بناغە مەعریفی و مرۆییەكان لای قوتابخانەی ئەخلاقی عیرفانی
عاریفەكان جەخت دەكەنەوە لە ڕێبازی شهوودی قەلبی، ڕێبازە هەستی و عەقڵییەكان بەڕێبازێكی كەم و كورت دادەنێن لە بەدەستهێنانی مەعریفەدا. مرۆڤ لە ڕێگەی ساف و پاڵفتەكردنی ڕۆحەوە هەست بە دراوشانەوەی ڕاستییەكان و حەقیقەتیبوون دەكات. لێرەوە ئەوە بەدەر دەكەوێ كە حوججە لە عیرفاندا پشت بە بەڵگەهێنانەوە و بورهانی عەقڵی نابەستێت، گەرچی هەندێ جار عاریفەكان لە ڕێگەی قاڵب و ناوكۆ عەقڵییە هەستپێكراوە شهوودییەكانیان ڕوون دەكەنەوە، ئەمەش وەك وەڵامدانەوەیەكی ناچارییە كە پەیوەندییان بە خەڵكەوە ئەوەیان لێ دەخوازێت.
سەبارەت بە تێڕوانینیان بۆ مرۆڤ و ئەو بناغە و بنەمایانەی لەسەری دروست بووە، ئەوا دەكرێ بوترێ:
یەكەم: موتەسەوویفە وەها دەبینن كە حەقیقەتی بوونی مرۆیی لە(دڵ)ی مرۆڤدا شاردراوەتەوە. دڵ كرۆكەكەیە، عەقڵ و هەست و لاشە تەنها توێكڵەكەن. ئەگەر دڵ ئاوەدان بێت، ئەوا هەموو بوونی مرۆڤ ئاوەدانە. بەڵام ئەگەر دڵی مرۆڤ تاریكستان بوو، ئەوا كاروباری مرۆڤیش بەرە و كەوتن و داڕمان دەڕوات.
دووەم: خاڵی سەرەكی لە توێژینەوە و هۆشیاری ئەخلاقی عیرفانیدا، دیاریكردنی سروشتی ئەو تێڕوانینەیە كە عاریفەكان سەبارەت بە حەقیقەتی ڕۆح و پلەكانی هەیانە. چون ئەوان بڕوایان وەهایە كە به له‌رزه‌خستنی نه‌فس چه‌ندین ئاست و پله له‌خۆ ده‌گرێت و به‌شێوه‌یه‌كی ستوونی ڕیز كراون.
به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانی تره‌وه كه وه‌ها ده‌بینن نه‌فس خاوه‌نی یه‌ك ڕه‌هه‌نده و به‌شێوه‌یه‌كی ئاسۆیی دابه‌ش ده‌بێت بۆ چه‌ند هێزێكی وەك: گۆیا و شه‌هوه و حه‌ز و تووڕه‌یی و له‌وانه‌شه وه‌همی، عاریفه‌كان بڕوایان وه‌هایه كه نه‌فس خاوه‌نی مه‌ودای فراوان و ڕه‌هه‌ندی ستوونی و توانا و ئاماده‌یی وجوودیی هه‌یه، كه به‌شێوه‌ی ستوونی ڕیز كراون، به‌شێوه‌یه‌ك هه‌ر ڕه‌هه‌ند یان ئاستێكی كاتێك ده‌بێته فیعلی ئه‌گه‌ر هاتوو مرۆڤەكە له‌ڕووی مه‌عنه‌وییه‌وه پله‌ی بەرەو باڵاتر چوو، بۆ ئه‌مه‌ش ده ڕه‌هه‌ند و له‌به‌رامبه‌ریاندا ده پله و ئاست هه‌یه.
مەلا عەبدوڕەززاق كاشانی سەبارەت بەم پلانە دەڵێت: دەروونی مرۆڤ سێ ڕەگەزی سەرەتایی لەخۆ دەگرێت، بەم شێوەیە: دەروونی ئاژەڵی، شوێنەواری ڕۆحانی، نهێنی خوایی. هەریەك لەم سێ ڕەگەز و توخمە سەرقاڵ دەبێت بە سێ كاروبارەوە:
أ) بەڕێوەبردن و كارسازیكردنی خوار خۆی.
ب) سەرقاڵبوون بەخودی خۆیەوە.
ت) وەرگرتنی فەیز لە باڵاتر لەخۆی.
