له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى مانگى (موحه‌ڕڕه‌م)ى هه‌ر ساڵێكى كۆچیدا، موسڵمانانى جیهان یاداوه‌رییه دێرین‌و زێڕینه‌كانى مێژووى پڕ له جوامێریى ئوممه‌تى ئیسلام دێته‌وه بیریان. مێژوویه‌ك كه به‌شێكى زۆرى گۆشه‌كانى شارستانییه‌تى‌و ژیاریی جیهانى پڕ كرد له مه‌شخه‌ڵى ڕووناكیى، سه‌ره‌تایه‌كى نوێى بۆ تێگه‌یشتن له (ژیان)و (بوون)و (ئه‌ركى مرۆڤ له بوونه‌وه‌ردا)و (گرنگیى‌و بایه‌خدان به ڕه‌وشته به‌رزه‌كان) دانا.
له‌وه ناچێت هیچ حه‌قبێژو ئه‌مه‌كدارێك داننه‌نێت به هه‌وڵى موسڵمانان‌و جێده‌ستیاندا له هه‌موو كايەو بواره‌كانى ژیانى مرۆڤایه‌تیدا. بۆیە موسڵمانان هه‌موو ساڵێك به‌م ئومێدو گیانه‌وه پێشوازیى له سه‌ره‌تاى ساڵى كۆچیى‌و مانگى (موحه‌ڕه‌م) ده‌كه‌ن‌و له‌م یاده نه‌مره‌دا بیرى نه‌قڵكردنى ئاینى خوا ده‌كه‌نه‌وه له جیهانى پڕ ئازارو تاڵیی و وشكى (مه‌ككه)وه، به‌ره‌و جیهانى پڕ له ئومێدو شیرینیى‌و پاراویى (مه‌دینه). بیرى ده‌ربازكردنى هه‌ڵگرانى په‌یامى خوایان ده‌كه‌وێته‌وه، له ئه‌شكه‌نجه‌ى گیان‌و لاشه‌وه، به‌ره‌و ئازادیى‌و حه‌وانه‌وه‌و جیهانى واقع‌و بوون و جێهێشتنى قۆناغى خۆسازدان‌و بنیاتنان‌و ڕووه‌و ده‌وڵه‌ت‌و كۆمه‌ڵگه‌سازدان، ده‌كه‌وێته‌وه بیریان.
پێشه‌وا عومه‌رو ڕاوێژكارانی، له‌خۆڕا ئه‌و ڕۆژه‌یان بۆ سه‌ره‌تاى مێژووى ئیسلامیى هه‌ڵنه‌بژارد. له ڕاستیدا ده‌ركیان كردبوو كه ئه‌و ڕۆژه خاڵێكى وه‌رچه‌رخان‌و شامه‌شخه‌ڵه له مێژووى ئوممه‌تى ئیسلامدا، دەيانزانى كە ئەو ڕووداوە جومگەيەكى توندوتۆڵى ميێژووى ئيسلامەو بۆ هەميشەش سەرچاوەى پەندو عيبرەتە، بۆیه زۆر پێویسته به زیندوویى ڕابگیرێت.
لە ڕاستیدا له قۆناغی كۆچ به‌دواوه لاپه‌ڕه‌یه‌كى نوێ بۆ ده‌فته‌رى ژیانى كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلامیى هه‌ڵدرایه‌وه. سه‌رده‌مى ئازارچه‌شتن‌و ئابڵۆقه‌و ڕێلێگرتن‌و چه‌وساندنه‌وه، به‌ڕێ كراو سه‌ره‌تاى هه‌نگاونان به‌ره‌و ده‌وڵه‌تداریى‌و په‌یوه‌ندیى به‌ستن و كرانەوە بەسەر كۆمه‌ڵگاكانى ترى جیهاندا ده‌ستى پێكرد.
هیجره‌ت بووه سه‌ره‌تاى قۆناغى جێبه‌جێكردنى زۆربه‌ى تیۆره‌كان، وه‌رزى دروێنه‌ى ڕه‌نجه‌كان، هاتنه به‌رهه‌مى خه‌باتى پڕ صه‌برو لێبڕان‌و خۆڕاگریی قۆناغى مه‌ككه. ده‌كرێ بڵێین: كۆچكردنى هاوەڵان شۆڕشێكى ئارام‌و كوده‌تایه‌كى بێدەنگ بوو دژى سته‌مكاریى‌و دیكتاتۆریه‌تى تاغوتانى قوره‌یش‌و ژوانى كه‌وتنه‌كارى هێز‌و لێهاتنه‌كان بوو. وه‌رزى نومایانبوونى شكۆى ئیسلام‌و لێكئاڵانى غیره‌تى كۆچبه‌ران‌و خزمه‌تى یاریده‌ران بوو، هه‌روه‌ك مه‌حوى (ڕه‌حمه‌تى خواى لێ بێ) ده‌ڵێت:
ئه‌گه‌ر ئه‌م هجره‌ته نه‌بووایه، دین ئه‌م شه‌وكه‌ته‌ى كه‌ى بوو؟
كه هه‌ر كه‌س تێ بگا به‌م دینه نه‌سخى جومله ئه‌دیانه
به هیجره‌ت، غیره‌تی دینى موهاجیر، خزمه‌تى ئه‌نصار
له قووه هاته فیعل‌و بوو له عاله‌مدا به ده‌ستانه
له فه‌یضى هیجره‌ته ئه‌صحابى به‌در ئه‌م شه‌و هیلالى بوون
سبه‌ى هه‌ریه‌ك بووه به‌درێكى كامیل ئه‌و هیلالانه
بۆیە لە بۆنه‌ی كۆچدا پێویستە چه‌ند خاڵێكمان وەبیركەونه‌وه، كە بۆ هەر سەردەمێكی مێژووی بانگەوازی ئیسلامیی گرنگن و جێگای پەندو وانەوەرگرتنن:
سەرەتا دەبێت بایه‌خدانمان به مێژووى هیجریى له‌بیر نه‌چێته‌وه، چونكه ئه‌م مێژووه تایبه‌تمه‌ندیى هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌ك نیه‌و موڵكى ئوممه‌تى ئیسلامه. كارێك كه گه‌وره یارانى پێغه‌مبه‌رى خوا ڕایان له‌سه‌رى كۆك بووبێت، دیاره گرنگییه‌كى تایبه‌تیى هه‌یه‌و ده‌بێت مافى خۆى بدرێتێ.
مه‌سه‌له‌كه زیندووڕاگرتنى مێژووى چڕوپڕو پڕ سەروەرییى ئیسلامه، له‌پێشچاودانانى تابلۆ ڕه‌نگینه‌كانى پێشانگه‌ى چوارده سه‌ده‌ى موسڵمانانه، شانازیكردنه به داب‌و نه‌ریتى خۆییه‌وه‌و خۆ خه‌مڵاندنە به ئاكارو زێوه‌رى تایبه‌تیى به‌ها به‌رزه‌كان. مه‌گه‌ر هه‌موو نه‌ته‌وه‌و خاوه‌ن ژیارێك مێژووى تایبه‌تیى خۆی نیه: (مێژووى ئیگریكى، بابلى، فارسى، هیندیى، چینى، عیبرى..؟) كه‌واته مافێكى زۆر به‌جێ‌و ڕه‌وایه كه بایه‌خ به‌و مێژووه بدرێ‌و له ناوه‌نده سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تیى‌و ئه‌ده‌بییه‌كانماندا به‌كار ببرێ‌و باسى كوێر نه‌كرێته‌وه.
ڕووداوی کۆچی پێغەمبەرى خوا و موسوڵمانان بۆ مەدینە
پاش ئەوەی پێغەمبەری ئیسلام لە ساڵی (610ز) لە لایەن خوای پەروەردگارەوە لە تەمەنی چل ساڵیدا بە دوایین پێغەمبەر بۆ مرۆڤایەتیی ناسێنرا، ڕاستەخۆ لای خزمان و دۆست و هاوەڵانی نزیكی، بە فەرمانی خوا كەوتە بانگكردن، چونكە خوای گەورە نیگای بۆ ناردو پێی فەرموو: (وأنذر عشيرتك الأقربين) (الشعراء/214)، واتە: هۆزە نزیكەكەت ئاگادار بکەرەوە. بەو جۆرە دەستی کردە بانگەوازکردن و ئاگادارکردنەوەیان لەو پەیامەی کە پەیتا پەیتا، بە شێوەی بەش بەش، بۆی دەھاتە خوارەوە.
بەو جۆرە سێ ساڵ بە نهێنیی جووڵایەوە، زیاتر هاوەڵ و خزمانی نزیكی خۆی و ئەوانەی دەدواند كە تا ڕادەیەك متمانەیان پێی هەبوو. لە ساڵی چوارەمدا كەم كەم بە جووڵانەوەكەی زانرا، چونكە جێدەستی دەركەوت و بە گۆڕانی هەڵس و كەوتی موسڵمانبووەكاندا، سەرانی قورەیش دڵنیابوونەوە لە پلانەكەی. خوای گەورەش بەم ئایەتە كۆتایی قۆناغی نهێنیی بانگەوازی ڕاگەیاند: (فاصدع بما تؤمر وأعرض عن المشركين) (الحجر/ 94)، واتە: ئەو فەرمانەی بەسەردتا دەدرێت ڕاگەیەنەو بە دەنگی ئاشكرا بیڵێ، گوێ مەدە بە موشریكەكانیش و پشتیان تێكە.
بەم هەنگاوە نوێیە ئەشكەنجەو ئازار زیادی كرد، پێغەمبەری خوا درودی خوای لەسەر، لە سەرەتاوە داوای صەبرو خۆڕاگریی لە هاوەڵانی كرد، خۆی و ژمارەیەکی کەم لە یارانی، ھەوڵێكی تاقەتپڕووكێنیان دا تا خەڵکی ڕێنموونیی بكەن، زۆرینەی هەژارو چەوساوەو ستەمدیتووەکان موسڵمان بوون و بڕوایان پێ ھێنا، بەڵام زۆربەی ملھوڕو بەرژەوەندپەرستەکان - سەرەڕای ئەوەی دڵنیابوون لە ڕاستگۆیی و ئەمانەتداریی ئەو سەروەرە - بەڵام لەبەر لەدەستچوونی ناوو ناوبانگ و پێگەو بەرژەوەندییە ماددییەکانیان، لەگەڵ ئەوەی بە ڕاستگۆو ئەمین و دڵسۆزیشیان دەزانی، بەڵام پەیڕەویان لێ نەکرد، بگرە ئەشكەنجەو ئازار دژی چەوساوەو بێ كەسەكان دەستی پێكرد، تا لە ساڵی پێنجەمدا توندبوویەوەو دەستی ستەم و زۆرداریی گەیشتە شەخسی پێغەمبەری خواو نزیكانی.
کۆچکردن بۆ حەبەشە:
پاش ناڕەحەتكردنی ژمارەیەكی زۆر لە یارو شوێنكەوتووانی و چەوسانەوەیان، پێغەمبەری سەركردە لە ساڵی پێنجەمی پێغەمبەرایەتیدا (615ز) داوای لێكردن كە هەر كەس ئەتوانێت كۆچ بكات بۆ وڵاتی حەبەشە. فەرمووی: "پادشایەكی لێیە، لە لایدا ستەم لە كەس ناكرێت- كە مەبەستی ئەصمەحەی كوڕی ئەبجەری نەجاشی بوو- كە دواتر موسڵمان بوو، بۆ وەفاتیشی، پێغەمبەری خوا نوێژی مردووی غائبی لەسەر كرد.
ئەو كۆچە یەكەم كۆچ بوو بۆ حەبەشە، كۆچكردووان (11) پیاوو چوار ئافرەت بوون، عوسمان كوڕی مەظعون ئەمیریان بوو.
