ماوەیەك لەمەوپێش لەگەڵ چەند دۆستێک تاوتوێی پاڵنەرە بنەڕەتییەکانى ململانێى تەوژمى ئیسلامیی میانەڕەو و عەلمانییەتی توندڕەویی ناوچەکەمان دەکرد. لە نێوان چەند بۆچوونێکدا، بەندە سوور بووم لەسەر ئەوەى پاڵنەرە سەرەکییەکە بۆ ئەو ململانێ توندە، ڕەهەندى فیکریی و (ئایدیۆلۆژی) هەیە، واتە ئەگەر تۆى (ئیسلامیی میانەڕەو) ئازادیخواز و دادگەر و مرۆڤدۆستى تەواو عەیاریش بیت، بەهۆى هۆگریی و پاشخانە ئیسلامییەکەتەوە، هەر نەخوازراوی و ناپەسەندی و دوژمنى.
ساڵانێکە بە پلانێکى دۆزەخییانە، ئیسلامییە میانەڕەوەکانى دونیایان بەوە سەرقاڵ کردووە، کە گومان لە دیموکڕاسی بوونیان ببرێ و ڕێزگرتنیان لە مافی مرۆڤ و بڕوایان بە ئازادییەکان، بخرێتە ژێر پرسیارەوە؛ بۆ ئەوەى هەمیشە لە مەوقیعى داکۆکیکردن لە خۆیاندا بن و نەیانپەڕژێتە سەر ڕیسواکردن و بەرمەڵاکردنى پلان و پیلانە دۆزەخییەکانى ئەوان.
بۆیە کاتى هاتووە ئیسلامییە میانەڕەوەکان دەرکى ئەم ڕاستییە بکەن و چى دى ئەوەندە خۆیان لە بازنەى تۆمەتباریدا نەبیننەوە، بەڵکوو هاوتەریب لەسەر دوو جەمسەر کار بکەن:
یەکەمیان: بەردەوام لە ڕەهەندى زاتییەوە لە بیرى پێداچوونەوەى دونیابینى خۆیاندا بن و گەشە بە هزر و دیدیان بدەن و هەڵەکانى خۆیان ببیننەوە، (کە بە لاى بەندەوە یەکێکیان ئەم خوێندنەوە نوێیەیە).
دووەمیشیان: لە ڕووى بەربەرەکانێوە لە بیرى هەڵتەکاندنى بۆچوون و هەڵوێستە چەوتەکانى نەیارانیاندا بن، هه‌ڵبه‌ت لەسەر بنەماى (بالتی هی أحسن)، کە ئێستە کاتى ئەم قۆناغەیە، قۆناغى خستنەڕووى عەیب و عارى نەیاران، پاش ساڵانێکى زۆر لە گەیاندنى پەیام و پێشکەشکردنى نموونەى کردەیی و بەڵگەى زۆر، هه‌ڵبه‌ته لە ڕێى دایەلۆگ و گفتوگۆى هێمنانەوە، ئەوە كە قوڕئانی پیرۆز بە دەستەواژەی (وجادلهم بالتی هی أحسن) گوزارشتی لێ كردووە.