بەم شێوەیە نەفس نۆ وێستگەی دەبێت، سەرەڕای ئەم پلانەش، (نەفس-دەروون) پلەیەكی كۆكارتری هەیە كە ناو دەبرێت بە پلەی (ئەحەدی). بەم تێڕوانینە نەفس دە پلەی بەرەو بەرزی و باڵاچوونی هەیە، كە عاریفەكان بەم شێوەیە ڕیزی دەكەن: پەنهانیی پەرییانە، پەنهانیی نەفس، نەفسیی سەرزەنشتكار، نەفسیی ئارام، پەنهانیی دڵ، پەنهانیی ژیری، پایەی نهێنیی، پەنهانیی ڕۆح، پەنهانیی پەنهانییەكان (پایەی شاراوەتر)
جووڵه و چالاكی لە ئەخلاقی عیرفانیدا
عاریفه‌كان وەهای بۆ دەچن كە جیهانی بوون (عالم الوجود) لەدوو شێوەدا دامەزراوە و شەكڵی گرتووە، دامەزران و درووستبوونێكی ڕووكار و دیار كه (جیهانی بەرچاوە) و جیهانی ناوەخن كه(جیهانی نادیاره). لای ئەوان پلەی دیار و بەرچاو پلەیەك خوارتری ناوەخن و پەنهانە. لەم ڕووەوە كۆمەڵێك زاراوەیان هەیە كە گرێدراوی یەكن و به‌رز و نزمییان هه‌یه، نموونەی جیهانه‌كانی لاهووت و جەبەرووت و مەلەكووت و ناسووت... خودی مرۆڤیش لای ئەوان دیار و ناوەخن و زاهیر و باتنی هەیە و ناوەخن و باتنەكەشی چەندین ناوەخنی تری هەیە، تا دەگاتە دە پلە وەكوو پێشتر ئاماژەی پێ درا.
كاتێكیش مرۆڤ لەدایك دەبێ، تەنها خواردن و خەوتن دەزانێت، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە كەمترین و نزمترین پلەی دەروونی مرۆیی(نەفسی ئینسانی)-بریتییە لە دەروونی ئاژەڵی- و كه له‌ودا فیعلی و كاریگەرە و كارایە، بەڵام بە ڕۆیشتنی كات مناڵ گەشە دەكا و پێ دەگات و فێر دەبێ و بیر دەكاتەوە و كارووبارەكانی رێك دەخات و بەڕێوەی دەبات، لێرەوە چەندین ڕەهەندی تری حەقیقەتی نەفسی خۆی بۆ ئاشكرا دەبێت، هەروەك دەگات بە پلەی كارایی و فیعلیبوون، به‌ڵام زۆرێك لە خەڵكی ورەیان ئەوەندە نییە كە زیاتر لە دوو پلە یان زیاتر لە پلەكانی نەفس ببڕن و ناتوانن خۆیان بگەیەننە باڵاتر لە پلەی دەروونی سەرزەنشتكار. لەوانەشە تا سنووری پلەی دەروونی ئارام بڕۆن.
عاریفەكان وەها دەبینن بەدەستهێنانی كەماڵی حەقیقی و گەیشتن بە بەختەوەریی كۆتایی، كاتێك بەدی دێت كە مرۆڤ بتوانێت كرۆك و جەوهەری شاراوەیی بوونی خۆی لە قوڵترین پلەكانی هەموو لایەكی نەفسی خۆی بەدەست بهێنێت. پاشان كار بكات بۆ گەشە و پەرەپێدانی لە پێناوی ئەوەی هەموو پلەكانی بەرین بوونی خۆی بۆ ئاستی فیعلیبوون بخاتە دەر. ئەمەش بەوە دەبێت پلە زاهیرییه‌كان ببڕێت و كار بكات بۆ پەروەردەكردن و ئامادەكاری بۆ پلە باتنییەكانی بوونی خۆی.