هاوەڵانى پێغەمبەرى خوا لەوێ زۆر ئازادو خۆشحاڵ بوون، پاش ماوەیەك هەواڵیان پێگەیشت كە زۆربەی دانیشتووانی شاری مەککە موسڵمان بوون، بۆیە بە دڵخۆشيی گەڕانەوە، بەڵام كە گەیشتنەوە نزیكی مەككە، دەرکەوت کە ھەواڵەکە نادروستە، بۆیە کە باسی دۆخی گونجاوی حەبەشەو بوونی ئازادیی و دادگەرییان بۆ موسڵمانانی مەككە کرد، ئەو صەحابانەو ژمارەیەکی تریش کە ژمارەیان گەیشتە (٨٣) پياوو (19) ئافرەت، بە فەرمانی پێغەمبەری خوابۆ جاری دووەم گەڕانەوە بۆ حەبەشە، ئەمجارەیان جەعفەر کوڕی ئەبوطالب بووە سەرکردەیان.
دەرچوون بۆ شاری طائف و گەڕانەوەی:
لەو سۆنگەیەشەوە کە پێغەمبەری خوا وا لە ئاینی ئیسلام تێگەیشتبوو کە پێویستی بە بوونی کۆمەڵگەو پێکھێنانی دەوڵەت ھەیە، پاش بەردەوامبوون لە گەیاندنی بانگەوازو ماندووبوونێكی زۆر لەگەڵ خزم و هاوماڵانی شاری مەككەو تەواوكردنی حوججەت لەسەریان، بە درێژایی ساڵانێكی پڕ ڕەنج، کەوتە بیری گواستنەوەی پەیامەکەی بۆ دەرەوەی مەککەو پەیداكردنی پێگەیەكی نوێ، ئەوە بوو ساڵی (620ز) خۆی و زەیدی هاوەڵی بەرەو شاری طائف ڕۆیشتن، بەڵام دانیشتووانی شارەکە پێشوازییان لێ نەکرد، بەڵكو زۆر بێ نەزاكەتانەو نامرۆڤانە، ڕووبەڕووی بوونەوە. بە ناچاریی بە پەنابەریی گەڕایەوە بۆ نزیكی شاری مەككەو كەسێكی ناردە لای كەسایەتی ناسراوی مەككە (مطعم) كوڕى (عدى)و داوای پەنای لێكرد، ئەويش هەواڵی بۆ نارد كە بێ خەم بێ و بێتە ناوشارو لە نزیك كەعبە چاوەڕێی دەكات. (مطعم) شمشێری لە خۆی بەست و هەندێك لە كوڕان و خزمانیشی چەكدار كردو لە نزیك كۆڕی زلهێزانی قورەیشدا ــ كە لە كەنار كەعبەدا بوون ــ بە دەنگى بەرز وتی: ئاگادار بن! من پەنای محەممەدم داوە.. پێغەمبەری خواو زەیدی هاوەڵیشی لە كاتی دیاریكراودا چوون بەرەو كەعبە، پێغەمبەری خوا دوو ڕكات نوێژی بەرامبەر كەعبە كردو كوڕانی (مطعم) بە شمشێرەوە پێش و پاشیان لێ گرت و بەڕێزەوە گەیاندیانەوە ماڵی خۆی.
دوای ئەم ڕووداوە پڕ لە ناسۆرەی شاری طائف، بۆ دڵدانەوەی پێغەمبەری خواو سارێژكردنی برینەكانی، خەڵاتی شەوڕەویی و میعراجی پێ بەخشرا، وەك لە سەرەتای سورەتی (الإسراء)و بەشێكی سورەتی (النجم)دا ئاماژەی پێكراوە، جگە لەوەی دەیان فەرموودەی (صەحیح)یشی لەسەر هاتووە.
پلانی ستراتیژیی نوێ:
پاش ئەو ڕووداوە پێغەمبەری خوا كەوتە بیری گەیاندنی ئیسلام بە ماڵ بە ماڵی خەڵكی مەككەو نوێنەرانی هۆزو تیرەكانی دەوروبەری مەككەو مەدینە، بە تایبەتی لە كاتی وەرزی حەجی ساڵانەدا، چونكە عەرەب لە پێش ئیسلامیشدا عادەتیان وابوو ساڵانە دەچوون بۆ حەج.
پێشەوا ئەحمەد لە زاری جابر کوڕی (عبداللە)وە دەگێڕێتەوە دەڵێت: "پێغەمبەری خوا بە شوێن خەڵکەوە بوو، دەچووە ماڵەکانیان، دەچووە بازاڕی عوکازو میجەننە (دوو بازاڕی گەورەی مەککە بوون)، لە بۆنەو کاتی حەجدا دەچووە (مینا) - جێی کۆبوونەوەی حاجییان- دەیفەرموو: کێ پەنام ئەدات؟ کێ پشتم دەگرێت؟، تاکو پەیامی پەروەردگارم بگەیەنم، ھەر کەس ئەمە بکات بەھەشتی بۆ دانراوە. (دۆخەکە لە ئاستێکدا بوو) کە کەسێک لە یەمەن و میصرەوە لە ماڵ دەربچووایە، کەس و کاری پێیان دەگوت: وریای ئەو کابرا گەنجەی قورەیش بە، لە خشتەت نەبات! تەنانەت زۆر جار كە بە ناو خەڵکیدا دەچوو، ملهوڕانی قورەیش پەنجەیان بۆ ڕادەکێشاو بە خراپ ناویان دەبرد، تاکو خوا ئێمەی لە شاری (یەثرب)ـەوە ناردو پەنامان دا..
بیرۆكەی پێكهێنانی كۆمەڵگەو دەوڵەت:
پاش ئەم ڕووداوانە، پێغەمبەری خوا (درودى خواى لەسەر) کەوتە بیری زەمینەسازیی بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەیەک و ڕزگارکردنی پەیڕەوانی لەو ستەم و چەوسانەوەیەی ڕووی تێ کردبوون. بۆیە لە ساڵانی (١٠) و (١١) و (١٢)ی پێغەمبەرایەتیدا (621ـــ 623ز) کەم کەم کەسانێکی نارد بۆ مەدینەو داوای لێ كردن لەوێ دەستبكەن بە گەیاندنی بانگەوازی ئیسلامیی بە كۆمەڵگەی مەدینەو دەوربەری.
کۆنفرانسی پیلانگێڕیی (دار الندوة)ی قورەیش:
لە ڕۆژێکی ساڵی (١٣)ی پێغەمبەرایەتیدا (623ز) سەرانی قورەیش کۆبوونەوەیەکی داخراوو نھێنیی گرنگیان لە شاری مەککە ئەنجام دا، تاوتوێی سیناریۆو ڕێگاکانی بەرەنگاربوونەوەی پێغەمبەری خوايان كرد. قسەی زۆریان کرد لە نێوان زیندانیکردن و کوشتن و دەربەدەرکردنیدا، تا دواجار بڕیاریان دا بە گەلەکۆمە بدەن بەسەر ماڵیداو بیکوژن، تا خوێنی لە ناو ھۆزەکاندا دابەش ببێت و بەسەر کەسێک یان ھۆزێکی دیاریکراودا ساغ نەبێتەوە.
جێی ئاماژەیە كە خوای گەورە بە ڕوونیی لە قورئانی پیرۆزدا وردەکارییەکانی ئەم بەسەرھاتە دەگێڕێتەوەو دەفەرموێت: (وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ) الأنفال/30، واتە: یادی ئەو کاتە بکەرەوە، کاتێک ئەوانەی ڕاستییان داپۆشی و کافربوون، دژ بە تۆ فرتوفێڵیان کرد، ویستیان زیندانت بکەن، یان بتکوژن، یان دەربەدەرت بکەن، ئەوان فرتوفێڵ ئەکەن، خواش پلان دادەنێت، ھەر ئەویش باشترین زاتێکە کە پلان دادەنێت.
كەواتە دوژمنایەتیی گەیشتە قایمایی، هەموو ڕێگاكانیش گیرانە بەر، كاتی پلانی نوێ سەری هەڵدا..
خەوبینینی پێغەمبەری خوا:
پێغەمبەری خوا ھێندە لە بیرو داڵغەی کۆچکردندا بوو، تا خوای گەورە خستییە خەوی کە کۆچ دەکەن بۆ شوێنێک کە دارخورمای زۆرە. سەرەتا خۆی گومانی بۆ ناوچەی (یەمامە) دەچوو لە وڵاتی (نەجد)، یان ناوچەی ھەجەر لە وڵاتی (بەحرەین) لە ڕۆژهەڵاتی دورگە، پاشان خەیاڵی چوو بەرەو شاری (یەثرب) كە دواتر ناو نرا مەدینە.
لە ڕیوایەتدا هاتووە: أبو موسى الأشعری لە پێغەمبەری خواوە دەگێڕێتەوە، كە فەرموویەتی: (رَأَيْتُ فِي الْمَنَامِ أَنِّي أهَاجِرُ مِنْ مَكَّةَ إِلَى أَرْضٍ بِهَا نَخْلٌ فَذَهَبَ وَهَلِي [أي ظني] إِلَى أَنَّهَا الْيَمَامَةُ أَوْ هَجَرُ فَإِذَا هِيَ الْمَدِينَةُ يَثْرِبُ) (صەحیحی بوخاری، بە ژمارە (3352)و صەحیحی موسلیم بە ژمارە (4217)).
ھۆزەکان و وەرگرتنی پەیمان:
ھەنگاوی کردەیی پێغەمبەری خوا (درودى خواى لەسەر) بۆ سازکردنی زەمینەی کۆچکردن و دۆزینەوەی پێگەی جەماوەریی نوێ، بەردەوام بوو، كاتی حەجی ساڵانی (610-613ز)ی قۆستەوە، کاتێک کە ھۆزە دوورەکان دەھاتن بۆ مەراسیمی حەج. ئەوە بوو ساڵێک پێش کۆچکردنی خۆی، لە ناوچەی (مینا) لە کاتی حەجکردندا لەگەڵ چەند حاجییەکی (یەثرب) لە خەرزەجییەکان قسەی کردو بانگی کردن بۆ ئیسلام. لەو بانگکردنەدا شەش کەسیان موسڵمان بوون. ئەمانە لە ساڵی داھاتوودا بوونە دوازدە کەس و ھاتنەوە بۆ حەج و ھەموویان موسڵمان بوون و پەیمانی پشتیوانییان دا بە پێغەمبەری خوا، ئەویش موصعەبی کوڕی عومەیری لەگەڵ ناردن تا ئاینیان فێر بکات و ڕێنمووییان بكات. ئەم پرۆسەیە ناونرا (بەیعەتی یەکەمی عەقەبە). (عەقەبە ناوی شوێنەکەیە لە نزیک مینا).
بۆ ساڵی دواتر (٧١) پیاوو دوو ئافرەت لە کاتی حەجدا موسڵمان بوون و بەڵێنیان دا بە پێغەمبەری خوا کە گوێڕایەڵی بن و پشتیوانیی لێ بکەن. ئەوەش ناونرا: (بەیعەتی دووەمی عەقەبە).
کاتێک سەرانی قورەیش ھەواڵی ئەم ھەنگاوانەیان بیست، شاندێکیان ناردە شاری مەدینە بۆ گلەیی لە دانیشتووانی، بەڵام لەوێ ھەواڵەکە بڵاو نەبووبووەوە، بۆیە گەڕانەوە بۆ مەککە، بەڵام لە ناو شاری مەککە ئازارو چەوساندنەوە چەند قات زیادی کرد، وەک تۆڵە سەندنەوەیەک لەو كارو ھەنگاوەی پێغەمبەرو موسڵمان..
