له توراسی ئیسلامیمان چه‌ندین كاری فكری هه‌یه جیاواز له كاری خه‌ڵكانی تر، به ئه‌ندازه‌یه‌ك بونه به كۆڵەگه‌ی به‌هێز له‌و بواره‌دا، به‌هۆی بابه‌تی بونه‌وه كه له‌م بواره نوسراوه جیا ده‌كرێته‌وه، هه‌روه‌ها بوه به ده‌ستپێك بۆ زانسته ئیسلامیه‌كان به‌هۆی هونه‌رسازی داڕشتنه‌وه جیا ده‌كرێت، به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك بێ زێده‌ڕه‌وی كردن بوه به ئامڕازی فێكردنی زیره‌كی گه‌شه‌ی هزر. كتێبی(الرسالة)ی ئیمامی شافعی نمونه‌یه‌كى كاری فكریه، كه بنه‌مای زانستی اصول الفقه له‌سه‌ر دامه‌زراوه له توراسی ئیسلامی، دوای ئه‌وه‌ی ئه‌م زانسته له‌سه‌ر پێی خۆی وه‌ستا، كه پێویست بوو سه‌رچاوه‌كانی هه‌ڵهێنجان دیاری بكرێت، بنه‌ماكانی دابڕێژێریت لای شه‌رعناسان، كتێبی الرسالة كارێكى بنچینه‌یی بوو بۆ ئه‌م زانسته، له‌گه‌ڵ داهێنان له گۆره‌پانی عه‌قڵانیه‌تی ئیسلامی. زانای ئوصولی ئیمامی ئه‌هلی ره‌ئی محمدی كوری حه‌سه‌نی شه‌یبانی ئه‌ویش كتێبی(السیر الكبیر) كه فكرێكی نوێی تێدا خستۆته روو، له بابه‌تی فقهی سیاسه‌تی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان جه‌نگ وئاشتی، شه‌یبانی ئه‌م كتێبه‌شی وه‌ك كتێبه‌كانی تری به‌شێوازێكى زۆر به‌لاغی داڕشتووه، ئیمامی شافعی ده‌فەرموێت: ده‌توانم بڵێم قورئان به له‌هجه‌ی محمدی كوری حه‌سه‌ن دابه‌زیوه. ئه‌حمه‌دی كوڕی ئیدریسی قه‌رافی ده‌ستێكى باڵای هه‌بوو له‌كاره فكریه‌كان، ئه‌ویش توانی بنه‌ماكانی زانستی ئیسلامی دابرێژێت، كه خاوه‌نی داڕشتنێكى هونه‌ری به‌رز بوو، قه‌رافی خاوه‌نی كتێبی (الفروق) كه نزیكه‌ی سێ سه‌د لێکۆڵينەوە له لێکۆڵینەوەکانی جیاوازی ورد ەو، نهێنی قوڵ ئاشكرا ده‌كات، جیاوازی له نێوان زۆر شت ده‌كات، كه خه‌ڵكێك واده‌زانێت هاو واتان. ئیمامی قه‌رافی لێکۆڵینەوەکانی وا داڕشتوه، خوێنه‌ر دەباتە ناخی نهێنیه فقهی وهونه‌ریه به‌رزه‌كان، بیكردنه‌وه‌ی خوێنه‌ر به‌هێز ده‌كات، قه‌رافی به‌هه‌مان شێوه كتێبێكى تری نایابی هه‌یه به‌ناونیشانی (الإحكام فی تمییز ما بین الفتاوى والأحكام وتصرفات القاضی والإمام) له‌م كتێبه‌ی یه‌كێك له گرنگترین زانسته ئیسلامیه‌كانی داڕشتووه، كه ئه‌ویش زانستی سیاسه‌تی شه‌رعیه، كه له‌وبابه‌تانه‌ی وه‌حی له باره‌یه‌وه نه‌هاتوه، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم قسه‌ی تێدا نه‌كردووه، كه زانستێكه واده‌كات وه‌حی گونجاو بێت بۆ هه‌مو سه‌رده‌م وكاتێك، له‌و كتێبه‌ی نه‌گۆڕه‌كانی ئیسلام و فەلسەفه‌ی