لێرەوە بۆ ئەوەی مرۆڤ ڕۆحی كامڵ ببێت، پێویستە گەشت بكات بۆ جیهانە جۆربەجۆرەكانی نەفسی له بوون و وجوودی خۆیدا، بەو واتایەی ئەو لەم سەفەرەیدا (سائیر) لەگەڵ (مەسیر)دا یەك دەگرن، بە هەمان شێوە هەر یەكە لە مەبدەئو مه‌به‌ست و مەنزڵگا و وێستگه‌كانی سەفەر لە پشتەوە و دەرەوەی موسافیر نین، بەڵكوو هەموو ئەوانە پلەكانی نەفسی ئەو سالیكەن. لێره‌وه نهێنی پلەبەندی ئەخلاقی عیرفانی و قۆناغ بەندییەكانی ڕوون دەبنەوە، كە ئەخلاقێكی مۆرك ڕەفتاری و سلووكییە و سالیك لەهەر مەنزڵگایەكی هەنگاونانەكانیدا كۆمەڵێك حوكم لە ئەستۆ دەگرێت و بۆ مەنزڵگای نوێشی پێداویستی تری دەوێت. لە هەمان كاتدا بنەما و ڕێساكانی پاڵفتەكردنی نەفس و پاككردنەوەی ڕۆح بۆ هەر وێستەگەیەك جیاوازە و هەر مەنزڵگایەكیش ئەخلاقیاتی تایبەت بەخۆی هەیە، هاوكات لەگەڵ بنەما ئەخلاقییە گشتییەكاندا، ئەمەش واتای ئەوەیە كە دەوترێت: «حسنات الأبرار سيّئات المُقرّبين»
دە پلە و پایەكانی نەفس (6-10)
گرنگە سەرەتا ئەوە بڵێین كە بەپێی تێڕوانینی عیرفانی عەمەلی، خاوەنی هەر پلەیەك لەو دە پلەیەی نەفس، پێویستە دە وێستگە ببڕێت. لەهەر وێستگەیەكدا دەبێ سەرقاڵی تێكۆشان و موجاهەدە بێت. ئەو كەسەشی لەهەر وێستگەیەكدا موجاهەدەكەی كردووە دەبێتە خاوەنی ئەو پێگە و مەرتەبەیە. ئەنجامیش بریتی دەبێت لە سەد پێگە(مەقام) كە پێویستە عاریفی سالیك لەخۆیدا بەرجەستەی كات و خۆی تێدا ببینێتەوە.
لێرەدا پێویستە ئەوە وەبیر بهێنینەوە كە هەر یەكە لە زاراوەی مەنزڵگا (مەنزیلە) و پێگە و پایە(مەقام) دەكرێت دایببڕین بەسەر ئەو وێستگە و مەوقیفانەی لەناوەڕاستی رێگەكە دان، جا كاتێك عاریف ئەو خاڵانە تێدەپەڕێنێت، ناوی دەنێن بە (مەنزڵگاكان). كاتێكیش سالیك كەمێك لە ئاستیدا دەوەستێت تاوەكوو حوكمەكانی بەسەریدا وەڕاست دەگەڕێ و تایبەتمەندییەكانی لەبوونیدا ڕیشەدار دەبن و ڕەگ دادەكوتێت، ئەمە ناودەبرێت بە پێگەكان (مەقامەكان). جیاوازی ئەم دووەش لەگەڵ (حاڵ)دا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مەقام یاخود مەنزڵگای بەدەستهاتوو (ئیكتیسابیی)ە و سالیك تەنها بەهۆی هەوڵ و ڕیازەوە و موجاهەدە و خۆپاككردنەوە و تەزكییەوە پێی دەگات. بەڵام(حاڵەكان) وارید و بۆهاتی غەیبین و پێبەخشراو و مەواهیبێكن كە سالیك لەنێو ڕەفتار و سلوكیدا تووشی دێت و پێی دەدرێت.
لێرەدایە وتراوە: (حاڵەكان بەخشراو و پێگەكان دەستكەوتن) (الأحوال مواهب والمقامات مكاسب). یان وتراوە: (حاڵەكان لە بەخشین و جوودەوەیە، پێگەكان لە بەخشینی مەجهوودەوەیە) (الأحوال هي من الجود والمقامات من بذل المجهود)
دیاره مه‌قام و مه‌نزڵگاكان لای عاریفه‌كان جیاوازییان تێدایە، ئه‌وه‌ی لێره‌دا ئاماژه‌ی پێ ده‌ده‌ین، زیاتر ئه‌وه‌یه له كتێبی (منازل السالكین)ی خاجه عه‌بدوڵڵای ئه‌نساریدا هاتووه كه داده‌نرێت به لوتكه‌ی عیرفانی عه‌مه‌لی، ئه‌م كتێبه‌ش له‌لایه‌ن ئیبنولقه‌ییمه‌وه ڕاڤه‌كراوه و عه‌بدولمونعیم ساڵه‌حولعه‌لی پوختی كردووه‌ته‌وه و ئەم پوخته‌یەشی دوو وه‌رگێڕانی كوردی بۆ كراوە لەلایەن هه‌ریه‌كه له م.موحەممەد عەبدوڕڕەحیم و م.عه‌بدولكه‌ریم فه‌تتاح كردوویانه به كوردی... هه‌ندێ جیاوازی تریش هه‌یه له ناونان به حاڵ یان مه‌قام كه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌زموونی به‌رزی باتنی و ناخی تایبه‌تی هه‌ریه‌كه له‌و عاریفانه كه به‌شێك له‌وانه گرێدراوی لقێكی ده‌روونناسییه كه‌پێی ده‌وترێت: ده‌روونناسی باڵابوون (علم النفس الرقي). دوای ئەم پێشەكییە به‌كورت و پوختی ده پله و پێگه‌كانی نه‌فس ده‌خه‌ینه ڕوو.