مانگە هیلالەکان بوونە بەدر و چواردەشەوە
کۆچی پێغەمبەرو (صدیق)ی ھاوڕێی:
پاش ئەوەی یەک یەک و دوو دوو ھاوەڵانی مەککە کۆچیان کرد بۆ مەدینە، وادەی کۆچی پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر) نزیک بووەوە. چونکە خۆی وەک سەرکردەیەکی خەمخۆر خۆی ھێشتەوە، تا تەواوی یارانی کۆچیان کرد.
پێغەمبەری خوا سیناریۆو پلان و قۆناغەکانی کۆچکردنی شاردەوەو بە ھیچ کەسی نەوت، تەنانەت عائیشەی ھاوسەری بێ ئاگا بوو، جگە لە ئەبوبەکرو عەلی ئامۆزای، کە بۆ مەبەستی چاوبەستی دوژمنان و گێڕانەوەی ئەمانەتەکانی بێ بڕوایانی قورەیش ــ كە بە سپاردە لای ئەو دایاننابوو ــ ھێشتبوویەوە، چونکە تا ئەو ساتەوەختەش کە پیلانی کوشتنی پێغەمبەریان داڕشتبوو، سپاردەو ئەمانەتە بەنرخەکانی خۆیان لە ماڵی ئەو دادەنا، وەک ئەمین و دەستپاکترین كەسی شاری مەککە، بە عەلی ئامۆزای وت: کە لەسەر جێگاکەی ئەو ڕاکشێت.
دوایی عائیشەو ئەسما چوونە ماڵی ئەبوبەکری باوکیان، پێغەمبەریش لەگەڵ ئەبوبەکری ھاوەڵی کەوتە ڕێ. کە لە شار دەرچوو، ئاوڕێکی بەرەو مەککە دایەوەو فەرمووی: سوێند بە خوا تۆ خۆشەویسترینی سەرزەویت لای من، ئەگەر خەڵکەکەت دەریان نەکردمایە، دەرنەئەچووم.
ئەو ڕۆژە کە پێغەمبەرو ئەبوبەكری یاوەری دەرچوون ڕۆژی (٢٧)ی صەفەری ساڵی (١٣)ی پێغەمبەرایەتی بوو، بەرامبەر (13/9/622ز) لە تەمەنی (٥٣) ساڵیدا، پاش (٩) ڕۆژ پیادەڕەویی و ماندووبوون، ڕۆژی (٨)ی (ربیع الأول)ی ساڵی (١٤)ی پێغەمبەرایەتی، بەرامبەر (٢٢/٩/٦٢٢ز) گەیشتنە ناوچەی (قوبا)ی نزیک شاری یەثريب، یارانی كۆچەرو یاریدەران لە پێشوازیدا بوون و چاوو دڵیان گەشایەوە.
بە گەیشتنی پێغەمبەری خوا بۆ ئەو شارە، یەثريب بوو بە (المدینة المنورة)، سەرەتاکانی دامەزراندنی دەوڵەت دەستی پێکردو تواناو لێھاتنی یارانی کەوتنە گەڕو (مەحوی) گوتەنی: ھەموو ھیلالە یەک شەوەکان بوونە بەدری کامل. مەحوى دەڵێت:
لە فەیزی هیجرەتە ئەصحابى بەدر ئەمشەو هیلالی بوون** سبەی هەر یەک بووە بەدرێکی کامل ئەو هیلالانە..!!
پلانی ورد و داڕێژراو:
لە داڕشتنی سیناریۆی کۆچکردندا پێغەمبەری خوا (درودى خواى لەسەر بێت) بە هاوكاریی هاوەڵانی وردترین پلانی داڕێژا:
* لە دوا ساتەوەخدا داوای لە عائیشەو ئەسمای خوشکی کرد کە خۆراک سازبکەن و ناونیشانی ئەشکەوتی (ثور)ی دانێ، کە خۆراکیان بۆ بەرنە ئەوێ.
* پێشەوا عەلی ڕاسپارد کە لە جێگەکەیدا بێت، تا ماوەیەک قورەیشەکان بخڵافێن بەوەوە، بۆ ئەوەی خۆی لەگەڵ ئەبوبەكر لە ناو شار دوورکەونەوە.
* کە کەوتنە ڕێ، لە جێی ئەوەی بەرەو باکوور بچن - واتە ڕوو بە شاری مەدینە- بە پێچەوانەوە، بەرەو باشوور - واتە بەرەو ڕێگەی وڵاتی یەمەن- چوون، بۆ سەرتێكدان لە قورەیشییەكان.
پێغەمبەری خوا کە کەوتە ڕێ، دوعاو نزایەکی بەکوڵی کرد، کە لە چڵەپۆپەی بڕواداریدایە، فەرمووی: (سوپاس بۆ ئەو خوایەی کە منی بەدیھێنا، پاش ئەوەی کە ھیچ نەبووم. خوایە! لەسەر ناڕەحەتیی دونیاو لەمپەرەکانی زەمانەو موصیبەتەکانی شەوان و ڕۆژان پشتیوانم بە.
خوایە! لەم سەفەرەمدا ھاوڕێیەتیم بکە، لە ناو خێزانەکەشمدا جێگرەوەم بە، بەرەکەت و پیت بخەرە ئەوەی پێت بەخشیوم.
خوایە! تەنھا کزو ملکەچی لای خۆتم کە، بۆ کارە باشەکانم ھێزم پێ ببەخشە.
خوایە! خۆتم لەلا خۆشەویست بکە، مەمدەرە دەستی خەڵکی.
خوایە! پەنا ئەگرم بە تۆ لە لەدەستچوونی نیعمەتت، لە تۆڵەی لەناکاوت، لە گۆڕانی عافیەت و بەخشندەییت، لە ھەموو ناڕەزایەتییەکت).
* پێشتر شوانێکیان بە ناوی (عامر کوڕی فەھیرە) ڕاسپاردبوو کە بەیانیان و ئێواران مێگەلەکەی بێنێت بە بەردەم ئەشکەوتەکەدا، تا شوێن پێی ئەسما -کە ڕۆژی دووجار خۆراکی بۆ ئەبردن- بسڕڕێتەوە، چونكە شوێنەکە لماویی بوو، جێگە پێکانی دەرئەچوو.
* ھەروەھا چاوساغێکیان بە کرێ گرتبوو بە ناوی (عبداللە) کوڕی (أُرَیْقِط) کە شارەزای ڕێگا قاچاخەکان بوو، تا پێشیان بکەوێ و ون نەبن، چونکە ئەو ڕێیەی کە گرتبوویانە بەر، نە خودی پێغەمبەر شارەزای بوو، نە ئەبوبەکری ھاوڕێی، بۆ یەکەم جار بوو بەو ڕێیەدا بچن، بە مەرجێك كابرا بێ باوەڕیش بوو، بەڵام لێی دڵنیابوون.
ھەواڵەکانی قورەیش:
کاتێک لەسەر تایمی دیاریکراوی خۆیان قورەیشەکان ھەڵیانکوتایە سەر ماڵی پێغەمبەری خوا، ماوەیەک ڕاوەستان و چاوەڕێیان کرد تاکو بێتە دەرەوە، زۆریان پێ چوو، نەیانبینی. (لە ھەندێک ڕیوایەتدا ھاتووە کە بە بەردەمیاندا تێپەڕیون و نەیانبیون)، بۆیە پاش ماوەیەک وەستان، ھەڵیانکوتایە سەر ژووری نوستنەکەی و دایانخوڕی، کاتێکیان زانی عەلی ئامۆزایەتی، خۆیان تووڕە کردو ھەڕەشەیان لێ کرد، وتی: نازانم بەرەو کوێ چوون.
پاش ئەوە یەکسەر کۆبوونەوەیەکی تریان کردو بڕیاریان دا ھەر کەس بە زیندوویی یان مردوویی محەممەد و ئەبوبەکر بدۆزێتەوە، لە قورەیشەوە سەد وشتری پێ خەڵات دەکرێت.
لە سەرێکی ترەوە ئەبوجەھل ھەڵیکوتایە سەر ماڵی ئەبوبەکرو لە ئەسما تووڕە بوو، وتی: باوکت و محەممەد لەکوێن؟ ئەسما ھیچی نەدرکاند، ئەبوجەھل زللـەیەکی لێدا، گوارەی گوێی پەڕی.
لە سەرێکی ترەوە ھەواڵی خەڵاتەکە گەیشت بە کەسێک بە ناوی (سراقە) کوڕی (مالک)، ئەویش بە دزی قورەیشەوە کەوتە کەشماڵی شاخ و ساراو دۆڵەكانی نزیکی مەککە، تا لە شوێنێکدا پێغەمبەرو ئەبوبەکری بینی، کە نزیک کەوتەوە پێغەمبەری خوا (درودى خواى لەسەر) ئاوڕێکی بەلایدا دایەوەو دوعایەكی كرد، دوای ئەوە سوراقە ھەرچی تاوی ئەدایە ئەسپەکەی، نەیئەتوانی ھەنگاو بنێ و چۆکی دادەدا، سەرەنجام شتێك كەوتە دڵی كە ئەم پێغەمبەرە سەردەكەوێت، بۆیە وازی لە بیرۆكەی كوشتنیان هێناو خواخوای بوو ڕزگاری بێت، وتی: محەممەد! زانیم دۆعاتان لێ كردم، ئێستە دۆعام بۆ بكەن، بەڵێن بێت بە هەر كەسێك گەیشتم، ڕێیان لێ بگۆڕم، ئەمانەتنامەیەكم بۆ بنووسە. پێغەمبەریش دۆعای بۆ كردو ئەسپەكەی هەستایەوە، بە عامر كوڕی فەهیرەی چاوساغیانی وت – كە كەسێكی خوێندەوار بوو- ئەمانەتنامەیەكی بۆ بنووسە. ئەویش لەسەر پارچە چەرمێك بەڵێنی ئەمانەتنامەی پێغەمبەری بۆ نووسی.
سوراقە گەڕایەوە بۆ مەككە، ڕاستی شوێن و ناوچەكەی نەوت، بەڵام دیمەنەکەی بۆ گێڕانەوە، ئەبوجەھل گوێی لێ بوو، بە دوو پارچە شیعر ڕووی کردە پیاوماقوڵانی ھۆزی (بەنی مودلیج) - کە ھۆزەکەی سوراقە بوو - وتی: بەنی مودلیج! من ئەترسم سەفیھ و بێ عەقڵەکەتان - سوراقە - ببێتە پشتیوانی محەممەدو یەکێتی ئێوە تێکبدات و شکۆتان نەھێڵێت.
سوراقەش بە چوار شیعر وەڵامی ئەبوجەھلی دایەوەو وتی:
ئەبوحەکەم! (نازناوی ئەبوجەھل بوو) سوێند بە خوا! ئەگەر چاوت لە ئەسپەکەی من دەبوو، کە چۆن سمەکانی بە زەویدا ڕۆ دەچوون، ئەو کاتە ئەتزانی و ھیچ گومانێکت نەئەبوو، کە محەممەد پێغەمبەرەو بەڵگەی خواییەو کێ دەتوانێ بەرەنگاریی ببێتەوە؟ من پێت ئەڵێم: واز لەم خەڵکە بێنەو ھانیان مەدە دژی محەممەد، من لەبەرچاومە کە چۆن مەشخەڵەکانی کاری محەممەد ھەڵدەکرێن و تەواوی خەڵکی ئاشتئەبنەوە لەگەڵی.
