئەبێت لە كاروباری گشتیدا بەشداری دەنگدان بكەن و خۆشیان كاندید بكەن، ئەمە لەكاتێكدا بوو بزووتنەوەی ئیخوان هەڵوێستی خۆی ڕاگەیاند بە بەشداری ئافرەت لە پرسی سیاسی لە سەرجەم ئاست و پۆستەكاندا جگە لە سەرۆكایەتی دەوڵەت، ئەوەش بە پشتبەستن بە فیقهی تەقلیدی كە ڕێگری ئەكات لە وەرگرتنی پۆستی ویلایەتی گەورە، واتە فەرمانڕەوای گەل، بەڵگەش بۆ ئەو ڕێگرییە فەرموودەیەكە كە لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە کە ئەفەرمێت: ( ما افلح قوم ولوا امرهم امراە)، لەگەڵ ئەوەی فەرموودەكە لە ڕووی دیلالەتەوە گومانبڕ نییە، جگە لەوەش یەكلا نەبۆتەوە لە نێوان ئەوەی كە گەلی فارس سەرفراز نابن و مژدەیە بۆ موسڵمانان یاخود حوكمێكی تەشریعییە، ئەمە لەكاتێكدایه فەرموودەكە باس لەواقیع و حاڵەتێك ئەكات كە تێیدا كچی كەسرا سەركردەی لەشكری فارس بووە.
دەی چۆن ئەكرێت وەك رێسایەیەكی فیقهی دەستووری تەماشا بكرێت و نیوەی كۆمەڵگا دوور بخاتەوە لە ماف و ئەركی بەشداریكردنی له كاروباری سیاسی و گشتیدا، ڕێسایەك كە بە فەرموودە سەلمێندراوە و دەلالەتەكەی گومانبەخشە بۆ تەخسیسی دەقگەلێكی قەتعی و گومانبڕی قورئان بكات كە بنەمای یەكسانی لەنێوان ئافرەت پیاودا جێگیر كردووە، وەك دەقەكانی ویلایەتی ئەمر بە چاكە و نەهی لە خراپە و چاودێری و سەرپەرشتیاری ژن و پیاو بەسەر یەكتریدا . (المۆمنون والمۆمنات بعضهم اولیا‌و بعض یامرون بالمعروف وینهون عن المنكر)التوبە 71.
خۆ ئەگەر واش دابنێن دەلالەتی ئەو فەرموودەیەی - كە مەنعی ژن ئەكات لە وەرگرتنی پۆستی ویلایەتی گەورە (الولایە العظمی) گومانبڕە (قطعی الدلالە) یە، ئەوا ئەمڕۆ ئەو پۆستە نەماوە و ئیمارات و بەڕێوەبردنی ناوچەی سنووردار جێگای گرتۆتەوە، بەتایبەت لە ئەمڕۆدا دەوڵەت بۆتە دامەزراوەیەكی مەحكووم بە كۆمەڵێك یاسا و تەرتیبات كە ڕێگرە لە تاكڕەویكردن لە بڕیارداندا و پۆستی سەرۆكایەتی خەریكە ئەبێتە دەزگایەكی ڕەمزی، ئەمە لەكاتێكدایه که بڕیار بە گوێرەی یاسا دەرئەچێت، ئەوەش لە دوای ڕاوێژكاری و بە دەنگی زۆرینەی نوێنەرانی هەڵبژێردراو.
بەهەرحاڵ باسەكە بە دەوری بەدیهاتنی بەرژەوەندیدا ئەخولێتەوە بە چاوپۆشین لە ڕەگەز، هەروەها بەرژوەندی گەل پەیوەست نییە بەڕەگەزی سەرۆكەوە، بەڵكوو توانا و لێهاتوویی كەسەكە عەداڵەت و دادگەری بەدی ئەهێنێت، نەك ڕەگەزی، سیاسەتی شەرعی بەدەوری عەداڵەتدا ئەسوڕێتەوە، لەهەر كوێ عەداڵەت هەبوو، ئەوە شەرعی خوداش لەوێیە.
ئەبووئەعلای مەودوودی ئەگەر چی لەوانە نەبوو كە بڕوای بە بەشداری ئافرەت لە ویلاتی پەرلەمانیدا هەبێت، كەچی خۆی لەبەردەم هەڵبژاردنێکی دژواردا بینییەوە، بۆیە لە نێوان دوو كاندیدا كە یەكیان پیاو و ئەویتریات ژن بوو، جگە لەوەش زانی كە ئافرەتەكە شیاوترە ئەوە بوو دەنگی بەژنەكەدا. ((ولیس الذكر كالانثی)) ال عمران 36، ئەو ئایەتە باس لە دڵدانەوەی دایكی مەریەمە سەلامی خوای لیبێت كاتێك چاوەڕێ بوو سكەكەی كوڕ بێت، بەڵام كچ بوو، بۆیە خەفەتی خوارد، خوای گەورە فەرمووی ئەو كچەی بەت ۆمان بەخشی شیاوتر و باشترە لەو كوڕەی تۆ ئاواتت بۆ ئەخواست.