لەم باسە كورتەدا پلە لە بەرامبەر(مەرتەبە) و پایە لە بەرامبەر(مەقام)دا بەكار هاتووە، هەر پلەیەكیش دە پایەی هەیە، بەهەندێ وردە جیاوازی كە لە باسی حاڵ و مەقامدا دێتەگۆڕێ.
دە پایەكانی پلەی یەكەمی نەفس كه پێشی وتراوه (غه‌یبولجنن) بریتین لە: بێداربوونەوە(اليقضة) و پەشیمانی(التوبة) و لێپرسینەوە(المحاسبة) و گەڕانەوە(الإنابة) و یادكەوتنەوە و بیركردنەوە(التفكّر) و یادهاتنەوە(التّذكّر) و خۆپەنادان و دەستگرتن بەخوا(الاعتصام) و وەرزش و ڕاهێنان(الرياضة) و هەڵهاتن(الفرار) و بیستن(السماع). ئه‌م پله‌یه به پایه و پێگه‌كانییه‌وه پێی ده‌وترێت: سه‌ره‌تاكان(البدایات)
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی دووه‌می پله‌كانی نه‌فس (پله‌ی په‌نهانیی نه‌فس)، كه بریتین له:
په‌ژاره(الحزن) و ترس(الخوف) و لەخۆترسان و ئاگای به‌به‌زه‌یی(الإشفاق) و –گەردنكەچی- ملكه‌چی(الخشوع) و ئارامی(الإخبات) و دونیانه‌ویستی(الزهد) و پارێزكردن و خۆپارێزی(الورع) و دابڕان(التبتّل) و ویست و ئارەزوومەندی(الرغبة). به هه‌موو ئه‌مانه ده‌وترێت ده‌رگاكان (الأبواب)
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی سێیه‌می پله‌كانی نه‌فس(پله‌ی نه‌فسی سه‌رزه‌نشتكار)، كه بریتییه له: ڕه‌چاوكردن و به‌ئاگایی(المراعاة) و چاودێریی(المراقبة) و یاساغكردن(الحرمة) و دڵسۆزی(الإخلاص) و پاڵفته‌كاری(التهذيب) و ڕاستەڕێكردن و سه‌قامگیری(الاستقامة) و پشتپێبه‌ستن(التوكّل) و پێسپاردن(التّفويض) و متمانه(الثقة) و خۆدانه‌ده‌س(التسليم). هه‌موو ئه‌مانه‌ش ناوده‌برێت به سه‌وداگه‌رییه‌كان(المعاملات)
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی چواره‌‌می پله‌كانی نه‌فس(پله‌ی نه‌فسی ئارام)، كه بریتین له: ئارامگری(الصبر) و ڕه‌زامه‌ندی(الرضى) و سوپاسگوزاری(الشكر) و شه‌رمكردن(الحیاء) و خۆنه‌ویستی و بەرخۆدان(الإيثار) و ڕه‌وشت(الخُلُق) و خاكیبوون(التواضُع) و جوامێری (الفتوّة) و كراوه‌یی(الانبساط). كۆی ئه‌مانه‌ش پێی ده‌وترێت ڕه‌وشتدارێتی(الأخلاق)
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی پێنجه‌می پله‌كانی نه‌فس(پله‌ی په‌نهانیی دڵ)، بریتین له: مه‌به‌ست(القصد) و بڕیاردان(العزم) و ئه‌ده‌ب(الأدب) و ویست(الإرادة) و دڵنیایی(اليقين) و هۆگری(الأنس) و یادكردن(الذكر) و نه‌داریی و هەژاریی(الفقر) و ده‌وڵه‌مه‌ندیی(الغنى) و ویستراو(المراد). ئه‌مانه‌ش ناوده‌برێن به بنه‌ماكان(الأصول)
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی شه‌شه‌می پله‌كانی نه‌فس(پله‌ی په‌نهانیی عه‌قڵ)، كه بریتین له: چاكه‌كاریی(الإحسان) و زانست(العلم) و دانایی(الحكمة) و رۆشنبینی و به‌رچاوڕۆشنی(البصيرة) و سه‌رناسی و چاوڕوونیی(الفراسة) و ئیلهام(الإلهام) و به‌گه‌وره‌زانی(التعظيم) و په‌ناگایی و ئۆقرەیی(السكينة) و ئارامیی(الطمأنينة) و وره(الهمة). هه‌موو ئه‌مانه به ده‌رمانه‌كان(الأدوية) ده‌ناسرێن.