بەسەرهاتی خێمەی (أم معبد):
لە ڕێگەدا پێغەمبەری خواو ئەبوبەکر برسیەتیی و تینوویەتیی زۆری بۆ ھێنان، بۆیە کاتێک بەلای چادرێکدا لایاندا ئافرەتێکیان دی، وتیان: پێخورێک شک نابەی پێمان بفرۆشی؟ وتی: بەخوا ھیچم نیە غەیری ئەو مەڕە لاتە، کە ئەویش شیری نیە، پێغەمبەری خوا- کە ژنەكە نەیئەناسی - فەرمووی: مۆڵەت ھەیە بیدۆشین؟ وتی: بۆچی نا. پێغەمبەر دەستی خستە سەر پشتی مەڕەکەو دوعای فەڕو بەرەکەتی بۆ کرد، مەڕەکە ھێندە شیری دا کە بەشی ھەردووکیانی کردو لێیشی مایەوە.
ھۆکارەکانی کۆچکردن بۆ مەدینە:
پاش تێپەڕینی (١٣) ساڵ بەسەر تەمەنی بانگەوازی ئیسلامیدا، ژمارەیەک ھۆکار کۆبوونەوە کە بوونە ڕێخۆشکەرو پاڵنەر بۆ کۆچکردن، لەوانە:
1- پەرەسەندنی چەوساندنەوەو گوشاری قورەیش، کە خۆی لە چەندەھا ھەنگاودا بینییەوە، وەک: ئازاردانی ھەژارەکان، ئابڵۆقەی ئابووریی و کۆمەڵایەتیی لەسەر موسڵمانان، دەرکردنیان لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان و مانەوەیان بۆ ماوەیەک لەناو دۆڵەكانی ئەبوطالب، شەڕ لەگەڵ کردنیان، کوشتنی ھەنێکیان، دەربەدەرکردنی زۆربەیان و.. جۆرەھا ستەمی تر کە قورئانی پێرۆز ئاماژەی پێ کردوون.
2- تەواوکردنی حوجییەتی پێغەمبەرایەتیی و گەیاندنی ئەرکی بانگەواز بە قورەیشییەکانی مەککەو دەوروبەری.
3- لە دەستدانی پشتیوانانی ناو مەککە، بە تایبەتی پاش وەفاتی (ئەبوطالب)ی مامی.
4- سازبوونی زەمینەی نوێ لە مەدینە، بۆ پێکھێنانی کۆمەڵگەو دەوڵەت، پاش ھەردوو پەیمانی عەقەبەی یەکەم و دووەم و موسڵمانبوونی ژمارەیەک لە ھۆزەکانی ئەوس و خەزرەج.
5- پێویستیی درێژەدان بە گەیاندنی پەیامی ئیسلام بە نەتەوەکانی تری سەرزەوی.
پرۆسەی کۆچکردن لە قورئانی پیرۆزدا
پێویستە کاتێک باسی ڕووداوی کۆچکردنی پێغەمبەرى خواو يارانى دەکەین، ئەوە بزانین کە بابەتی کۆچکردن لە قورئاندا پانتاییەکی زۆری بۆ دانراوەو لە دەیان ئایەتدا ئاماژە بەم تەوەرە پەیوەندیدارانە بە کۆچکردن (ھیجرەت) کراوە:
1-كۆچکردنی پێغەمبەران (علیھم السلام)، بۆ نموونە كۆچی: نوح، ئیبراهیم، لوط، شوعەیب، یونس، صالح، موسا، عیسا، (لەم ئایەتانەدا - بە نموونە - ئاماژە بە کۆچی پێغەمبەران کراوە: العنکبوت/٢٦، الصافات/99، القصص/20، الشعراء/21..
لەو ئایەتانەدا قورئانى پیرۆز حاڵه‌تى كۆچكردنى ژماره‌یه‌ك له پێغه‌مبه‌رانى خواى باسكردووه، وه‌ك كۆچى لوط بەرەو فەلەستین و ئوردون، كۆچى ئیبراهیم به‌ره‌و شام و میصرو دورگەی عەرەبی، كۆچى موسا بەرەو مەدیەن لە باكورى خۆرئاواى دورگەى عەرەبي و پاشان بۆ فەلەستین، كۆچى نوح و كۆچی یونس بەرەو چارەنووسێكی نادیار.. كه ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێ كۆچكردن دیارده‌یه‌كى ژیانى خواناسان بووه، كه هه‌میشه خولیاى گۆڕانكاریى‌و په‌رۆشى هیدایه‌تدان‌و سازكردنى زه‌مینه‌ى پێكهێنانى كۆمه‌ڵگه‌و قه‌واره‌ى مه‌ده‌نیى‌و كۆمه‌ڵایه‌تیی بوون.
2- واجببوونی ھیجرەت لە کاتی خۆیدا. لەم ئایەتانەدا ئاماژە بە واجببوونی کۆچ کراوە: النساء/97-100.
3- پاداشتی کۆچبەران. لەم ئایەتانەدا ئاماژە بە پاداشتی کۆچبەران کراوە: البقرة/٢١٨، آل عمران/١٩٥، النساء/١٠٠، التوبة/٥ و ٢١ و ٢٢ و ١٠٠.
4- هۆكارەکانی کۆچکردن و کاتەکانی. لەم ئایەتانەدا ئاماژە بە مەرجەکانی کۆچکردن کراوە: النحل/40-42، النحل/109.
ژماره‌یه‌ك هۆكارى سه‌ره‌كی هه‌بوون بۆ كۆچكردن، كه گرنگترینیان ئه‌مانەن:
اـ زیادبوونى ڕاده‌ى چه‌وساندنه‌وه‌و ئەشكەنجەو ئازار له شارى مه‌ككه‌و ده‌وروبه‌رى:
خواى گه‌وره له قورئاندا ئه‌مه‌ى سه‌لماندووه‌و ده‌فه‌رموێ: [ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِن بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ] النحل/110. هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: [وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا] النحل/41. ته‌نانه‌ت قورئان ده‌رچوونى پێغه‌مبه‌رى خواو ئه‌بوبه‌كرى هاوڕێى به‌ده‌ركردن ناو بردووه‌و ده‌فه‌رموێ: [إِلَّا تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ] التوبة/40.
ب - بڕیارى تیرۆركردنى پێغه‌مبه‌رى سه‌ركرده له‌لایه‌ن سه‌رانى قوڕه‌یشه‌وه:
قورئان ئه‌مه‌ى تۆماركردووه‌و ده‌فه‌رموێ: [وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ ۚ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ] الأنفال/30. له سه‌رچاوه‌كانى ژیاننامه‌ى پێغه‌مبه‌ریشدا هاتووه كه دوابڕیاریان له‌و ئه‌گه‌رانه‌ى سه‌ره‌وه، هاته سه‌ر ئه‌وه كه له هه‌ر هۆزێك كه‌سێكى ئازایان دیارى كردو ئابڵوقه‌ى ماڵى پێغه‌مبه‌ریان دا، به‌ڵام خواى گه‌وره ئاگادارى كرده‌وه‌و ڕێگای كۆچكردنى بۆ واڵا كرد.
ج - گوشارى ئابڵوقه‌ى ئابووریى‌و كۆمه‌ڵایه‌تیى‌و سیاسى، كه له شیوه‌كانى (أبو طالب)و بڕیارى ڕاگرتنى ژنخوازیى له‌گه‌ڵیان‌و یاساغكردنى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵیان‌و پچڕاندنى په‌یوه‌ندییه‌كاندا به‌رجه‌سته بوو.
د -كۆچى دوایى دوو پشتیوانى به‌هێزو خه‌مخۆرى پێغه‌مبه‌رى خوا، (أبوطالب)ی مامى‌و خه‌دیجه‌ى هاوسه‌رى.
ه - دروستبوونى پێشه‌نگانى بانگه‌وازى ئیسلامیى‌و هێزێكى مرۆیى گونجاو، بۆ گه‌یاندنى په‌یامى ئیسلام‌و بنیاتنانى سه‌ره‌تاكانى كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى نوێ لە شاری مەدینە.
د - سازبوونى بنكه‌یه‌كى سه‌ره‌تایى پته‌و بۆ پێكهێنانى ده‌وڵه‌تێكى مه‌ده‌نیى، كه بریتى بوو له شارى مه‌دینه، پاش نائومێدیى له شارى مه‌ككه‌و ده‌وروبه‌رى بۆ ئه‌و مه‌به‌سته.
و -گه‌رموگوڕى یاریده‌ده‌رانى مه‌دینه‌و په‌یماندانیان به ڕابه‌رى گه‌وره‌و پێشه‌وایان پێغه‌مبه‌رى خوا (درودى خواى لەسەر بێت) كه ببنه پشتیوانى ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌و هاوكارو پشتگیرى برایانى كۆچبه‌ریان بۆ پێشوازیكردنى قۆناغى تازه.
5- مەرجەکانی کۆچکردن:
(لەم ئایەتانەدا ئاماژە بە مەرجەکانی کۆچکردن کراوە: البقرة/ ٢١٨، آل عمران/ ١٩٥، النساء/١٠٠، التوبة/٢٠ و ١١٧، الأنفال/ ٧٢، النحل/٤١ و ٤٢ ،١١٠، النور/٢٢١، العنکبوت/٢٦، الحشر/٨.
6- ئاکام و دەرەنجامی کۆچکردن: (ئایەتی ٤١ و٤٢ و ١١٠ النحل، ٦/الحج).
7- باسێکی تایبەتی کۆچکردنی ئافرەتان: (ئایەتی (10) ی سورەتی (الممتحنة).
لە دەیان ئایەتی قورئاندا تیشک خراوەتە سەر ئەم حەوت تەوەرەیەو لە ناواخنياندا دەیان بابەتی گرنگ ئاماژەیان پێ کراوە.
ئەم بایه‌خدانەى قورئانی پیرۆز به ڕووداوى هیجره‌ت - كه له زیاتر له (25) جێى قورئاندا باسكراوە - به‌ڵگه‌ى ڕوونن له‌سه‌ر ئه‌وه كه كۆچ بڕگه‌و وێستگه‌یه‌كەو له مێژووى هه‌ر سه‌رده‌مێكى خه‌باتى ئیسلامیدا قابیلى دووباره‌بوونه‌وه‌یه‌و ده‌بێت له خانه‌كانى گرنگیپێدانى خه‌باتگێڕاندا جێ‌و بایه‌خى تایبه‌تى هه‌بێت. به‌ڵگه‌ش ئه‌وه‌یه كه قورئان به‌رنامه‌ى ژیانه‌و گرنگیدانه‌كانى به هه‌ر مه‌سه‌له‌یه‌ك ده‌بێت جێى سه‌رنج بن.
جگه له‌وەش، قورئان لە باسەكانی هیجرەتدا ئامڕازى په‌یوه‌ندیى (صلة)ى (الذین)ـه‌و (مَن)ى عه‌ره‌بى و صيغەى فیعلی داناوه، كه ماناى به‌رده‌وامیى ده‌به‌خشن. ئەمەش ئەوە ئەگەیەنێت کە کۆچکردن لە مێژووی بانگەوازی خواییدا، دیاردەو سوننەتێکی ھەمیشەیی و دووبارەیە.
کۆچکردن لە سوننەت و سیرەتدا:
جگە لەو ئایەتانەی قورئان، لە دەیان فەرموودەشدا ئاماژە بە کۆچکردن کراوە، چ ڕووداوەکە، چ ھۆکارەکانی، چ ئاكام و دەرھاويشتەکانی، چ ئەو حوکمانەی پەیوەندییان بە پرۆسەی کۆچکردنەوە ھەیە، چ پاداشتی کۆچبەران.. ھتد.