ڕاستە سروشتى ململانه‌ى ئێمەی موسوڵمانانی سەدەی بیست و یەك، لەگەڵ پەێڕەوانى پێغەمبەران(سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێ) ــ لە هەندێ ڕووەوە ــ جیاوازە، بەڵام لە کرۆک و جەوهەردا یەک شتە. لێرەوە پێم باشە لە واتاى ئەم چەند ئایەتە ورد ببینەوە، کە وێناى کرۆکى ململانێکە دەکەن، ئەڵبەتە ململانێى (ئەهلى کتاب) و موسوڵمانان، من پێم وایە ئەهلى کیتاببوون بۆ ئەم سەردەمە، هەموو خاوەن فیکر و ئایدیا و ڕەوتە پەیامدارەکان دەگرێتەوە. کاتێ ئەوەمان زانى جێى خۆیەتى لە واتا و مەدلولى ئەم چەند ئایەتە ورد ببینەوە، کە وێناى کرۆکى ئەو ململانێیەى نێوان پەیامدارەکان دەکەن:
«وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ ۚ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ ۚ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ ۚ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ إِنَّكَ إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِينَ ، الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ ۖ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ، الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ ۖ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ، وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» (سووڕه‌تی به‌قه‌ڕه/١٤٥-١٤٨)
واتە: ئه‌گه‌ر بەهەر بەڵگەیەکەوە بێیتە لای ئه‌وانه‌ی كتێبیان بۆ هاتووه و (بته‌وێت شوێنی ڕاستی بكه‌ون و ڕوو بكه‌نه ڕووگه‌ی تۆ) ڕووی تێ ناكه‌ن. تۆش ڕوو ناکەیتە ڕووگه‌ی ئه‌وان، خۆشیان (یەک نین) و شوێنكه‌وته‌ی ڕووگه‌ی یەکتر نابن. خۆ ئه‌گه‌ر تۆ شوێن هه‌وا و ئاره‌زووی ئه‌وان بكه‌ویت ـ دوای ئه‌وه‌ی زانستت بۆ هات ــ ئەوە ده‌چیته ڕیزی سته‌مكارانه‌وه (١٤٥). ئه‌وانه‌ی كتێبمان پێداون، محەممەد پێغه‌مبه‌ر(دروودی خوای لێ بێ) هەر وەک نه‌وه‌كانی خۆیان ده‌ناسن، بێگومان ده‌سته‌یه‌ك له‌وان لەگەڵ ئەوەى ڕاستیی دەناسن، ده‌یشارنه‌وه (١٤٦). حه‌ق و ڕاستی له لایه‌ن په‌روه‌ردگارته‌وەیە، نه‌كه‌ی له ڕیزی ئه‌و كه‌سانه‌دا بیت كە بەگومان و دوودڵن (١٤٧). هه‌ر گه‌ل و میلله‌تێك ڕووگه و ئاراستەیەکی هه‌یه، خوا ڕوویان وه‌رده‌چه‌رخێنێت بۆ لای، (کەواتە ئێوه‌ی موسوڵمان) پێشبڕكێ بكه‌ن له چاكه‌كاندا، له هه‌ركوێ بن، خوا هه‌مووتان دێنێتەوە، به ڕاستی خوا بە توانایە به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا (١٤٨).
دەستشلكردنی ئیسلامییەكان
لەم ئاقارەدا ڕاستییەكی تاڵ هەیە كە دەبێت هەموومان دانی پێدا بنێین، ئەویش ئەوەیە كە لە سەرەتای سەرهەڵدانی بێداری و ڕابوونی ئیسلامیی هاوچەرخەوە ـ لە ساڵانی سییەكانی سەدەی بیستەمەوەـ تاكو كۆتایی سەدە و بەدیاریكراوی تا ڕووداوی (١١)ی سێپتەمبەری (٢٠٠١ز) و ساڵانی دواتر ــ ڕەوتی ئیسلامیی بە هەموو تەیفەكانییەوە لە هەڵوێستی بەهێزی گەیاندنی بیری ئیسلامیدا بوون، سەركەوتووانە و بە شانازییەوە تایبەتمەندییەكانی بۆچوونی ئیسلامییان بە گوێی خەڵكیدا دەدا، هەروەها پووچی وناكارایی بیر و بۆچوونە دژ بە ئیسلامییەكانیان دەخستە ڕوو. بە كورتی و ڕوونی زیاتر لەوەی لە هەڵوێستی بەرگری لەخۆكردندا بن، لە هەڵوێستی ڕەخنەگرتنی بەرامبەر و بەرمەڵاكردنی ناتەواوییەكانی بیرۆكە زەمینییەكاندا بوون، بەتایبەتی سیستمی سۆسیالیستی و سەرمایەداری، وەكوو دوو قوتابخانەی زەقكراوەی ئەو قۆناغە. بەڵام لە دوای ڕووداوی سێپتەمبەر و كاردانەوەكانییەوە، بە تایبەتی زەقكردنەوەی دەستەواژەكانی (تیرۆر) و توندڕۆیی ئایینیی (ئوسولییەت) و (ئیسلامی سیاسی) و زەقكردنەوەی ئیسلامۆفۆبیا و..