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی حەوته‌می پله‌كانی نه‌فس(پلەی مەقامی نهێنیی)، كە بریتین لە: خۆشەویستیی(المحبة) و غیرەتكردن(الغيرة) و تامەزرۆیی(الشوق) و ڕاڕایی(القلق) و تینوێتی(العطش) و جۆش و گڕگیری(الوجد) و سەرسامی(الدهش) و برووسكە(البرق) و واق وڕمان(الهَيمان) و چێژ(الذوق). كە بە حاڵ و بارەكان(الأحوال) دەناسرێن.
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی هه‌شته‌می پله‌كانی نه‌فس(پله‌ی په‌نهانیی ڕۆح)، كه بریتین له: سه‌رنجدان(اللّحظ) و كات(الوقت) و ڕوونی و پاكیی(الصفاء) و دڵخۆشیی(السرور) و نهێنیی(السر) و هه‌ناسه‌كێشی(النَفَس) و ته‌نهایی(الغربة)و نووقمبوون(الغَرَق) و چه‌سپاویی(التمكن) و ونبوون(الغيبة). به‌هه‌موویانه‌وه پێیان ده‌وترێت پاڵپشتییه‌كان(الولایات).
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی نۆیه‌می پله‌كانی نه‌فس(مه‌قامی شاراوه)، كه بریتین له: بۆیەك دەرخستن و ڕازخوازیی(المكاشفة) و په‌رده‌لادان و بینین(المشاهدة) و بینراوی و بەدیكردن(المعاينة) و ژیان(الحياة) و گرتنه‌وه(القبض) و كراوه‌یی(البسط) و سه‌رخۆشیی(السُكر) و په‌یوه‌ندیی(الاتصال) و جیابوونه‌وه(الانفصال). كه ناوده‌برێت به ڕاستییه‌كان(الحقائق)
ده پایه‌كه‌ی پله‌ی ده‌یه‌می پله‌كانی نه‌فس(پله‌ی په‌نهانیی په‌نهانییه‌كان)، كه بریتین له: ئاشنایه‌تی و مه‌عریفه(المعرفة) و نه‌مان(الفناء) و مانه‌وه(البقاء) و به‌دیهاتن(التحقيق) و لێشێوان و داپۆشین(التلبيس) و بوون(الوجود) و داماڵران(التجريد) و تاككه‌وتنه‌وه(التفريد) و كۆیه‌تی(الجمع) و یه‌كتاپه‌رستیی(التوحيد) كه ناوده‌برێت به كۆتاییه‌كان(النهايات)
گرنگە لێرەدا چەند سەرنج و تێبینییەك سەبارەت بەو دە پلە و پایانە بخەینە ڕوو، كە پێشتر ئاماژەمان پێی دا:
١. لەئەنجامی بڕینی هەر پلەیەك لە پلەكانی نەفس، ناسنامەی مرۆڤ بە جوڵەیەكی جەوهەری لە پلەی ئاژەڵییەوە سەردەكەوێت بۆ سەرووی فریشتە و ئەركی جێنیشینایەتی.
٢. نابێت وەها تێبگەین ڕیزبەندیی پێگە و مەقامەكان وەكوو پلەكانی پەیژەیەكن، گەیشتن بە پلەیەك جێهێشتنی ئەویتریانە و پێویستیمان پێی نابێت، بەڵكوو پێویستە بزانرێت كە هەر یەكێك لەو پێگانەی هەنگاوی بەرەوخواچوون دە وێنە و دەركەوتەی تایبەتی هەیە، یەكێكیان تایبەتە بەو چین و پلەیەی تێیدایە و پێوەی گرێدراوە، نۆیەكەی تری په‌یوه‌سته بە پێگەكانی ترەوە، ئه‌گه‌ر پەشیمانی(تەوبە) وه‌ربگرین وه‌ك پێگەی دووەمی سەد پایەكە لە پلەی یەكەمدا، واتە(سەرەتاكان)، ئه‌وا ئەم پێگەیە ئامادەییەكی تێكەڵی ناڕاستەوخۆی هەیە بە پلەكانی ترەوە، بۆ نموونە لە پلەی دووەمیشدا پێویستە تەوبەكەی نوێ بكاتەوە بەپێی ئەو پلەیەی تێیدایە، ئیتر بەم شێوەیە دەڕوات تا پلەی دەیەم، كەواتە پلەكان پێكەوە گرێدراون، بەڵام مەرج نییە هەمان هێز و بوونیان هەبێت، بۆ نموونە پایەی دڵخۆشی(السرور) كە پایەی ٨٤ لە پلەی هەشتەمدا(پاڵپشتییەكان)، لە حەوت پلەكەی پێشوودا هەمان ئاست و بەهجەی عیرفانی نییە كە لە هەشتەمدا هەیەتی، كە لەوانەیە پلەی گەیشتن بێت بە واتای ئایەتی: «أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ» (یوونس/62) ئه‌م پایه‌یه خه‌می دووری و دڵته‌نگی دوورێتی و تاریكی و پێویستی لێره‌دا ده‌گۆڕێت بۆ خۆشی و شادی به ئه‌ندازه‌ی نزیكی سالیك له خواوه. گرنگ جوڵه‌ی به‌رده‌وام و هه‌نگاونانی ڕاست و دروسته له‌و ڕێگه‌یه‌دا.