مەرجە بنەڕەتییەکانی کۆچکردن:
لەبەر ڕۆشنایی ئەو دەیان ئایەتانەی قورئانی پیرۆزدا، کە ئاماژە بە ڕووداوی كۆچكردن و هەلومەرجەكانی دەكەن، دەگەین بەە دەرەنجامە كە چەندین مەرج ھەن بۆ ئەوەی ببنە فاکتەرو پاڵنەر بۆ کۆچكردن، لەوانە:
1- بوونی ستەم و چەوسانەوەیەکی زۆرو ئازارو ئەشکەنجەیەک کە ڕێ لە ئازادیی بگرێت و لەمپەر لەبەردەم گەیاندنی بانگەوازی خواییدا دروست بکات. ئەمە لە قورئاندا ڕاشکاوانە ھاتووە، کە دەفەرموێ: (إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ؟ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ، قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا؟ فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا (97) إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا (98) فَأُولَئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا (99) وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً، وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ، وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا (100).
2- بوونی پەناگاو ئەلتەرناتیفێکی درێژەدان بە ژیان و ئەرکی گەیاندنی بانگەواز، کە پێشتر کاری بۆ کرابێت.
3- بوونی پشتیوانانێک کە لەو پەناگایەدا بەڵێنی ھاوکاریی بدەن.
4- مەرجی بەردەوامیی و خۆڕاگریی لەسەری، چونکە حیکمەت لە کۆچکردن تەنھا خۆ قوتارکردن نیە لە ستەم و کەوتنە ئیسراحەت، بەڵکو درێژەدانە بە ئەرکی گەیاندنی بانگەواز. (ئایەتی (١١٠)ی سورەتی (النحل).
5- مەرجی سوودوەرگرتن لە ھۆکاری شەرعیی و سوننەتە خواییەکان، کە لە پلانە وردەکەی پێغەمبەری خوادا دەردەكەوێت.
پاداشتەکانی کۆچبەران لە قورئانی پیرۆزدا:
1ـ ئومێد بە ڕەحمەتی خوا: ( ئایەتی ٢١٨/البقرة):
[إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ].
2ــ لێخۆشبوونی خوا لە گوناھەکانیان: (١٩٥/آل عمران):
[فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ (195)].
3ــ حەسەنەی ئەم دونیایەو پاداشتی گەورەترینى دوا ڕۆژ: (41ــ42/ النحل):
[وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ (41) الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ (42)].
4ــ سۆزو ڕەحمەتی خوا بۆیان: (110ــ 111/النحل):
[ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ (110) يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا وَتُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ (111)]
5ــ ڕزق و ڕۆزییی پاک و جوانی خوا بۆیان ، جگە لە شوێنى حەسانەوەى پاشەڕۆژیان : (٥٨ــ59/الحج):
[وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (58) لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ (59)].
6ــ پلەی بەرزی لای خوا بۆیان: (20-21/التوبة):
[الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ (20) يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ (21) خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ (22)].
7ــ پاداشت و لێبوردەیی خوا بۆیان: (97-100/النساء):
[إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا (97) إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا (98) فَأُولَئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا (99) وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا (100) ].
8ــ چاوپۆشیی خوا لە گوناهەكانیان: (117/التوبة):
[لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ (117)].
بیرۆکەی دانانی ساڵی کۆچی بۆ مێژووی موسڵمانان:
تا سەردەمی عومەری کوری خەتتاب موسڵمانان مێژوویەكی تایبەت بە خۆیان نەبوو، ساڵەكانیان بە ڕووداوەکان جیا دەکردەوە، بۆ نموونە دەیانوت: ساڵی فیل (ئەو ساڵەی کە ئەبرەھەی حەبەشە بە سوپاکەیەوە ھێرشی کردە سەر مەککەو پێغەمبەری خوا تیایدا لەدایک بوو)، یان دەیانوت: ساڵی قات و قڕیی، یان ساڵی مردنی حوشترەکان، یان ساڵی تۆفانەکە، یان ساڵی لەدايكبوونی فڵانەكەس.. ھتد.
بۆیە پاش کرانەوەی موسڵمانان بەسەر شارستانێتیی ساسانی و بێزەنتییەکاندا، پێشەوا عومەر بیرۆکەی دانانانی مێژوویەكی بۆ موسڵمانان لەلا گەڵاڵە بوو. هەندێک دەڵێن: بیرۆکەکە لەوێوە دروست بوو کە پێشەوا عومەر نامەى دەنووسی بۆ والى و فەرماندارەکانى لە شارەکان، مێژووى پێوە نەبوو، جارێک نامەیەکى لەو جۆرەى نارد بۆ ئەبو موساى ئەشعەریی، والى موسڵمانان لە شارى بەصرە، ئەویش نامەیەکى نارد بۆ پێشەوا عومەرو تیایدا نووسی: هەندێک جار نامەى جۆراوجۆر دەنێرى بۆمان، مێژوویان پێوە نیە، نازانین کەى ناردووتە، بەشکو مێژوویەک بۆ موسڵمانان دابنێی.!
ئەمە نزیكەی دوو ساڵ و نیو پاش دەستبەكاربوونی بوو وەك خەلیفەی موسڵمانان، له ساڵى (17)ى كۆچیدا. بۆیە كۆبوونه‌یه‌كى سازكردو گه‌وره یاران و کەسە بە ئەزموونەکانی کۆکردەوەو ڕاوێژی پێکردن، هه‌ندێك وتیان: با یادى له‌دایكبوونى پێغه‌مبه‌رى خوا بكه‌ین به سه‌ره‌تاى مێژووى ئیسلامیى. هه‌ندێكى تر وتیان: مێژووى فه‌تحى مه‌ككه گونجاوه، هه‌ندێكى تر یادى هاتنه‌خواره‌وه‌ى قورئانیان به گونجاو زانى. کەسێکیش بیرۆکەی بۆنەی (ھیجرەت)ی باس کرد. پێشەوا عومەر ئەمەیانی زۆر لەوانی تر پێ گونجاوتر بوو، چونکە ئەوەی لێ خوێندەوە کە ئەوانی تر (لەدایک بوون، فەتح، وەفات..) ھەموو ڕووداوی تێپەڕیون و دووبارە نابنەوە، بەڵام ڕووداوی کۆچکردن ڕووداوێکی گرنگەو لە مێژووی ھەموو کۆمەڵگەیەکی ئیسلامیدا قابیلی دووبارە بوونەوەیە، قورئانیش بەو جۆرە باسی کۆچکردن دەکات کە پرۆسەیەکی دووبارەو بەردەوامە، نەک ڕووداوێکی کاتیی و تێپەڕیو. بۆیە فەرمووی: (الهجرة فرقت بين الحق والباطل): کۆچکردن جیاوازیی خست لە نێوان ڕاستى و ناڕاستیدا، لە نێوان حەق و باتڵدا.
ئەگەر وردیش ببینەوە لەو ئایەتانەی کە باسی کۆچکردن دەکەن، ھەموویان بە صیغەی فیعل: (ھاجَروا، یُھاجِرون، هاجِروا..) یان صیغەی: (الذين) و (مَنْ) ھاتوون، کە ھەموویان بەردەوامیی دەگەیەنن.
بەھەرحاڵ، کاتێک ئەو پێشنیارە پەسەند کرا، بڕیار درا وادەی كۆچكردن و ساڵەكەی، بکرێتە سەرەتای ساڵی ئیسلاميی. بەو پێیەش کە مانگی موحەررەم یەکەم مانگی عەرەبی بوو - ھەر لە سەردەمی کۆنەوە - بڕیار درا مانگی موحەڕڕەم وەک خۆی بکرێتە سەرەتای ساڵی کۆچی، ھەرچەند سەرەتای کۆچکردنی پێغەمبەری خوا (درودى خواى لەسەر بێت) لە مانگی (صەفەر)و گەیشتنی بە شاری مەدینە لە مانگی (ربیع الأول)دا بوو. بۆیە لە ڕاستیدا ئەو ئاهەنگانەی ساڵانە بە ناوی بۆنەی کۆچکردنەوە لە سەرەتای ساڵی کۆچیدا ساز دەكرێن، زیندووکردنەوەی بۆنەی سەرەتای ساڵی کۆچیین، نەك بۆنەی کۆچکردن !.
له ڕاستیدا ئەو بڕیارە دووربینیى‌و قووڵیى دیدى سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تیى خه‌لیفه عومه‌رو هاوەڵان ده‌رده‌خات، كاتێك كه ده‌ركیان كرد ڕووداوى هیجره‌ت ئیعتیبارو گرنگییه‌كه‌ى له خودى خۆیدا نیه ـ وه‌ك یادى (له‌دایكبوون‌و وه‌فات‌و فه‌تح‌و به‌درو قه‌درو.. هتد)، ـ به‌ڵكو له شوێنه‌وارو ده‌ره‌نجام‌و ئاكامه‌كانیایه‌تى، به تایبه‌تى كه بووه سه‌ره‌تاى هاتنه‌كایه‌ى شارستانێتیى ئیسلامیى‌و كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نیى مه‌دینه.
فه‌رمووده‌ى (لا هجرة بعد الفتح)و واتاى دروستى:
هه‌ندێكجار ڕاڤه‌ى ئه‌و فه‌رمووده‌یه -كه لە هەر دوو صەحیحی بوخارى‌و موسلیمدا هاتووه - به هه‌ڵه ده‌كرێت، كە دەفەرموێت: (لا هجرة بعد الفتح، ولكن جهاد ونية، وإذا استُنفرتم فانفِروا)، واتە: پاش ئازادكردنی شاری مەككە كۆچكردن نیە، بەڵكو خەباتكردن و نیەتهێنانە. هەركاتیش داواتان لێ كرا كە دەربچن بۆ جیهاد، دەر بچن.
ئه‌وه‌ى هەندێك كەس لەم فەرموودەیە خوێندوویەتەوە - كه گوایە پاش فه‌تحى مه‌ككه ده‌رگاى كۆچكردن به‌ستراوه - خوێندنەوەیەكی تەواو نیە. بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ى ئه‌و تێگه‌یشتنه هه‌ڵه‌یه، پێشه‌وا (نه‌وه‌وى) ده‌ڵێت: "ئه‌و فه‌رمووده‌یه باس له هیجره‌ت ده‌كات له (مه‌ككه)وه بۆ (مه‌دینه)، چونكه (مه‌ككه) ئازاد كراوەو بۆته (دار الإسلام)و پێویست به كۆچكردن ناكات، بۆیه هیجره‌ت به‌ره‌و كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلامیی تا دواڕۆژ به‌رده‌وامه.."
به‌ڵگه‌ى نه‌وه‌وى‌و زانایانى تریش له‌و بابه‌ته‌دا- جگه له‌و به‌ڵگه عه‌قڵیى‌و بابەتییه - چه‌ند فه‌رمووده‌یه‌كى ترى پێغه‌مبه‌رى خوایه كه ده‌فه‌رموێ: (لا تنقطع الهجرة حتى تنقطع التوبة)، هه‌روه‌ها ڕیوایه‌تى تر به شێوه‌ى: (لا تنقطع الهجرة ما دام العدو یقتل.. مادام الجهاد.. ما قوتل العدو..). واتە: تا كاتی تۆبەو پەشیمانیی بمێنێت، (یانی: تا نیشانەكانی قیامەت دەركەون)، كۆچكردنیش دەمێنێت، یان تا جیهاد بمێنێت، تا دوژمن بمێنێت و جەنگ لەگەڵ دوژمن هەبێت، كۆچكردنیش دەمێنێت.