ته‌شریعی روون كردۆته‌وه، بنه‌ما سه‌ره‌كیه‌كانی ته‌شریعی رونكردۆته‌وه. كۆمه‌ڵێك له زانایانی ئیسلام درێژه‌یان به‌مانه داوه كه قه‌رافی به‌كورتی باسی كردوون، بۆ نمونه ئیمامی ئیبنو ته‌یمیه له كتێبی(السیاسة الشرعیة فی إصلاح الراعی والرعیة) و ئیبنو القه‌یم له كتێبه به‌ناوبانگه‌كه‌ی (السیاسة الشرعیة أو نظام الدولة الإسلامیة) هەروەها شێخ عبدالرحمن تاج له كتێبه ناوازه‌كه‌ی (السیاسة الشرعیة والفقه الإسلامی). فره‌ی له ئیجتهاداتی فقهی سونه‌تێكه له سوننه‌ته‌كانی خوای گه‌وره، ده‌رگای جیاوازی له ئیجتيهاداتی فقهی وسیاسی كردۆته‌وه له زانسته‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یه‌ك أصول العقائد هه‌یه، بنه‌مای ئیمان یه‌كه، دواجار فه‌قیهی فه‌یله‌سوفان وفه‌یله‌سوفی فه‌قیهان ئیبن روشد كتێبی (بدایة المجتهد ونهایة المقتصد) كه بو به مه‌رجه‌عێكى گه‌وره بۆ راجیایی زانایان. مقاصدی شه‌ریعه‌ی ئیسلامی، كه (الضروریة والحاجیة والتحسینیة) له ناو زانسته‌كان بڵاوبو، تا ئیمام أبو إسحاق إبراهیم كوری موسى الشاطبی هات، كردی به‌زانستێكى سه‌ربه‌خۆ، له‌كتێبی (الموافقات فی أصول الأحكام) كه داڕشتنێكى أصولی فەلسەفی بۆكرد، عه‌قڵی مرۆڤ باڵا ده‌كات، وا ده‌كات مرۆڤ پایه‌ی بیركردنه‌وه بگرێته به‌ر. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م زاسته زۆرێك له زانایانی هاوچه‌رخ كتێبی ناوازه‌یان نوسی، شیخ محمد الطاهر عاشور كتێبی (مقاصد الشریعة)ی نوسی، زانای مەغریبی علال الفاسی كتێبی (دفاع عن الشریعة). ئه‌مه جگه له‌وه‌ی عبدالرحمن الكواكبی كتێبی (طبائع الاستبداد ومصالح الاستعباد) كه یه‌كێكه له كتێبه به‌ناوبانگه‌كان بۆ دیاریكردنی ئه‌و ده‌رده كوشنده‌ی كه به‌رۆكی مرۆڤایه‌تی گرتووه‌و بۆته هۆی داڕوخانی شارستانیه‌ته‌كان. هه‌وه‌ها شیخ محمد عه‌بده ئه‌ویش جێ ده‌ستی گه‌وره‌یی دیاره له داهێنانه فكریه‌كان، كه توانی ئومه‌تی ئیسلامی له وه‌ستاوی ڕزگار بكات، هه‌ڵسا كتێبی (رسالة التوحید)ی نوسی، هه‌روه‌ها كتێبی (الإسلام والنصرانیة مع العلم والمدنیة) كه تێیدا وه‌ڵامی فەرەح أنطونی دایه‌وه، كه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه مه‌سیحیه‌ت زیاتر له‌گه‌ڵ لێبورده‌یی و مه‌ده‌نیەت ده‌گونجێت، ئه‌مه بوه هۆكار كه محمد عه‌بده به‌راوردێك له نێوان ئاینه‌كان بكات. ئه‌مه ته‌نها چه‌ند ئاماژه‌یه‌كی كه‌م بون له هونه‌ره‌كانی توراسی ئیسلامی کە زاناگه‌وره‌كان داهێنانیان تێدا كردووە.
بۆچوونه‌کان