٣. گه‌رچی من خۆم له‌وه‌دا نابینم كه قسه‌ی ورد و زاتی له‌م بابه‌ته‌دا بكه‌م و هه‌ستیش ناكه‌م شیاوێتی پێویستی ئه‌و پله و مه‌قامانه‌م هه‌بێت، به‌ڵام وه‌ها تێ ده‌گه‌م ئه‌م پله و مه‌قامانه كۆنكرێتی و ئه‌ندازه‌یی نه‌بن و زیاتر هه‌ڵگۆستن و تێگه‌یشتنێكه له ده‌قه‌كانی قوڕئان و سوننه و تێكه‌ڵ به ئه‌زموونی زاتی، هه‌ر بۆیه ده‌كرێت له واقیعدا تێكه‌ڵی له‌و پله‌به‌ندییانه‌دا بێته ئاراوه و مه‌قام و پایه‌كانیش تێكه‌ڵ ببن، ئه‌م بابه‌ته قسه‌ی تریش هه‌ڵده‌گرێت.
٤. به‌تێگه‌یشتنی من ئه‌م پله و پایانه و زاراوه و ئه‌م ژماره و چه‌مكانه‌ش تێگه‌یشتن و هه‌ڵگۆزین و ئیجتیهادی تێكه‌ڵ به ئه‌زموونی زاتی و شه‌خسی عاریفه‌كانه، هه‌ر بۆیه ده‌كرێت جیاوازی و فره ڕایی و ته‌نانه‌ت ڕه‌تكردنه‌وه‌ی تێبكه‌وێت هه‌روه‌ك چۆن له بواری فیقهـ و زانسته‌كانی تریشدا هه‌یه، كۆكنه‌بوونی عاریفه‌كانیش له‌هه‌موو ورده‌كارییه‌كاندا هه‌ر ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت، كاركردنی زانایه‌كی وه‌كوو ئیبنولقه‌ییمی جه‌وزی و زانایانی موعته‌به‌ری تریش له‌م بواره‌دا ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێ كه: ئه‌م مه‌یدانه مه‌یدانی بیدعه‌تكاری و خوڕافیات نییه و ئه‌سڵ و به‌ڵگه‌ی شه‌رعی خۆی هه‌یه، گه‌رچی وه‌كوو هه‌موو بواره‌كانی تر هه‌ڵه و هه‌ڵخلیسكان و خوڕافه‌شی تێكه‌وتبێت... سه‌رنج زۆره، له‌وانه‌یه ئه‌وه‌نده لێره‌دا به‌س بێت.
بەراوردێكی خێرای نێوان قوتابخانەی ئەخلاقی فەلسەفی و عیرفانی
لەوانەیە بەراوردێكی كورت و پوختی نێوان ئەم دوو قوتابخانەیە لەچەند تەوەرێكدا بایەخی خۆی هەبێت لە بواری ئەخلاقی ئیسلامیدا، بەتایبەت كە ئەم دوو ئاراستەیە لەڕووی بنەماكان(الأسس) و مەبەستەكان(الغایات) و ڕێباز(المنهج)ەوە جیاوازییان هەیە و دەكرێ ئەم جیاوازی و جیاكارییانە ناو ببرێت بە جیاوازییە جەوهەرییەكان(الفوارق لجوهرية)، ئەمە سەرەڕای بوونی جیاوازی تر كە بە جیاوازییە دەركەوتەكان(الفوارق العرضية) دەناسرێت.
جگه له‌و ئامانجانه‌ی پێشتر باس كرا، ده‌توانین بڵێین قوتابخانه‌ی فه‌لسه‌فی زیاتر گرنگی ده‌دات به فه‌زیله‌تی(حیكمه‌ت) وه‌ك له فه‌زیله‌ته‌كانی تری وه‌كوو عیففه‌ت و شوجاعه‌ت و عه‌داله‌ت، ئه‌مه‌ش وه‌های لێ ده‌كات گرنگی پێدانه‌كه‌ی به ئه‌خلاقی فه‌ردی زیاتر بێت به‌راورد به ئه‌خلاقی كۆمه‌ڵایه‌تی، بەو پیێیەی زیاتر گرنگی دەدەن به پاڵفته‌كردنی هێزی گۆیا. له‌هه‌مان كاتدا بایه‌خێكی كه‌میان داوه به ئه‌خلاقی خێزان و خواپه‌رستی و تاڕاده‌یه‌ك له په‌راوێزدا باسیان كردووه. له به‌رامبه‌ردا ئه‌خلاقی فه‌ردی و خواپه‌رستی جێی گرنگی پێدانی كتێبه‌كانی ئه‌خلاقی عیرفانی و سلووك بووه، هه‌ر له په‌یوه‌ندی به‌نده به‌خواوه تاوه‌كوو قۆناغی فه‌نا و یه‌كتاپه‌رستی، به‌ڵام ئه‌خلاقی خێزان و كۆمه‌ڵایه‌تی لێره‌ش جێگەی بایەخێكی زۆر نەبووە.
