ئه‌وانه‌ی كه له ساڵانی ڕابردوودا دیارده‌ی شه‌ڕی ژیاره‌كانیان هێنایه‌پێش، له هه‌ر سه‌رده‌مێكدا داڕشتن و هه‌ڵچنینی ئه‌و گه‌ڵاڵه‌یه‌یان به كه‌سانێكی دیكه سپاردووه. هه‌ڵبه‌ت نه به شێوازێك كه بانگهێشتیان بكه‌ن و ڕاهێنانیان له‌سه‌ر بكه‌ن و بڵێن ئه‌وه ئێوه و ئه‌وه‌ش پازڵ و ئه‌وه‌ش ڕێنمایی و یارمه‌تی ئێمه، ده‌ی ئێوه‌ش ڕێكی بخه‌ن. كه‌سانێكی وه‌ك ئاتاتورك، ڕه‌زاشاه، مه‌لیك عه‌بدولعه‌زیز، عه‌بدولناسر، سادات، قه‌زافی، سه‌ددام و مه‌لا موحه‌ممه‌د عومه‌ر و...ھتد، له لایه‌ن ئه‌وانه‌وه بۆ چوارچێوه‌ی فكری ئه‌وان بانگهێشت نه‌كراون و ڕاهێنانیان له‌سه‌ر نه‌كراوه؛ به‌ڵام له ڕێگه‌ی زۆر ئاڵۆز و دژواریان كه‌ڵك وه‌رگرتووه تاكوو ئه‌و كه‌سانه به شێوازێك پازڵه‌كه هه‌ڵچنن كه به زه‌ره‌ری ئیسلام و موسوڵمانان و به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان كۆتایی پێ بێت.
له مێژووی دوور و درێژی موسوڵمانان فیتنه‌ی زۆر گه‌وره و وێرانكه‌ر به‌دیهاتوون كه هه‌ر كام له‌و فیتنانه بۆ له‌ناوبردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌س بوون. به‌ڵام ژیاره‌كان له ئاست هێرشی بێگانه‌كان كه‌متر تووشی وێرانی ده‌بن. ئه‌وه فیتنه‌كانی نێوخۆی شارستانییه‌ته‌كان بووه كه بۆته هۆی وێرانی و له‌ناوچوونی ته‌واوی ئه‌وان. ئه‌گه‌ر له نێوان شازاده‌كانی ساسانی ناكۆكی له ئارادا نه‌بوایه، موسوڵمانان ئاوا به ئاسانی نه‌یانده‌توانی شارستانییه‌تی ساسانی له ناو به‌رن. شارستانییه‌تی ڕوم به هۆی ناكۆكی و گه‌نده‌ڵی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌ركرده‌كانی بوو كه نه‌یتوانی له به‌رامبه‌ر هێرشی فكری و سه‌ربازی موسوڵمانان تاقه‌ت بێنیت. له به‌رامبه‌ردا له هه‌ر شوێنێك كه موسوڵمانان شكستیان خواردووه، هۆكاری سه‌ره‌كی بۆ ناته‌بایی و ناكۆكی نێوانیان ده‌گه‌ڕێته‌وه. له لایه‌كی‌تره‌وه مێژوو شایه‌ته كه له سه‌رده‌مێكدا، هیچ كام له ده‌ڤه‌ره‌كانی ژیاری دیكه له ئاست هێرشی فكری، بیری، ئاكاری، زانایی، داهێنان و له‌شكه‌ری موسوڵمانان هێزی به‌رگری و خۆڕاگریان نه‌بووه. كاتێك فكر و ئاكاری ئیسلامی به ناوچه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیا و ئاسیای ناوه‌ڕاست و ئافریقا و هیندوستان و ئه‌وروپا گه‌یشت، پاسه‌وانه‌كانی بیر و هزری ئه‌و ناوچانا، هێزی به‌رگری و به‌ره‌نگار بوونه‌وه‌یان نه‌بوو. هه‌ر كاتیش ئه‌و لاوازییه، ئه‌وانی بۆ به‌ره‌نگار بوونه‌وه‌ی چه‌كداری هان ده‌دا، ئه‌وه له به‌رامبه‌ر چه‌كدارانی موسوڵمان شكستیان ده‌خوارد و پاشه‌كشه‌یان ده‌كرد. موسوڵمانان ڕوویان له هه‌ر شوێنێك بكردبایه ئه‌وه پێشوازیان لێ ده‌كرا و ئه‌گه‌ر به هێزی سه‌ربازیش به‌ره‌نگاری موسوڵمانان بوبانه‌وه، له كه‌مترین كاتدا له ڕووی سه‌ربازیش شكستیان ده‌خوارد. له‌وانه‌یه ئه‌گه‌ر ته‌نیا نیو سه‌ده‌ی دیكه ئه‌و دۆخه به‌م چه‌شنه به‌رده‌وام بوایه، ئه‌وه بێ‌گومان ئێستا ئیسلام، دینی زۆربه‌ی خه‌ڵكی جیهان ده‌بوو.