ئەم باسە جەدەلێكی هێنامەوە بیر كە پەیوەندی بەباتەكەوە هەیە، ساڵی 1989 لە پاكستان بەشداریم لە كۆنگرەی جەماعەی ئیسلامیدا كرد، ئەوكات «بێنەزیر» حاکم و «نەواز شەریف» ئۆپۆزیسیۆن بوو، ئەوە بوو نەواز ئامادەی كۆنگرەكە بوو، لەگەڵ خۆی نوسراوێكی هێنابوو پیشانی ئەو زانایانەی ئەدا كە لە ئاست جیهانی ئیسلامییەوە بانگێشت كرابوون، لە نوسراوەكەدا فەتوایەكی تیا بوو كە داوای ئەكرد واژۆی لەسەر بكەن، فەتوایەك بۆ قەدە غەكردنی ژن لەوەرگرتنی پۆستی سەرۆكایەتی بە بەڵگەی ئەو فەرموودەی كە باسمان كرد، كاتێك فەتواكە گەشتە دەست من، ڕامگرت و ئەوە بەلامەوە قورس بوو كە سیاسیەكی عەلمانی كەڵك لە كەلتورمان وەرگرێت و پێمان پێبكەنێت.
پرسیارم لە هاوڕێكانم كرد، باشە ئەو مواسەفات و تایبەتمەندیانە چین، كە مەرجە لە كاربەدەستاندا هەبن، ئەی ئێوە دادپەروەر نین؟ بۆیە هەركات لە عەداڵەت و دامەزراوی و پاكی پاڵێوراوەكان بێگومان بوون ئەو كات لە تایبەتمەندییەكانی دیكەشی سۆراخ بكەن تا ئەگاتە ڕەگەز و قەبیلەش.
سەرۆكی ناموسڵمان
یەكێكیتر لەو گرفتانەی كە لەناو ئیسلامیەكاندا جەدەلی دروستكرد، بریتی بوو لە پەیوەندیان لەتەك هاوڵاتییانی ناموسڵمان، ئەوەش دوای ئەوەی ئیخوانی میسر لە پرۆژەیەكدا كە لە پرۆگرامی حزبەكەیاندا ئەوەیان ڕاگەیاندبوو كە لەگەڵ ئەوەدان كە ناموسڵمان سەرۆكایەتی وڵات بگرێتە دەست، بەر لەوەی كار بەم پرۆژە بكرێـت ڕاوێژی لەسەر كرا، هەرچەندە لەدەستوری میسردا پێشتر بڕیار لەسەر ئەوپرسە درابوو، بەبێ ئەوەی هیچ كەس و لایەنێك نەیار بێت، یاخود دەنگی لێوەبێت، كەچی ئاشکرابوونی بەرنامەكەی ئیخوان بۆ ئەو پرسە هەرای نایەوە و شەپۆلێكی ناڕەزایی بەرفراوانی لە دژیان دروست كرد.
ئیخوانەكان لەو هەوڵویستەیاندا بیدعە-داهێنان-یان نەكردبوو، بەڵكوو شوێنکەوتووت كەلەپووری سیاسەتی شەرعی بوون، بەڵام بە بڕوای من بە باشی ڕەوشی دەوروبەریان هەڵنەسەنگاندبوو، بەتایبەت كە وەها شتێك ڕەتكراوە بوو، واقیعی ئێستای میسر بەدووری ئەزانێت كەسێكی قیبتی بكرێتە سەرۆك، تەنانەت ئەگەر ئیخوانیش داوای كردبێت قبوڵ نەدەكرا، قیبتییەكان ناتوانن تەنانەت بگەنە ئەندامێتی ئەنجومەنی گەل، مەگەر لە ڕێگەی (تعیین) دامەزراندنەوە بێت و لە لایەن سەرۆكی دەوڵەتەوە و بۆ ژمارەیەكی دیاریكراو بێت، تەنانەت حزبی دەستەڵاتیش وەك پاڵێوراوی خۆی بەهۆی ئەگەری دەرنەچوونیانەوە قبووڵیان ناكات، ئیتر چۆن بۆ پۆستی بۆ سەرۆكی وڵات ئەگونجێت؟ ئەوە بوویە جێگای مشتومڕ و بەشێك لە هەڵمەتی دژایەتیكردنی ئیخوان و ترساندن و دووربوونەوەی خەڵك لێیان.