سیسته‌می ئه‌خلاقی فه‌لسه‌فی، له‌ڕوانگه مه‌عریفییه‌كه‌وه، وه‌ستاوه له‌سه‌ر چه‌قێتی و میحوه‌ریبوونی عه‌قڵ، مرۆڤ لای ئه‌وان هه‌مووی فیكر و مه‌عریفه‌یه و مه‌عریفه‌ی عه‌قڵیش لوتكه‌ی مه‌عریفه‌ی مرۆییه و ئیدراكیش تێگه‌یشتنی عه‌قڵانییه و گرنگترین قۆناغێكیش ده‌كرێت عاریفی سالیك پێی بگات، جیهانی عه‌قڵه‌كان و موجه‌ڕه‌داته. له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌خلاقی عیرفانی له بناغه مه‌عریفییه‌كانیدا له‌سه‌ر میحوه‌ربوونی شهوود و بینین و مه‌عریفه‌ی قه‌لبی و ڕۆحی بنیات نراوه، ئەوەش بە لوتكەی مەعریفە دەزانێت و گرنگی به گه‌شه‌دانی ئه‌م بواره ده‌دات و له‌سه‌رووی ئیدراكی عه‌قڵانییه‌وه ده‌یبینێت. كەواتە دڵ و قەلب لای ئەمان و عەقڵ لای ئەوان جەوهەری بوونی مرۆییە.
كاتێك بناغە و دەرچە و مەبەستەكان جیاواز بوون، ئەوكات جیاوازی رێباز و مەنهەجیش دەخولقێنێت، مەبەست لە ڕێباز، رێبازی بەڵگەهێنانەوەیە، ڕێبازی ڕەچاوكراوە لەپاڵپشتیكردنی ڕێنماییە ئەخلاقییەكاندا، لەم ڕوانگەیەوە قوتابخانەی فەلسەفی میتۆد و ڕێنماییە ئەخلاقییەكانی لەسەر بناغەی بورهانی عەقڵی دادەمەزرێنێت و لەوێوە سیستەمی بەهایی دەخەمڵێنێت و شتەڵكاریی عەقڵی و نەفسی ئەنجام دەدات و لێكەوتە و كاریگەرییەكانی باس دەكات. ئەمە لە ئەخلاقی عیرفانیدا بریتییە لە شهوود كە بە سلوكی كردارییانە پێی دەگات، هەروەك لە پلە و مەقامەكاندا باسمان كرد. جگە لە سوودبینین لە شێخەكانی تەسەوف، لەهەمان كاتدا پشتبەستن بە بەڵگەی قوڕئان و گێڕانەوەكان، جوڵانی سۆز و عاتیفە، هەندێ جاریش بەڵگەهێنانەوە و شیتەڵكاری عەقڵانی هاتووەتە نێو كتێبە عیرفانییەكانەوە، هەروەك لای ئیبنو عەڕەبی دەبینرێت. بەگشتی ئەخلاقی عیرفانی زیاتر كارلێكیكردووە لەگەڵ عامەی خەڵكدا وەك لە ئەخلاقی فەلسەفی، گەرچی هەردووكیان جۆرێك لە تایبەتمەندی و خسوسییەتیان هەبووە، بەڵام عاریف و موتەسه‌ووفەكان لەڕووی ئەدەبی و چێژ و جوانناسییەوە تەڕوو پاراوتربوون و باڵایی و بەرەوخواچوونیان زیاتر پێوە دیار بووە، لەبەرامبەردا ئەخلاقی فەلسەفی جۆرێك لە وشكی عەقڵانی و پەراوێزخستنی بەڵگە شەرعییەكانی پێوە دیار بووە، ئەمەش كاریگەریی هەبووە لە كەمی بەدەمەوەچوون و كارلێككردن.