ئه‌گه‌ر به ڕوانگه‌یه‌كی په‌یدۆزانه له مێژووی سه‌ركه‌وتنه‌كانی ئیسلام وه‌كۆڵین و بمانهه‌وێت هۆكاره‌كانی ڕاوه‌ستانی پێشكه‌وتنی موسوڵمانان بدۆزینه‌وه، به ده‌ره‌نجامێكی سه‌رنج‌ڕاكێش و له هه‌مان كاتیشدا سامناك ده‌گه‌ین. له‌و کاته‌ی پێشڕه‌وی موسوڵمانان به‌ره‌و باكووری ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیا له سه‌ده‌ی یه‌كه‌می كۆچی له وه‌ستان که‌وت، شكستی موسوڵمانان له شه‌ڕی توور له باكووری فه‌ڕانسا له ده‌یه‌می ئۆكتۆبری ساڵی 732ی زایینی (هه‌ژده‌ی ڕه‌زبه‌ری 111ی كۆچی هه‌تاوی) كه بوو به هۆی وه‌ستانی پێشڕه‌وی موسوڵمانان له ئه‌وروپا، هه‌روه‌ها تێكشكانیان له گه‌مارۆی وییه‌ن له دوازده‌ی سێپتامبری 1683زایینی (بیست‌ویه‌كه‌می خه‌رمانانی 1062ی كۆچی هه‌تاوی) و شكستی موسوڵمانان به‌رامبه‌ر هێرشی مه‌غوله‌كان وهتد، به‌و ئاكامه ده‌گه‌ین كه ته‌نیا هۆكاری شكستی موسوڵمانان ناكۆكی ناوخۆی ئۆردوگاكانی ئه‌وان بووه.
به‌ڵام له‌م سه‌رده‌مه‌دا گرفتی موسوڵمانان ئاڵۆزییه‌كی تایبه‌تی به خۆ گرتووه. ئه‌و سه‌رده‌مه بۆ ئێمه، پازڵێكی زۆر دژواره كه هه‌موو كه‌س توانای هه‌ڵچنینه‌وه‌ی نییه. شارستانییه‌تی ڕۆژئاوا، دێموكڕاسی، وزه و نه‌وت، ئاوه‌ڕۆكان، تیكنولۆجیا، نه‌ته‌وه‌خوازی و دۆزییه‌ی گه‌له‌كان، سوننی و شیعه، ڕه‌شكوژی و تایفه‌خوازی، شه‌ڕی شارستانییه‌ته‌كان، زایونێسم، فاشیسم و ڕاست ڕه‌وی، بواری شارستانییه‌تی زه‌رد، ئێران و عه‌ڕه‌بستان و توركیا، داعش و ئه‌لقاعیده، ئیخوانولموسلمین، حیزبوڵڵا و حه‌شدی شه‌عبی، جوله‌كه و یه‌هودی، سیك و بووداییه‌كان، كۆچ‌كردن و خاپووركردنی ژێربه‌نا‌كان، به‌هاری عه‌ڕه‌بی و بێداری ئیسلامی، ملهوڕان و ده‌سه‌ڵاتدارانی زۆردار، ڕۆژئاوابرده‌یی و چه‌پ‌خوازی، سیكولاریسم و سه‌له‌فی، مۆدێڕنیتە و نه‌ریت، خوێنده‌وارانی خۆدۆڕاو و شوناس خوازان، به كافر زانین و قه‌یرانی شوناسی و... و... و... چۆن ده‌كرێ ته‌واوی ئه‌وانه هه‌ڵچنینه‌وه تاكوو وێنه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی ڕوون و ئاشكرا بكرێت. له چوارچێوه‌ی شارستانییه‌تی ئیسلامی چ كه‌سێك هێزی ئه‌و داڕشتنه‌ی هه‌یه؟ ئێران یا عه‌ڕه‌بستان یا توركیا؟ شیعه یا سوننی؟
