من لەوەو پێش دوو جۆر مامەڵەم لەتەك ئەم بابەتەدا هەبووە مامەڵەیەكی دەرەوە ئایینی، بۆ نمونە لەو سیمینارەی لە بەشی كۆمەڵناسی بە ناونیشانی (داعش وەك دیاردەیەكی مۆدێرن) قسەم لە سەر كرد. مامەڵەیەكی ناوەوە ئایینیش كە رۆژی هەینی لە شاری قەڵادزێ بە ناونیشانی ئیسلامی كوردی و بەرامبەربوونەوەی توندو تیژی بە لێكدانەوەی ماهیەتی ئایین و بەڵگەی ئایینی هەوڵی شرۆڤەی پەیوەندی ئایین و توندوتێژیمدا، لێرە لەم بابەتە و بەو كاتەش كە پێم بەخشراوە دەمەوێت لە ئەنجامەكانی ئەو دوو بابەتەوە بۆ چارەسەر كۆمەڵێك پرەنسیب و رێكاری كرداری و پیشنیاز بكەم بۆ ئەوەی بە دەرەنجامی كردەیی هەوڵی خۆ قوتاركردن بدەین واتە تەنها مەعریفەتناسی نەكەین بەڵكو ئەنجامی كردەیی ئەپستمۆلۆجی بگرین!. بەڵام پێش ئەوەی لەو دەرەنجامە كردەییانە بدوێم رێگەم بدەن ئەوەی لەوێ وتم بە كورتی و سانایی لە خزمەتتاندا باس بكەم بە بۆچوونی من بۆ گەیشتن بە قووڵایی نەبینراو لە هەمان كاتدا لەبەردەستی بابەتێكی وەك توندوتیژی پێویستمان بە زۆركردنی زانیارییەكانمان نیە بەڵكو پێویستمان بە گواستنەوەی ئاستی روانین و بیركردنەوەمانە، واتە دەبێت مامەڵەیەكی گەشتاڵیانە بكەین، واتە جۆرێكی دیكەی روانین لە شوێنێكی دیكەوە سەیركردن نەوەك درێژەدان بەروانینی پێشوو، وەك نمونەكەی شێخی سەعدی كە ئەو كەسەی بۆ گەنجینەیەك دەگەڕێت و گەنجینەكە لە پشتیەوەیەتی هەتا بجوڵێت لە گەنجینەكە دوورتر دەكەوێتەوە، بەڵكودەبێت رووی وەرگێڕێت. گرنگ بابەتە دەرەكیەكان نیە ، وەك دەڵێت لە كاتی سەجدەدا سەرت مەخەرە سەر عەرد بەڵكو ئەوە بخەرە سەر زەوی كە لەناو سەرتدایە، من دەمەوێت بڵێم توندتیژی دیادەیەكی مۆدێرنە ئەم توندوتیژییە نوێیە و لە ماهیەتدا لە توندوتێژییەكانی سەردەمەكانی لەوەو پێش جیاوازە، واتە ئەگەر لەسەردەمی نوێدا توندوتێژی هەیە و بەتایبەت هاتۆتە ناوچەكەی ئێمە ئەوە تەنها بۆ داگیركاری و سەرمایەداری(الاستثمار و الاستعمار) زلهێزەكان ناگەڕێتەوە وەك هەندێك وای بۆ دەچن، واتە تەنها ئەجێندای سیاسی و بەرژەوەندییە ئابووری و نەوتیەكانی زلهێزەكان وەك دەوترێت نیە ، بەڵكو بابەتەكە لەوە قووڵترەو بۆ گەوهەری ئەم سەردەمە دەگەرَێتەوە، ئاخر ئەگەر ئەوەمان زانی ریشەی توندوتیژی لە سەردەمی نوێدا بۆ زەبر و جەبر دەگەرێتەوە: كاتێك لەسەردەمی كۆندا پەیوەندیەكان و زانستەكان دوو جۆر مامەڵەیان بۆ دیاریكرا بوو، ئەوانیش مامەڵەی سروشتی و مامەڵەی دژە سروشتی یان تۆبزی بوون، ئیتر ئەمە سەرەكیترین خاڵی سەردەمی نوێیە ، ئەمە بنەمای تەكنیكی نوێیە، واتە سروشتی نیە، بۆنمونە ئەگەر