لە ڕاستیدا بەشێك لەو ئایەتانەی قورئانی پیرۆز كە باسی كۆچكردن دەكەن تایبەتن بە باسی دیاردەی بەردەوامبوونی كۆچكردن تا ڕۆژی دوایی، ئایەتی (98) بۆ (100)ی سورەتی (النساء) كە دەفەرموون: (إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُوْلَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا * إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا* فَأُوْلَئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا [النساء:98-99). ئەم ئایەتە بە ڕوونیی هەڕەشە لەو چەوساوانە دەكات كە ستەمیان لێ دەكرێ و دەسەڵاتی داكۆكیكردن لە خۆیان نیەو كۆچیش ناكەن و وڵاتیان بەجێ ناهێڵن، لە دواڕۆژدا لەسەر ئەوە لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەكرێت و بەدۆزەخ هەڕەشەیان لێدەكرێت. بۆیە پێشەوا (ابن كثير) لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا وتوویەتی: "بە ڕاستیی ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە كۆچكردن واجیبە. ئەم بۆچوونە ڕای كۆی ئەهلی زانستی لەسەرە، ئەوانەی لە وڵاتی بێباوەڕیدان و ناتوانن ئاینی خۆیان دەرخەن، واجبە كۆچ بكات بۆ وڵاتێكی ئیسلامیی، یان وڵاتێك كە بتوانێت ئاینی خۆی تێدا دەرخات، مەگەر كەسێك توانای نەبێت".
وانەو پەندەكان لە ڕووداوی كۆچكردندا
یەكەم/ وانەی وردەكاریی و جوانكاریی و هۆشیاریی:
بە چاوخشاندنێكی خێرا بە بەسەرهاتی كۆچكردنەكەدا بەدیار دەكەوێت كە پێغەمبەری خوا چەندە سوور بووە لەسەر ئیلتزام بە سوننەتە خوداییەكان‌و لەپێشچاوگرتنیان لە هەموو كاروبارێكیدا، وەك: هۆشیاری سیاسی و ئەمنیی، خۆپاراستن، نهێنی ڕاگرتن، ئارامیی‌و لەسەرخۆیی، بەكارهێنانی پلان‌و نەخشە داڕشتن، ڕۆڵ دابەشكردن بەسەر یارانیدا.. هتد. بۆ نموونە:
- ده‌ستكردن به كۆچ به شێوه‌ى یه‌ك یه‌ك‌و دوو دوو، به مه‌به‌ستى نه‌وروژاندنى شارى مه‌ككه‌و زلهێزه‌كانی.
- دواكه‌وتنى كۆچى پێغه‌مبه‌ر بۆ پاش كۆچكردنى زۆربه‌ى هاوه‌ڵانى، به مه‌به‌ستى پاراستنیان.
- ده‌رچوون له ماڵه‌وه‌و له ناو شارى مه‌ككه له كاتێكى نادیارداو به‌كارهێنانى ده‌مامك‌و ڕووپۆش.
- دانانى پێشه‌وا عه‌لى له جێى پێغه‌مبه‌رى خوادا .
- ده‌رچوون له په‌نجه‌ره‌یه‌كى پشته‌وه له ماڵى ئەبوبەكردا.
- هه‌ڵبژاردنى ڕێگه‌ى باشوورو كه‌نار ده‌ریا، له جێى ڕێى ئاسایى.
- به‌كارهێنانى شێوازى خۆده‌رنه‌خستن.
دووەم/ سوودوه‌رگرتن له هه‌موو به‌هره‌و لێهاتن‌و تواناكان:
ـــ له ئازایه‌تیى عه‌لى كوڕى أبوطالب. له لێبڕانى یاریده‌ده‌رانى مه‌دینه. له ئه‌مینداریى‌و دڵسۆزیى ئه‌بوبه‌كرو لێزانى‌و كه‌ژو كێوماڵان. له چالاكیى ئه‌سماى كچى ئه‌بوبه‌كرو (عبدالله)ی براى (بۆ سێ ڕۆژ لەسەر یەك، ڕۆژانە دووجار ده‌ڕۆشتن بۆ ئه‌شكه‌وته‌كه، كە چوار هەزار مەتر لە مەككەوە دوورەو (754) مەتر لە دەریاوە بەرزەو بە ڕۆشتنی ئاسایی دوو كاتژمێر كاتی دەوێت). له ڕان‌و مێگه‌لى عامرى شوان، له شاخى (ثەور).
سێیەم/ خۆشه‌ویستیى بۆ نیشتمان. له‌وه‌دا نومایان بوو كه له ڕێگه‌دا پێغه‌مبه‌رى خوا لاى كرده‌وه به لاى مه‌ككه‌داو فه‌رمووى: (وَاَللَّهِ إنَّكِ لَخَيْرُ أَرْضِ اللَّهِ، وَأَحَبُّ أَرْضِ اللَّهِ إلَى اللَّهِ، وَلَوْلَا أَنِّي أُخْرِجْتُ مِنْكِ مَا خَرَجْت (أَحْمَدُ وَابْنُ مَاجَهْ وَالتِّرْمِذِيُّ وَصَحَّحَهُ.( (مَا أَطْيَبَكِ مِنْ بَلَدٍ وأَحبَّكِ إلَيَّ، وَلَوْلَا أَنَّ قَوْمِي أَخْرَجُونِي مِنْكِ مَا سَكَنْتُ غَيْرَك)، (التِّرْمِذِيّ).
چوارەم/ وانه‌ى ده‌روونبه‌رزیى و چاوپۆشیى و وه‌فاداریى: له بەڵێننامەنووسینى پێغه‌مبه‌ر و ئه‌بوبه‌كردا بۆ سوراقه‌ى ده‌ستدرێژكار به‌رجه‌سته بوو. هەروەها لە وەفاو ئەمەكداریدا بۆ (مطعم) كوڕی (عدی).
پێنجەم/ وانه‌ى متمانه به خواى گه‌وره و پشتپێبه‌ستنى و غیرەت و ئازایه‌تیى (له مانه‌وه‌ى عه‌لى له جێگاكه‌ى پێغه‌مبه‌ر) و (نه‌ترسانی خۆیان له‌ناو غاره‌كه)و (ده‌رچوونى دوو به‌دووى پێغه‌مبه‌رى خواو ئه‌بوبه‌كرى یاوه‌رى)و (ئازایەتیی ئەسما).. به‌رجه‌سته ده‌بێت.
شەشەم/ سووربوون لەسەر پێكهێنانی كۆمەڵگەو دەوڵەت:
ئەمەش لەو یادەدا لە هەموو وانەیەكی تر لەبەرچاوترە، پێغەمبەری خوا كاتێك زانی كە قۆناغی مانەوە لە (مەككە) تەواو بووەو ناتوانێت لەوێ كۆمەڵگەیەكی ئاسوودە پێكبهێنێت، بە فەرمانی خوا كۆچی كرد بۆ مەدینەو پایە سەرەكییەكانی دەوڵەتێكی مەدەنیی و دەستووریی و كۆمەڵگەیەكی شارستانیی دامەزراند.
ئەوەش گەورەترین بەڵگەیە لەسەر بڕوای ئیسلام بە دەوڵەت‌و ڕوونترین بەڵگەی ڕەتكردنەوەی ئەوانەیە كە ئیسلام لە دوو توێی پەرستگایەكدا حەشار دەدەن‌و تەنها بە پەیوەندییەكی نێوان (بەندەو خوا)ی دەزانن‌و گشتگیربوونی ڕەت دەكەنەوەو دەیانەوێت (دین) لە (دەوڵەت)و (كۆمەڵ) دابڕنن..
حەوتەم/ خۆشه‌ویستیى‌و خه‌مخۆریى و لێبوورده‌یى و (ئیثار)ى نێوان كۆچه‌رو یاریده‌ده‌ران كه قورئان هه‌مووى تۆمار كردووه‌و جێى سه‌رنجه.
هەشتەم/ وانەی كۆڵنەدان‌و درێژەدان بە خەبات:
ئەوەی ڕووداوەكانی كۆچكردن بە وردیی بخوێنێتەوە، دەبینێت كە ئیسلام چۆن شوێنكەوتووانی فێری كۆڵنەدان‌و خەبات‌و لێبڕان دەكات‌و ئازایەتییەكی وایان دەداتێ كە لە هیچ سڵ نەكەنەوەو هیچ كۆسپێك ڕێی بەرەو لوتكەچوونی ئاواتیان لێ نەگرێت.. بەو هیوایەشەوە كە پاداشتی خوا لەو دونیاو خۆشبەختیی ئەم دونیا، بەدەستیان دەكەوێت.
ئێمەی موسڵمانی ئەم سەردەمەش هەق وایە لەو گیانە فیداكاریی‌و پڕ لەخۆبوردنە پەندوەرگرین‌و بەسەر تەنگ‌و چەڵەمەكانی ژیاندا زاڵ ببین‌و هیچ كۆسپێك لامان گران نەبێت، لە پێناوی ئارمان‌و ئامانجە پەسەندەكاندا كۆڵ نەدەین. چونكە ئێمەش شوێنكەوتووانی ئەو كۆمەڵە سەرەوەرەو ئەو قوتابخانە پڕ لە وانە بەرزو مامۆستا پلەوپایە بەرزانەین، كە هەرگیز سڵیان لە هیچ لەمپەرو تەگەرەو ناڕەحەتییەك نەكردووەتەوە.
ڕۆڵى ئافره‌تان و به‌شداریكردنیان له ڕووداوى هیجره‌تدا
له یادى به‌سه‌رهاتى كۆچكردندا له مه‌ككه‌وه بۆ مه‌دینه، ئافره‌تان شێره‌به‌شیان هه‌بوو، ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌نده‌ى ئافره‌تان نازناوو ناونیشانیان بۆ دروست بووه، پیاوان بۆیان دروست نه‌بووه،. چونكه له‌ژێر ماناو ناوه‌رۆكى هه‌ر یه‌ك له‌م نازناوانه‌دا داستانێك هه‌یه: (محذّرة النبي)، (ذات النطاقین)، (أول ضعینة في الإسلام)، (ذات الهجرتین) و (صاحبة الشاة).. ئه‌مانه هه‌موو نازناوى ئافره‌تانێكن كه له بۆنەی هيجرەتدا لە لایه‌نى زانیاریی پارێزیی و هاوكاریی لۆجستیی كۆچكردن‌و سه‌رشێواندن له دوژمنان‌و پاراستنى ئاسایش‌و خزمەت و كارئاسانیی بۆ پرۆسه‌ى كۆچى پێغه‌مبه‌رى خوادا، ڕۆڵی تایبه‌تیان هه‌بووه.. هتد
قورئان و كۆچ و ئافرەتان:
پێش ئاماژه به‌و داستانه پڕ له جوامێرییانه، گرنگه ئه‌وه بزانین كه قورئانى پیرۆز به بایه‌خه‌وه ڕۆڵى ژنانى له كۆچكردندا تۆمار كردووه. ئایه‌ته‌كانى (10) بۆ (12)ى سوره‌تى (الممتحنة) تایبه‌تن به كۆچى ئافره‌تانه‌وه، كه ژماره‌یه‌ك ئه‌حكامى زۆر گرنگیان له‌خۆ گرتووه‌و لێره‌دا جێی باسكردنیان نابێته‌وه، وه‌ك: باسى كۆچكردنیان، تاقیكردنه‌وه‌یان، نه‌گێڕاندنه‌وه‌یان بۆ وڵاتیان، پاراستنیان لە دەست نەیارو دوژمنانیان، خه‌رج‌و نه‌فه‌قه‌كێشانیان، ماره‌بڕینى كچان‌و بێوه‌ژنانیان، به‌ڵێن‌و به‌یعه‌تدانیان، به‌یعه‌توه‌رگرتنى پێغه‌مبه‌رى خوا لێیان، داواى لێخۆشبوونیان لاى خواى میهره‌بان.. جگه له‌وه له هه‌موو جێگاكانی ترى قورئاندا كه باس له كۆچكردن كراوه، ئافره‌تانیش ده‌گرێته‌وه..