ئه‌وانه‌ی كه له ساڵانی ڕابردوودا دیارده‌ی شه‌ڕی ژیاره‌كانیان هێنایه پێش، له هه‌ر سه‌رده‌مێكدا داڕشتن و هه‌ڵچنینی ئه‌و گه‌ڵاڵه‌یه‌یان به كه‌سانێكی دیكه سپاردووه. هه‌ڵبه‌ت نه به شێوازێك كه بانگهێشتیان بكه‌ن و ڕاهێنانیان له‌سه‌ر بكه‌ن و بڵێن ئه‌وه ئێوه و ئه‌وه‌ش پازڵ و ئه‌وه‌ش ڕێنمایی و یارمه‌تی ئێمه، ده‌ی ئێوه‌ش ڕێكی بخه‌ن. كه‌سانێكی وه‌ك ئاتاتورك، ڕه‌زاشاه، مه‌لیك عه‌بدولعه‌زیز، عه‌بدولناسر، سادات، قه‌زافی، سه‌ددام و مه‌لا موحه‌ممه‌د عومه‌ر و... له لایه‌ن ئه‌وانه‌وه بۆ چوارچێوه‌ی فكری ئه‌وان بانگهێشت نه‌كراون و ڕاهێنانیان له‌سه‌ر نه‌كراوه؛ به‌ڵام له ڕێگه‌ی زۆر ئاڵۆز و دژواریان كه‌ڵك وه‌رگرتووه تاكوو ئه‌و كه‌سانه به شێوازێك پازڵه‌كه هه‌ڵچنن كه به زه‌ره‌ری ئیسلام و موسوڵمانان و به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان كۆتایی پێ بێت و ئه‌وه‌ش مافی خۆیانه. ئه‌وان له بیر و فكری به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان دان. ئه‌وان ئه‌گه‌ر ئه‌و كارانه‌یان نه‌كردبایه، ئیستا نه‌ده‌بوونه ده‌ڤه‌ری شارستانییه‌تی ده‌سه‌ڵاتدار به‌سه‌ر جیهاندا. ئه‌گه‌ر به ڕوانگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی بۆ ئه‌وان بڕوانین، ڕۆژئاوا تووشی هیچ كارێكی هه‌ڵه نه‌بووه كه لۆمه‌ی بكرێت. به‌ڵام ئێمه بۆچی به داوی ئه‌وان كه‌وتین و كه‌وتووین و ده‌كه‌وین! ئه‌و كه‌سانه‌ی ئاماژه‌یان پێ كرا، هه‌ركامیان له بوارێكی تایبه‌تدا پاڵه‌وانی نه‌ته‌وه‌یی سه‌رده‌می خۆیان بوون و هێندێكیان ئێستاش هه‌ن. ئێستاش بۆ زۆر كه‌س ئاتاتورك و عه‌بدولناسر و ڕزاشاه قاره‌مانی نه‌ته‌وه‌كه‌یانن. كه‌واته مه‌ترسیدارترین دیارده‌ی ئه‌مڕۆی موسوڵمانان، بوونی پاڵه‌وانانێكه كه پازڵه‌كە، به زه‌ره‌ری به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی و درێژخایه‌نی موسوڵمانان هه‌ڵده‌چنن.
ڕامیاران و بیرمه‌ندانی فیكری ڕۆژئاوا به پێی هێندێك هۆكار به‌و ئاكامه گه‌یشتوون كه موسوڵمانان مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌ن بۆ سه‌ر ئه‌وان. هه‌ر بۆیه ویستیان كه موسوڵمانان بخه‌نه ژێر ڕكێفی خۆیان. له‌وه‌شدا هه‌رزانترین و باشترین ڕێگا ئه‌وه‌یه كه ناكۆكی بخه‌نه نێو موسوڵمانان. له‌و بواره‌شه‌وه هه‌م له ڕابردوو سه‌ركه‌وتنیان پێ به‌ده‌ست هێناوه و هه‌م ئێستاش به‌ستێنی پێویستی ئاماده‌یه و سه‌ركه‌وتووش بوون. كه چاو له جوگرافیای شارستانییه‌تی ئیسلامی، له ڕۆژهه‌ڵات بۆ ڕۆژئاوا و له باكوور بۆ باشوور بكه‌ین، سه‌ركه‌وتنی ئه‌وان دێته به‌رچاو. ده‌نگی ته‌قینه‌وه هه‌موو كاتژمێر و هه‌موو ڕۆژێ له‌و ده‌ڤه‌رانه به گوێ ده‌گات. ڕۆژانه شاهیدین كه ده‌یان موسوڵمان له‌و ده‌ڤه‌رانه‌دا به خاك و خوێن ده‌كێشرێن. هه‌ر ساته‌ی خانوویه‌ك تێك ده‌ڕوخێت. هه‌ر