هتد ــ كە ئامانج لێی بە تۆمەتبارناساندنی هەموو ئیسلامییەكان بووــ هاوكێشەكە پێچەوانە بووەوە و ڕەوتی ئیسلامیی ــ بە شێوەیەكی گشتیی ــ كەوتە بازنەی پاكانە بۆ خۆهێنانەوە و داكۆكی لەخۆكردن و گەڕان بە دوای خاڵە هاوبەشەكانی ئیسلام لەگەڵ بیری لیبرالیزم و دەرهاویشتە فیكرییەكانی خۆراوا كە ڕەنگە لە جەوهەری زۆرێكیاندا لەگەڵ پرەنسیبە ئیسلامییەكان یەك بگرنەوە، وەك دەستەواژەكانی: پێكەوە ژیان و نوێگەری و ئازادیخوازی و كرانەوە و ئازادی و مافی مرۆڤ و دیموكراسی و مرۆڤسەنتەری و..هتد. واتە: بە كورتی لە پێگەی هێرش و خۆناساندن و تەبلیغی بەهێزەوە، كەوتنە پێگەی دیفاع لەخۆكردن و پاساوهێنانەوە، بگرە تا ڕادەیەك كەوتنە ژێر كاریگەریی ئەدەبیاتی بەرەی سیكۆلاریزم و دووبارەكردنەوەی هەندێك لە دەستەواژە و زاراوەكانیان، بە تایبەتی ئەو بەشەیان كە وا دەزانرا هاوئاوازییەكی لەگەڵ بیری ئیسلامیدا هەیە، یان بەلای كەمەوە دژایەتییەكی لەگەڵ بونیاد و پاشخانی فیكری ئیسلامیدا نییە، ئەمەش بە نیاز و مەبەستی پاك وێناكردنی ساحەی خۆیان و بەدوورگرتنی پەیڕەوانی ڕەوتی ئیسلامیی میانەڕەو و ئایینی ئیسلام لە تۆمەتی توندڕەویی و ئوسولییەت و تیرۆر.
قۆناغی نوێ و داخوازییەكی نوێ
جا، قسە ئەمەیە كە پاش شكستە یەك لە دوا یەكەكانی بەرەی سیكۆلاریزم لە زەمینەی پێكەوە هەڵكردندا و دەركەوتنی نیازە پاوانخوازییەكانیان و زاڵبوونی زمانی ئایدۆلۆژییان و مامەڵەی نادادگەرایەیان لەگەڵ ئیسلامخوازان و گواستنەوەی كایەی ململانێ لەگەڵ ئیسلامییەكان، لە ململانێی شەریفانەی پڕۆژەی خزمەتكردنەوە بە نەتەوە و نیشتیمان و مرۆڤایەتی، بۆ ململانێی ئایدیۆلۆژی و بایەخدانەنان بۆ خاڵی هاوبەش و ونبوونی گیانی پێكەوە ژیان، كاتی ئەوەیە ئیسلامییەكان بە ئەولەویاتی مامەڵە و گوتاریاندا بچنەوە و نەوەی نوێ لەسەر ڕۆحی شانازی بەخۆوەكردن باربهێنن و كەموكورتییەكانی بەرامبەرەكانیان لە لا ڕوون كەنەوە و واز لە ئەدەبیاتی موجامەلە و ئاوازی لاساییكردنەوە بهێنن، ئەڵبەتە دووبارەی دەكەمەوە كە ئەمە هەمووی لەسەر بنەما قوڕئانییەكەی (بالتی هی أحسن)، واتە لە ڕێی وێناكردنی دادگەرانە و هەڵسەنگاندنی واقیعییەوە، چونكە ئەو ڕادەیەی فەرمانی نەگۆڕی خواییە: (وقل لعبادی یقولوا التی هی أحسن)، (وقولوا للناس حسنا)، (وإذا قلتم فاعدلوا).. هەروەها بە مەرجی كۆڵنەدان و وازنەهێنان لەو چەمك و قەناعەتە فیكرییانەی كە دەچنە خانەی بنەما نەگۆڕ و چەسپاوەكان لە فیكری ئیسلامیدا، وەك: بڕوابوون بە ئازادیی بیروڕا و ئاشتیی و پێكەوەژیان و فرەیی و خەباتی مەدەنیی و مرۆڤدۆستیی و دادگەریی كۆمەڵایەتیی و دەساودەسكردنی دەسەڵات و..هتد.
نووسينى: د. عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز
هەرێمی كوردستان - سلێمانی
بۆچوونه‌کان