ئافرەتە كارەكتەرەكانی پانۆرامای كۆچ:
1- سه‌ره‌تا (محذّرة النبي) ــ كه ئاماژه‌مان پێكرد ـ نازناوى ئافره‌تێكى پیر بوو، كه ته‌مه‌نى له سه‌د ساڵ تێپه‌ڕى بوو، ناوى ڕه‌قیقه كچى صه‌یفی بوو، ئاگاى له پیلانى سه‌ركرده‌كانى قوره‌یش بوو بۆ كوشتنى پێغه‌مبه‌رى خوا. بۆیه به نهێنیى سه‌ردانى پێغه‌مبه‌رى كردو پێی وت: من ئاگام له ئاوا پیلانێكه، وا باشه شارى مه‌ككه به‌جێ بێڵیت‌و كۆچ بكه‌یت، لێره‌وه نازناوى (محذرة النبي)ى به باڵادا بڕا، واته: ئاگاداركه‌ره‌وه‌ى پێغه‌مبه‌ر!.
2- دووه‌م پاڵه‌وانى ئه‌و ڕووداوە، ئه‌سماى كچى ئه‌بوبه‌كره، ناسراو به (ذات النطاقین)، كه ئه‌م نازناوه‌ش داستانێكى جوامێریی له پشتییه‌وه‌یه. ئه‌سما كچێكى لاوى به بڕواو وریاو ئازاو نه‌ترس بوو. له سه‌رچاوه مێژووییه‌كاندا هاتووه كه ئه‌بوجه‌هل به ئاماده‌بوونى ده‌یان كه‌س له سه‌رانى قوره‌یش، زۆرى هێنا بۆ ئه‌سما كه ڕاستییه‌كه‌یان پێ بڵێت‌و ئه‌و شوێنه‌یان بۆ بدركێنێت كه پێغه‌مبه‌رى خواو باوكى بۆی چوون و خۆیان تێدا حەشار داوە، به‌ڵام ئەسما هیچى نه‌دركاند، چه‌ندین جار دووباره‌ی كرده‌وه، به‌ڵام گوێى نه‌دایێ. ئه‌بوجه‌هل هه‌ستى كرد كه به‌وه شكۆى شكاوه، بۆیه به‌ده‌م جوێندانه‌وه، به هه‌موو هێزییه‌وه زللـه‌یه‌كى دا له ئه‌سماو كه‌وته سه‌رزوه‌ى‌و گواره‌ى گوێی قرتاند.
لەگەڵ ئەوەشدا ئه‌سمای دلێر هه‌ر ته‌سلیم نه‌بوو، هیچ نهێنییه‌كى نه‌خسته ڕوو. به پێچه‌وانه‌وه دواتر له ماوه‌ى ئه‌و ڕۆژانه‌دا كه پێغه‌مبه‌رى خواو ئه‌بوبه‌كر له ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا خۆیان حه‌شار دابوو، ڕۆژانه دەنگوباسی كۆ دەكردەوەو خۆراكى ئاماده ده‌كردو له تاریكایی شه‌وداو به ناو ئه‌و به‌رده‌ڵان‌و زيخ ولم و كه‌ژو كێوه سه‌خته‌دا به دزيى چاودێرە سيخوڕەكانى قوره‌یشه‌وه، ئاوو خوارده‌مه‌نى بۆ ده‌بردن‌و هەواڵەكانی ناو شاری مەككەو دەوروبەری بۆ دەگێڕانەوە، گوێیشى له‌وه نه‌بوو كه پێی بزانرێت‌و ئازار بدرێت.
له سه‌رێكى تره‌وه ژیریی‌و سه‌لیقه‌ى ئه‌سما له ڕووداوێكى تردا ده‌رده‌كه‌وێت، كاتێك (ئه‌بوقو‌حافه)ى باپیرى ـ باوكی ئەبوبەكر، كه موسڵمان نه‌بووبووـ ویستى له ڕێی گوشارى ده‌روونیی‌و خێزانییه‌وه، ناچارى بكات كه هاوكاریی باوكى‌و پێغه‌مبه‌ر نه‌كات، وتى: "ئه‌سما! من دڵنیام كه ئه‌بوبه‌كرى باوكت هه‌رچى سامانى هه‌یه بردوویه‌تى‌و درهه‌مێكى بۆ به‌جێ نه‌هێشتوون"! ئه‌سما وتى: "نه‌خێر باپیره، باوكم خێرێكى زۆرى بۆ به‌جێ هێشتووین." چوو هه‌ندێك وردە چه‌وى پانكۆڵه‌ى خسته ناو توره‌كه‌یه‌ك‌و ڕایوەشاندو ده‌ستى باپیره‌ى خسته سه‌ر تورەكەكەو وتى: "باوكم ئەمەی بۆ به‌جێ هێشتووین". لە باپیرەی وابوو هەموو درهەمن.
دیرۆكى پێبه‌خشینى نازناوى (ذات النطاقین)یش له‌وێوه هاتووە، كاتێك بوخچه‌ى سه‌فه‌ره‌كه‌ى بۆ باوكى‌و پێغه‌مبه‌رى خوا پێچایه‌وه، پێویستى به په‌تێك هه‌بوو كه ده‌مى بوخچهكهى پێ ببه‌ستێ، له‌و كاته‌دا هیچى ده‌ست نه‌كه‌وت، بۆیه گورج پشتوێنه‌كه‌ى كە بە قه‌دى خۆیەوە بوو، كرده‌وه‌و لە ناوەڕاستدا هەڵیقڵیشاندو كردى به دوو كه‌رته‌وه، به كه‌رتێكیان ده‌مى بوخچهكهى به‌ست‌و ئه‌وى تریانى به‌سته‌وه به قه‌دى خۆیدا.
پێغه‌مبه‌رى خوا فه‌رمووى: خوا له به‌هه‌شتدا له جێى ئه‌و پشتوێنه‌ت دوو دانه پشتوێنت بۆ دانێ: (أَبَدَلَكِ الڵّهُ بِنِطاقِكِ هَذا نِطاقَیْنِ فِي الْجَنَّة‌ِ) (صه‌حیحى موسلیم، به ژماره: 2545)، له‌و كاته‌وه نازناوى (ذات النطاقین)ى پێ به‌خشرا. بۆ خۆیشى دواتر به ناڕه‌حه‌تییه‌كى زۆر كۆچى كرد بۆ مه‌دینه، له كاتێكدا باردار بوو به (عبدالله)ى كوڕى زوبه‌یره‌وه، بۆیه بە عبد اللە ده‌گوترێ: یه‌كه‌م له‌دایكبووى كۆچبه‌ران له مه‌دینه.
3-) (أول ضعینة في الإسلام)يش نازناوى ژنه قاره‌مانێكى سێیه‌مه، كه تۆمارێك له جوامێریی له‌خۆده‌گرێت. ئه‌وه نازناوى له‌یلاى كچى (أبو حثمة)ى قوره‌یشییه، هاوسه‌رى یاوه‌رى پێغه‌مبه‌رى خوا عامرى كوڕى ڕه‌بیعه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له مێژووى ئیسلامدا یه‌كه‌م ژنێك بووە كه به ته‌نها سوارى وشتر بووەو كۆچى كردووه، ناونراوه (أول ضعینة في الإسلام)، واته: یه‌كه‌م ئافره‌تێك كه له ناو كه‌ژاوه‌داو به‌سه‌ر وڵاخه‌وه سه‌فه‌ر بكات. ئه‌م ئافرەته له تاك تاكه موسڵمانه‌كانى مانگى یه‌كه‌مى پێغه‌مبه‌رایه‌تیی بوو، له كۆچبه‌رانى حه‌به‌شه‌ش بوو. له مێژوودا هاتووه كاتێك ویستیان كۆچ بكه‌ن بۆ حه‌به‌شه، عومه‌رى كوڕى خه‌تتاب ـ كه هێشتا موسڵمان نه‌بووبوو ـ فرسه‌تى هێنا، له كاتێكدا كه عامرى مێردى له ماڵه‌كه‌یان چووبووه ده‌ره‌وه، چووه سه‌ریان‌و وتى: "له‌یلا! به ته‌ماى چین؟ وا دیاره به ته‌ماى كۆچكردنن؟" له‌یلا بوێرانه وتى: "به‌ڵێ، كۆچ ده‌كه‌ین بۆ سه‌رزه‌وییه‌ك له سه‌رزه‌وییه‌كانى خوا، كه له‌به‌ر خواپه‌رستیمان ئازار نه‌درێین، چونكه ئێوه ئازارتان داین‌و ئێمه‌تان چه‌وسانده‌وه، به‌شكو خوا ده‌روویه‌كمان لێ بكاته‌وه". ئه‌و ئافره‌ته یه‌كێك بوو له‌و چوار ئافره‌ته‌ى كه له مانگى ڕه‌جه‌بی ساڵى پێنجى پێغه‌مبه‌رایه‌تیدا كۆچیان كرد بۆ حه‌به‌شه.
ئه‌م ئافره‌ته زۆر ئازایانه كۆچى كرد بۆ مه‌دینه‌ش، بۆیه ناونرا: (أول ضعینة في الإسلام)، بۆیه كە چووە تەمەنەوە پێغه‌مبه‌رى خوا زۆر ڕێزى لێ ده‌گرت‌و زوو زوو سه‌ردانى ده‌كرد.
4- چوارەم كارەكتەر له ژنانى هه‌ڵكه‌وتووى وێستگه‌ى كۆچ، (أم سه‌له‌مه)ى خێزانى (أبو سه‌له‌مه)ى مه‌خزومى یه، كه ساڵێك له مێردى دابڕاو سه‌ره‌نجام شێرانه به ته‌نها كۆچى كرد بۆ شارى مه‌دینه، له ماوه‌ى ئه‌و ساڵه‌داو له‌و گه‌شتى كۆچه‌یدا ئه‌وه‌نده ناڕه‌حه‌تیی بینى، وتى: سوێند به‌خوا! ئه‌وه‌ى به‌سه‌ر خانه‌واده‌ى (أبو سه‌له‌مه)دا هاتووه، گومان نابه‌م له ئیسلامدا به‌سه‌ر هیچ كه‌سدا هاتبێت: (واَللّهِ مَا أَعْلمُ أَهْلَ بَیْتٍ في الْإِسْلامِ أَصَابَهُمْ مَا أَصَابَ آلَ أَبِی سَلَمَة‌َ)، شایانی باسە ئەم ئافرەتە دواتر بێوەژن كەوت و پێغەمبەری خوا خواستی و بووە یەكێك لە دایكانی موسڵمانان. (سیرة ابن هشام، 1/684).
5- أم معبد، عاتكه كچى خالدى خوزاعى، ناسراو به (صاحبة الشاة)، خاتوونه قاره‌مانى پێنجەمە، ئه‌و ئافره‌ته‌ى كه له سه‌ره‌ڕێى كۆچدا له خێمه‌كه‌یدا میوانداریی پێغه‌مبه‌رو ئه‌بوبه‌كرى كردو پشتیوانیی لێكردن، به بێ ئه‌وه بیانناسێت. كاتێك ئه‌و به‌ڕێزانه برسییه‌تیی‌و تینوویه‌تیی زۆرى بۆ هێنان، گه‌یشتنه نزیك خێمه‌ى ئه‌و ئافره‌ته، پێیان وت: "ئه‌مانه‌وێ به كڕین شتێكت لێ بكڕین، به‌رى دڵمان بگرێت". وتى: "هیچم نیه جگه له‌و مه‌ڕه لات‌و لاوازه". پێغه‌مبه‌رى خوا فه‌رمووى: مۆڵه‌ت هه‌یه بیدۆشم؟ وتى: فه‌رموو. پێغه‌مبه‌رى خوا ده‌ستى خسته سه‌ر پشتى مه‌ڕه‌كه‌و دۆعاى به‌ره‌كه‌تى بۆ كرد. گوانى مه‌ڕ پڕ بوو له شیر، هه‌ردووكیان (پێغەمبەرو ئەبوبەكر) تێر بوون، به‌شى ژنه‌كه‌و هاوسه‌ره‌كه‌شی مایه‌وه. دواتر كه مێرده‌كه‌ى هاته‌وه‌و به‌سه‌رهاته‌كه‌ى گێڕایه‌وه، زانییان كێ بوون‌و چى ڕووى داوه، پاشتر باسی ژیانى ئه‌و ئافره‌ته بووه باسى ئه‌و دوو میوانه به ویقارو به‌ڕێزو سه‌نگینه.