شتەكان بەسروشتی دەچوون ئەوا تەكنیكی نوێ كەشفی تۆبزی و توندی نێوان شتەكانە، ئەوە مانگ خۆی نیە كە دەجوڵێتەوە بەڵكو ئەوە هێزی راكێشانی زەوییە دەیجوڵێنێ ئەوە سروشتی میوەو سێوێك نیە كە دەگەڕێتەوە بۆ زەوی بەڵكو ئەوە راكێشانی زەوییە ناچار بەو كارەی دەكات ، ئیتر هەموو زانست و تەكنیكی نوێ كەشفی یاسا جەبرییەكانی ناو سروشتە ( تەكنیك موجامەلەی نیە) ، ئەگەر سروشت چوون بەرەو كەماڵ بێت بۆ نمونە ئەوە سروشتی بێت دارێك گەورە ببێت یاخود مناڵێك گەورە ببێت ئەوە تۆبزی نەهێڵان ئەو گەورە بوونەیە، دەڵێن گۆتە دەیووت نیوتن بە شیتەڵكردنی تیشك بۆ ئاوێزە ستەم لە تیشك دەكات(توندوتیژی بەرامبەر ئەنجام دەدات) بۆیە داگیركاری و سەرمایەداری سەرەنجامی ئەو سروشتە تیژەی سەردەمی نوێن، تۆ بیهێنە بەرچاوی خۆت ئەگەر تەكنیكی نوێ نەبێت بزوتنەوە توندرەوەكان چییان پێدەكرێت؟ . هەروەك بۆ مامەڵە ئایینیەكەش بە هەمان شێوەیە واتە بابەتەكە تەنها بۆ ئەو حوكمە توندانە ناگەڕێتەوە كە لە هەندێ لە ریوایەت و رێسا فیقهیەكاندا بوونی هەیە ، بەڵكو بۆ جۆری ئەو خواناسییە دەگەرێتەوە كە ئەو حوكمانە دروستدەكات، بۆیە بابەتەكە تەنها فیقهی نیە بە فەتوای ئەم زانا و بە فەتوای ئەو شەرعناس كۆتایی پێ بێت ، (ریشە لە ئاو) هەر لێرەوەیە ئەزمونی ئایینی نەتەوەیەك لە هەمان ئاییندا جیاوازی هەیە لە ئەزمونی ئایینی نەتەوەیەكی دیكە لە تەك هەمان ئاییندا ، هەر لێرەوە بابەتەكە لە بەشە جیگیر و زانستە جێگیرەكانی ئاییندا نیە بەڵكو لەو بەشەی ئاییندایە كە زیاد و كەم دەكات( الایمان یزید وینقص) ئەو ئەزمونە ئایینیەی كە مامەڵەیەكی قووڵە لەگەڵ خوادا، كە ناكرێتە داتا و زانیاری مەبەست تێیدا خۆشەویستی خوایە (شەرمكردن)ە لە خوا نەوەك كۆكردنەوەی زانیاری، (إنما يخشيَ الله من عباده العلماء)( لولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين ولينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون) ( تقشعر منه جلود الذين يخشون ربهم ثم تلين جلودهم وقلوبهم الى ذكر الله) بابەتێكی فیكری و كەلامییە نەوەك فیقهی، وەك ئەوەی مەولانا خالید كردی كە مەرجی لەسەر هەموو خەلیفەكانی دانا كە دەبێت لە كەلامدا تا ئاستی كتێب دانان بڕۆن ، ئەوەی لە سەرووی فەرمانە فیقهی و تەنانەت رێسا ئەخلاقییەكان و گەیشتنە بە ئاستی ناسكی خەیاڵ، خەیاڵ و گەورەبوونی رۆح، ئەزمونی ئایینی نەوەك باسی ئایین، ئەوەیە ئیقباَل َ لاهوری دەڵێت: وا دزانم قورئان بۆ من دابەزیوە ، بۆ ئەوەی بگەینە ئەمە پێویستمان بە ریفۆرمی ئایینی هەیە ، بێ ئەو ریفۆرمە هیچ ریفۆرمێكی دیكە