ساته‌ی به میلیۆن دۆلار له سه‌رمایه‌ی موسوڵمانان بێ هیچ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك به فیڕۆ ده‌چێت. خه‌ساره‌ته‌كان یا هه‌ر قه‌ره‌بوو ناكرێنه‌وه یا ساڵانێكی زۆری پێ ده‌چیت تاكوو قه‌ره‌بوو ببنه‌وه. جیا له‌وه‌ی‌كه ئه‌و ده‌ڤه‌رانه بۆ چه‌ندین سه‌ده له دواكه‌وتووییدا ڕاده‌گریت، له ڕوانگه‌ی ده‌روونیش چه‌ندین نه‌ته‌وه‌ی لاواز و نه‌خۆشی به‌دوادا دێت. گه‌شه‌ی سه‌قامگیر و ناسه‌قامگیر له ته‌واوی بواره‌كانی سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و مرۆڤایه‌تیش به بادا ده‌ڕوات و گه‌شه‌ی پێكهاتوو له ساڵانی ڕابردوو، به ته‌واوی خاپوور ده‌بێت. لیبی، سۆمالی، یه‌مه‌ن، عێڕاق، سوریا و ئه‌فغانیستان سووچێك له‌و كاره‌ساته‌ن. ئه‌گه‌ریش هه‌مووی ئه‌و شه‌ش وڵاتانه بكه‌ونه ده‌ستی شیعه و یا سوننی، واته ته‌واوی دانیشتوانی ببنه شیعه و یا شیعه‌كانی ببنه سوننی، له به‌رامبه‌ر دۆخی نێونه‌ته‌وه‌یی ئه‌مڕۆ، له ئاست شێوازی ژیان و گه‌شه‌ی هه‌مه‌لایه‌نی كه له وڵاتانی وه‌ك سوییس، هۆله‌ندا، ئیسڕائیل، نۆروێژ، دانماڕك و كانادا هه‌یه، به چ ده‌ردێك ده‌خوا؟
بۆ ڕزگار بوون له‌و كاره‌ساته‌ی كه ئێستا له ده‌ڤه‌ری شارستانییه‌تی ئیسلامیدا هه‌یه، ده‌بێ چی بكرێت؟ به كوێ و به كێ هیوادار بین؟
ئاشكرایه كه ئه‌و دۆخه نه به به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌هلی سوننه‌ت كۆتایی پێ دێت و نه شیعه. دۆڕاوی سه‌ره‌كی موسوڵمانانن و براوه‌كه‌شی ناموسوڵمانان ده‌بن. ئه‌گه‌ر ته‌واوی موسوڵمانان ببن به شیعه كه هیچ كات شتی وا نایه‌ته پێش و یا ئه‌گه‌ر ته‌واوی موسوڵمانان ببن به سوننی كه ئه‌وه‌ش به‌س خه‌یاڵاته، به‌و حاڵه‌ش نرخی ئه‌و هه‌موو وێرانی و ئاواره‌یی و كوشت‌وكوشتاره‌ی نییه. هیچ ده‌ڤه‌رێك نامێنیته‌وه كه شانازی به ده‌سه‌ڵاتدارییه‌كه‌ی بكه‌ین. به هیچ كام له ئامۆزه‌كانی قوڕئانی و سوننه‌ت پاكانه‌ی بۆ ناكرێت. ئه‌گه‌ر هه‌نگاوێكی به‌په‌له و نائاسایی و چاوه‌ڕوان‌نه‌كراو هه‌ڵێندرێته‌وه، بۆ هه‌تاهه‌تایی یه‌كگرتووییه‌كی سه‌قامگیر له نێو موسوڵماناندا پێك دێت. ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانی وڵاتانی دیكه قه‌بووڵی نه‌كه‌ن، ئه‌وه جگه له سه‌رشۆڕی چاره‌نووسێكی دیكه‌یان نابێت. بێ‌گومان ڕێبه‌ری داهاتووی جیهانی ئیسلام له ده‌ستی كه‌سانێكدا ده‌بێت كه بۆ ده‌رباز بوونی موسوڵمانان له دۆخی ناله‌باری ئێستا ڕێ‌چاره‌یه‌ك بدۆزنه‌وه و هه‌نگاوی بۆ هه‌ڵێننه‌وه و كارێك بكه‌ن.
بۆچوونه‌کان