ئه‌م خاتوونه - هه‌رچه‌ند وه‌ك وتمان: پێغه‌مبه‌رو ئه‌بوبه‌كرى نه‌ئه‌ناسی- به‌ڵام وه‌صفێكى زۆر سه‌یرو دوورو درێژى پێغه‌مبه‌رى خواى كرد بۆ مێرده‌كه‌ى، به‌شێكى ئه‌مه بوو كه وتى: "یه‌كێكیان زۆر سیماجوان‌و نورانیی بوو، ڕووخۆش، ڕه‌وشتبه‌رز، به ویقارو به حیشمه‌ت، زمانشیرین، خۆشگوفتار بوو.." مێرده‌كه‌ى وتى: "ئه‌وه ئه‌و پیاوه تۆ باسی ده‌كه‌ى ئه‌وه‌یە كه قوره‌یش باسی ده‌كه‌ن، خۆزگه هاوڕێییه‌تیم ده‌كرد، شەرت بێ خۆم بگه‌یه‌نمه لاى". ئه‌وه بوو دوایی هه‌ردووكیان كۆچیان كرد بۆ مه‌دینه‌و موسڵمان بوون.
6- شەشەم خاتوونی قارەمانی کۆچ: (أم أیمن) به‌ره‌كه كچى (ثعلبة)ى حه‌به‌شی یە، كه تۆشه‌ى ڕێگه‌ى دا به شانیداو به تاقى ته‌نها مه‌ككه‌ى به‌جێ هێشت‌و ڕێگه‌ى مه‌دینه‌ى گرته پێش، كه (400)كم نێوانیانه، ته‌نانه‌ت له ناو ڕێگاو له‌و سارا وشك‌و گه‌رمه‌داو به ته‌نهایی ئاوو ئازووقه‌ى لێ بڕاو خه‌ریك بوو له تینوواندا تیابچێت، تا
خوا فریاى كه‌وت و له شوێنێكدا بینى كه دۆڵچه‌یه‌كى ئاو شۆڕ بووه‌ته‌وه، تێری خواردەوە، تا تینوویه‌تى شكا.
ئه‌مانه‌ى ئاماژه‌مان پێكردن نموونه بوون، ئه‌گه‌ر نا چه‌ندینى تر له مه‌لحه‌مه‌ى كۆچدا ناویان هاتووه‌و ڕۆڵى گرنگیان بینیوه، وه‌ك: عائیشه‌ى هاوسه‌رى پیغه‌مبه‌رى خوا ، زه‌ینه‌ب كچى جه‌حش، حه‌منه كچی جه‌حش، (أم حبیب)، (جذامة) كچى جه‌نده‌ل، (أم حبیب)ی كچی ثومامه، (أم قیس) و.. چه‌ندینى تر.
ئه‌مه‌و جگه له ڕۆڵى كاریگه‌رو چالاكانه‌ى ژنه پشتیوانانى مه‌دینه كه داستانى به‌سه‌رهاتى كۆچیان پڕ كردووه‌و زۆربه‌یان ئاماده‌بوون سامان‌و ماڵه‌كانیان بكه‌ن به دوو به‌شه‌وه، تا پرۆسه‌ى (موئاخات)و برایه‌تیی نێوان كۆچبه‌ران‌و پشتیوانان ـ كه پێغه‌مبه‌رى خوا پلانى بۆ كێشا بوو ـ سه‌ركه‌وتوو بێت.
ئه‌م ڕووداوو نموونانه له‌و وێستگه مێژووییه‌دا پێمان ده‌ڵێن كه: ژن‌و پیاو دوو ڕه‌گه‌زى پێكهێنه‌رى كۆمه‌ڵگەى ئیسلامین، بۆیه هه‌ردووكیان تۆماركارى مێژوون‌و ته‌نها له ڕووى ئه‌ركه‌وه باس له هه‌ندێك جیاوازیی‌و تایبه‌تمه‌نییان كراوه، ئه‌ویش بۆ بینینى ڕۆڵى بنه‌ڕه‌تیی‌و جێبه‌جێكردنى ئه‌و به‌رپرسیارێتییه‌ى كه پێویستى به هاریكاریی‌و ته‌واوكاریی هه‌یه.
لەم بابەتەدا كە لە زنجيرەیەکی (11)ئەڵقەییدا پێشکەشمان کردن - بینیمان كە ڕووداوى هیجره‌ت گه‌له‌رییه‌كى پڕ له تابلۆى وانه‌و په‌ندو عیبره‌ته، به‌ش به‌شه‌و هه‌ر به‌شه‌ى پڕه له وێنه‌ى گۆیا. لێره‌دا به خاڵ ئاماژه به هه‌ندێكیان ده‌كه‌م‌و تامه‌زرۆیان ڕه‌وانه‌ى باخچه‌ى (سیره) ده‌كه‌م‌و خۆیان سه‌رپشك ده‌كه‌م بۆ گوڵچنین:
- لەم گەلەرییە پڕ لە تابلۆیەدا تابلۆى ڕاده‌ى دڵسۆزیى‌و خه‌مخۆریى پێغه‌مبه‌رى خوا بۆ یارانیمان بینی، كه جگه له خۆى‌و سه‌روه‌ران (ئه‌بوبكرو عەلى)ـ كه بۆ كارى تایبه‌ت هێشتنیه‌وه، كه‌سى پێش خۆى نه‌هێشته‌وه.
- هەروەها تابلۆكانی: میهرەبانیی و سۆزی پێغەمبەری خوا ، ڕێزو خۆشه‌ویستیى ئه‌بوبكرى ڕاستگۆ، له‌خۆبورده‌یى‌و ئازایه‌تیى عه‌لى، وریایی‌و نه‌ترسیی خاتوو ئه‌سما، ورده‌كاریى‌و ته‌كتیك‌و نه‌زم‌و ڕێكوپێكى پرۆسه‌كه، پاراستنى نهێنیى و چه‌واشه‌كردنی دوژمن، خۆشه‌ویستیى‌و دڵسۆزیى یارانى مه‌دینه، حه‌زكردن به سه‌ربه‌ستیى‌و گه‌ڕان به‌دوایدا، بنیاتنانى مزگه‌وت وەک مه‌ڵبه‌ندى پەرستش و په‌روه‌رده‌‌و فێركردن و پێگەیاندن، برایه‌تیى ئیسلامیی، دروستكردنى كۆمه‌ڵگه، پێكهێنانى ده‌وڵه‌ت، په‌یمانبه‌ستن له‌گه‌ڵ گشت لاو چه‌ندین‌و چه‌ندین وانه‌ى تر.
- وێستگەیەكی تری گرنگ ئەوەیە كە هه‌روه‌ك هیجره‌ت‌و كۆچكردنى لاشه‌یى هه‌یه، ده‌كرێ مرۆڤى بڕوادار بۆ ده‌روونیشى له كۆچكردن سه‌رمه‌شق وه‌ربگرێت‌و له جیهانى گوناهه‌وه خۆى كۆبكاته‌وه ڕووه‌و خواپه‌رستیى بێگه‌رد. ئه‌مه له قورئانى پیرۆزدا هاتووه، كاتێك ده‌فه‌رموێ: (ففروا إلى الله إني لكم منه نذير مبين) الذاریات/50. یان پێغه‌مبه‌رى خوا له ناساندنى كه‌سی كۆچكردوودا له فه‌رمووده‌یه‌كى (صه‌حیح)دا ده‌فه‌رموێ: (والمهاجر من هجر ما نهى الله عنه). (بوخارى/10، موسليم/ 40).
زۆر جێى خۆیه‌تى كه هه‌رده‌م له‌بیرى ئه‌م كۆچ‌و ڕه‌وه گشتییه‌دا بین، ڕووه‌و په‌روه‌ردگارى مه‌زنمان‌و پشت له (ما نهى اللە) هه‌ڵكه‌ین‌و به‌خۆخستنه به‌ر قاپیى هەمیشە كراوه‌ى خوای گەورە، زاخاوى ڕۆژانه‌ى ته‌مه‌نمان بده‌ین‌و له بۆته‌ى په‌رستشدا خۆمان قاڵ بكه‌ین، به تایبه‌تى بۆ ئێمهو له‌م سه‌رده‌مه پڕ له ته‌م‌ومژ‌و ژه‌نگ‌و ژاره‌دا.
به‌م بۆنه‌یه‌وه‌و ساڵانە له یادى كۆچكردنى پیرۆزدا، هه‌ق وایه زیاتر له هه‌ركات‌و ساتێك بچینه‌وه خزمه‌تى ئاینه مه‌زنه‌كه‌مان‌و كێشه‌و گیرو گرفتە ده‌روونیى‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه هه‌مه‌چه‌شنه‌كانمان له پێشده‌م سه‌كۆى یاسا به‌رزه خواییه‌كانماندا یه‌كاڵا بكه‌ین‌و به ئینصاف‌و نیازمه‌ندیى‌و قه‌ناعه‌ته‌وه، سه‌ر له ده‌رمانخانه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌ى بده‌ین‌و ئه‌وه‌نده به چاره‌‌سەرو جورعه (مسكّن)ـه‌كانه‌وه ته‌مه‌نى خۆمان نه‌دۆڕێنین‌و هه‌وڵى چاره‌ى ڕیشه‌یى‌و سه‌ره‌كیى بده‌ین. كه ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌كدار‌و به‌ویژدان‌و حه‌قویست بین له خزمه‌تى ئیسلامداـ كه به‌رنامه‌ى خواى خاوه‌نى ئێمهو تێكڕاى گه‌ردوونه ـ ده‌گه‌ینه ئه‌نجام‌و گرێكوێره‌كان واڵا ده‌بن‌و چه‌شمه‌ندازه موسته‌قبه‌لییه‌كان ڕوون ده‌بنه‌وه. خۆ هیچ نه‌بێت له سه‌ره‌تاوه به شنه‌ى بڕوا به خواو پشتپێبه‌ستنى، دڵئارام ده‌بینه‌وه‌‌و گیروگرفته‌كان لامان ئاسان ده‌بنه‌وه‌‌و ڕێگا چاره‌كان نزیك ده‌بنه‌وه‌‌و تین‌و ته‌وژمى تایبه‌ت‌و خودابه‌خش بۆ داهاتووش دێنینه ده‌ست.
ئه‌مه ڕاستییه‌كه ئه‌هلى خۆى نه‌ك هه‌ر تێى گه‌یشتوون به‌ڵكو پێى گه‌یشتوون‌و چه‌شه‌یشى بوون. هیوادارم هه‌موو خه‌مخۆرانى گه‌ل‌و وڵاتمان له سایه‌ى ئه‌م حه‌قیقه‌ته‌دا خۆیان‌و هه‌موو لا بحه‌وێننه‌وه‌‌و به شنەى ڕەحمەتى خودایى‌و له به‌هارى كۆچكردندا، دڵان فێنك بكەنەوەو به‌ره‌و هه‌وارى په‌شیمانیى‌و هاوسێیه‌تیى خواى گه‌وره كۆچ بكەن.. [قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ] سبأ/46.
لە بەندەوە سوپاس بۆ بەڕێزتان کە خوێنەری ئەڵقەکانی ئەم بابەتە بوون.
بۆچوونه‌کان