ناكرێت ، كە هەم جێگەی ئایین بدۆزرێتەوە ، هەمیش خودی ئایین بناسرێت، واتە لە بری ئەوەی تەنها جەخت لەسەر دیوە نێگەتیڤەكەی ئایین بكرێت كەشفی لایەنە پۆزەتیڤیزمەكەی بدرێت ، دەبێت ئایینیەكان دان بەوەدا بنێن كە ئایین ئەو پێگەیەی جارانی نیە وەك دەوترێت تەنانەت لە ئەوروپاش حق بوون و ناحەق بوونی ئایین یەكلایی نەبۆتەەوە بەڵكو جێگەی گرنگی پێدان نەماوە، وەك سروش دەڵێت تازە گەڕانەوەش بۆ سەرەتا شیمانەی نیە(تۆوێك بۆتە درەختێك و تازە بوونەوە بە تۆوی ناكرێت) ، دەبێت دینیەكان ئەوە بزانن كە هەستی قووڵی مرۆڤ گۆڕانكاری بەسەر هاتووە، لە بیرم دێت ئەوسا كوتانی هەندێك نەخۆشی دەبوویە نیشانەیەك تا مردن هەردەما بەڵام ئیستا سركردنی ئەو شوێنە تا لێدانی دەرزی ئازاری پێنەگات ، دانانی كانۆلا بۆ چەندین ساڵ، مەرگی بێ ئازار و لە سێدارەدانی بێ ئازار ، ئیتر چۆن مرۆڤایەتی مامەڵەی نا ئەخلاقی وەك بەردبارانكردن و جەڵدلێدانی قەبوڵە، تازە بواری گەڕانەوە نیە، بۆیە دەبێت ئایینیەكان پرەنسیبە سەرەكیەكانی سەردەمی نوێیان لە ئازادی و مافی مرۆڤ و دیموكراسی و یاسا و هتد قەبوڵ بێت. بۆیە ئەمرۆ مرۆڤ لەوانەش مرۆڤی ئاییندار بەتوندوتیژییەوە گلاوە چارەسەر چییە؟ بۆ رزگاربوون ئەو رێگایانەی پێشنیاركراوون: گرتنە بەری رێگەی گۆڕانكای بێ گەڕانەوە بۆ ئایین، ئەمەش بەریگەی فەزڵیانە ناسراوە( بە دانە پاڵی فەیلەسوفی پاكستانی فەزڵورەحمان ناسراوە). رێگەیەكی دی بریتییە لەوەی كە گۆَڕانكاری بێ جەختكرنەوە لەسەر ئایین ناكرێت، بەڵام ئەی ئەمە چۆن دەكرێت؟ هەندێك وتوویانە بە گەڕانەوە بۆ ئیسلامی راستەقینە و بێ خەوشی وەك ئایەتوڵا خومەینی لە ئێران( اسلام ناب محمدی) سەید قوتب ( جيل قرآني فريد). هەندێكی دیكە بە ئایدیۆلۆجیاكردنی ئایین و بەكارهێنانی بۆ پێشخستنی دونیایی، وەك پرۆتستانتیزمی عەلی شەریعەتی. و ئیسلام چارەسەرە(الاسلام هو الحل) ی ئیخوان، هەروەها فیقهی سیكۆلارەكراوی هەندێ لە ریفۆرمخوازەكانی ئێران، ئەڵبەتە ئایدیۆلۆجیا بە مانا ماكس فیبەرییەكەی كە درۆ و هەلە نیە بەڵكو بە مانای سادەكردنەوەی واقیعی ئاڵۆزە كە ئایدیۆلۆجیاكەی من چارەسەری هەموو گرفتەكانی واقیعی ئاڵۆزی هەیە !. رێگای كۆتایی رێگای بان ئایدیۆلۆجی و بە دونیایی نەكردنی بابەتە رۆحییەكانی ئایین و گەڕان بۆ ئامانج و ئەركەكانی ئایین و چاوەڕوانیەكان لە ئایین و مامەلەی مەعنەوی و عیرفانی لەتەك ئاییندا، بە بۆچوونی من هەرخودی ئەم مامەڵەیە دژە توندرەویی ومامەڵەیەكی ستاتیكی و ئەخلاقیی و پێغەمبەرانەیە!. دەبێت ئەمە زیندوو بكەینەوە كە تایبەتمەندی كوردیشی تێدایە!.