بۆچی لەبری گەڕان بەشوێن كەسی شیاو و گونجاودا بە شوێن ڕگەزی نێردا بگەڕێیین؟ ، (قال اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم) یوسف55، یاخود ئایەتی : (قالت احداهما یا ابتی استاجره ان خیر من استاجرت القوی الامین) القصص 26، لەم دوو ئایەتەی قورئاندا باس لە بوونی شارەزایی و دەسپاكی و بەهێزییە، نەك باسی نێرو مێ، لەگەڵ ئەوەی پرۆژەی بزاڤی ئیسلامی و بزاڤی دیموكراسیخوازی بەگشتی بریتییە لە ئازادكردنی سەرجەم ئەو وڵاتانە لە بەڵای سەركوتكاری و خۆسەپاندن و تاكڕەوی.
ئێمە ئەمڕۆ گرفتمان لەگەڵ فەرمانرەِوا موسڵمانە نێرینە دڵڕەق و تونوتیژەكاندا هەیە، ڕەنگە ئەگەر مێینە بوونایە بەبەزەیی و دڵنەرمتر بوونایە لەتەكمان، خۆ ئەگەر سەرۆك لە كەمینەیەكی ئایینی بوایە نەك لە زۆرینەیەكی موسڵمان، لەوانەیە كەمتر سەركوتی بكردینایە تاکوو تۆمەتباریان نەكەن بەوەی كە دژی دینی ئێمەن، ڕەنگە هەر ئەو هۆكارەش بووبێت كە خەواریجەكان داوایان ئەكرد كەسێكی نا قوڕەیشی بكرێتە خەلیفە، بۆئەوەی لابردنی ئاسانتر بێت.
لە نیجێریا جەنەڕاڵە موسڵمانەكان كە بە كوودەتا حوكمیان گرتە دەست، توندوتیژتر بوون لەگەڵ گەلی خۆیان لە مەسیحییەكی مەدەنی كە دیموكراسی بۆ جێهێشتن.
لەمێژە لە توراسی سیاسەی شەرعیدا ئەوە هاتووە کە خوای گەورە دەوڵەتێكی دادپەروەر سەرئەخات، ئەگەرچی موسڵمانیش نەبێت و دەوڵەتی ستەمكار سەرناخات ئەگەر چی موسڵمان بێت، چونكە ویلایەت و كاربەدەستی بەدەوری عەدالەت و لێهاتوویی و بەدیهێنانی بەرژەوەندی و لابردنی فەساد و خراپەكاندا ئەخولێتەوە.
وتەکان؛
چەن وتەیەکی بە نرخ لێرە دەبێت:
ئەگەر لەم جەدەلەوە دابەزینە خوار و بڕۆینە ناو گۆڕەپانی واقیعەوە، ئەبینین كە ڕۆچوون لەم پرسەدا یەكێكە لەو باسانەی كە هیچ سودێكی تێدا نییە، دەبا ڕووبەڕووی گرفتە حەقیقیەكان ببینەوە و تەماشای واقیع بكەین كە بڕواداران لە وڵاتانی ئیسلام ( دار السلام) وە كە –موسڵمانان بەستەم حوكمی تیا ئەكەن – هەڵدێن و كۆچ ئەكەن بەرەو ئەو وڵاتە كوفرەی كە فەرمانڕەواكانیان گوزارشت لە ئیرادەی گەل ئەكەن.
ئەو واقیعەی لەگەڵیدا ڕوبەڕوو ئەبینەوە زۆر ئاڵۆزە و بە فكری تاكلایەنەی كۆنكرێتی چارەسەر نابێت، مەگەر ئیسلامیەكانی سوودان واقیع ناچاری نەكردن لەپێناو پاراستنی یەكڕیزی نیشتیمانیدا سازش بكەن كە دەركەوت قورس بوو، وەك داننان بەجیابوونەوەی باشووری سوودان و بەشكردنی داهات و سەروەت و ملدان بە بنەمای هاوڵاتیبوون وەك بناغەی ماف و ئەركەكان، تاکوو گەیشتە ئەوەیكە غەیری موسڵمانیش مافی ئەوەی هەبێت هەر پۆستێك وەربگرێت بەسەرۆكایەتی كۆماریشەوە، ئیتر بۆ ئەگەر لەبەر ناچاری نەبێت نەتوانین بجووڵێینەوە؟
بۆچی لە خواستەكانی جیهانی خۆمان تێناگەین تاکوو سوودی پێ بگەیێنین و بەكاری بهێنین لەبری ئەوەیکه شوێن ڕووداوەكان بكەوین، یان ئەوەتا بەسەر جەستەماندا تێپەڕێت؟
بۆچوونه‌کان