هەوڵە خۆماڵی و كوردییەكانی ئەخلاقی عیرفانی
كەی كورد پەیوەندگیری ڕاستەوخۆی هەبووە لەگەڵ تەسەووف و عیرفان، بە واتا تایبەتەكەی؟ ئایا موتەسەووف و عاریفەكان لەناوچە كوردییەكاندا شوێنكەوتە و قوتابیان هەبووە؟ كێن ئەو كەسایەتییانەی ئەو كاریگەرییەیان دروست كردووە؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری تر بەدواداچونیان هەندێ ناوچەی تاریكی ئەو بوارەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە.
گومان لەوەدا نییە لە ئاستی تاكەكەسیدا كورد زانای عاریف و تاكی خواناسی هەبووە، لەئاستی كۆمەڵایەتی و ڕێبازی تەریقەتگەراییشدا ڕۆڵی تەریقەتی قادری و نەقشبەندی ڕوون و ئاشكرایە و لە ڕێگەی شێخ و ڕابەرانی ئەو دوو تەریقەتە و لقەكانیانەوە ئەوەی پێی دەوترێ، ئەخلاقی عیرفانی بەهەردوو بەشی نەزەری و عەمەلییەوە كەم و زۆر بوونی هەبووە و لە بواری نووسراویشدا زیاتر وەكوو ڕابەر مەولانا خالیدی نەقشبەندی بەرهەمی زیاتر و لێكۆڵینەوەی زۆرتری لەبارەوە هەیە و مەودای لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونیش كراوە و بەرینە.
زانا و شاعیرانی وەكوو نالی و مەحوی لە هۆنراوەكانیاندا ئەخلاقی عیرفانی ڕەنگدانەوەی هەبووە، بگرە دەتوانین بڵێین دینداریی كورد بەگشتیی ڕۆحێكی تەسەووفی بەهێزی تێدایە و ئەم ڕەگ و سەرچاوە بەهێزە لە زۆربەی ڕابەرانی كوردی وەكوو نەورەسی و م.ناسر و كاك ئەحمەدی موفتی زادە و عەبدولكەریمی مودەڕڕیسەوە بیگرە تا دەگاتە ڕابەرانی سیاسی وەكو م.عوسمان و م.سەڵاحەددین و م.عەلی باپیریش بەجۆر و ئاستی جیاواز بوونی هەیە.
خۆ ئەگەر بێینە سەر ئاستە فیكری و هزرییەكەش، ئەوا دەتوانین ئاماژە بدەین بە ڕۆڵی ناوەندی هەژان، بەتایبەتی خودی م.تەحسین كە بەجۆرێكی تر و بەتایبەتمەندییەكی جیاوازەوە لە دەرگای ئەم بابەتەی داوە و كاری لەسەر ئەخلاقی قوڕئانی بگرە قوتابخانە ئەخلاقییە جیاوەزەكان و فەلسەفەی ئەخلاق بە گشتی كردووە، تایبەتمەندی ئەم هەوڵانە و دیاریكردنی كاری سەربەخۆ و چۆنێتی و چەندێتی كاریگەربوونی ئەمانیش بە قوتابخانەكانی تر بەتایبەت عاریف و توێژەرە ئێرانییەكان دەكرێت جێگەی باس و توێژینەوە بێت و دەرەنجامی گرنگ بدات بەدەستەوە. لەم میانەیەدا ئیلاهی نامەكەی ڕەحمەتی ئەكرەم عەنەبی نابێت لەبیر بكرێت.
باسێكی تری پەیوەندیدار بەم لایەنەوە كە من ناوم ناوە بە (عیرفانی فیكری) ئەو كاركردنەی م.ئەبووبەكر كاروانییە لە دیوان یان كۆمەڵە هۆنراوەی خانەقای دڵ بەتایبەت بەشی دووەمی، خودی كتێبە شێعرییەكەش كە: (لە دووبەش پێك دێت: بەشی یەكەم كۆمەڵێ شێعرن كە بە هەناسەیەكی عیرفانییەوە نوسراون و كار لەسەر دڵ و ڕۆح و عەشق و ڕەهایی و تامەزرۆیی و دیداری یار و چەمكەكانی تری شێعری عیرفانی دەكەن... هەرچی بەشی دووەمە تایبەتە بە دەقێكی تری ئەدەبی فیكری تێكەڵ بە هەستی عیرفانی بە ناوی (شەوڕەوی ڕۆح بەسەر باڵی بوراقی عەقڵدا) كە لە شێوەی ئیلاهی نامەدا داڕێژراوە و چارەسەری كۆمەڵێ كێشەی فیكری و ڕۆحی دەكات، كە بە بڕوای نووسەرەكەی دەبنە سپێدەی هەناسەدانی هەندێ هەستی قوڵایی دەروون و تامەزرۆیی بۆ ژیان لە سایەی میهرەبانی و گەیشتنەوە بە دیداری زاتی حەق). كە ئەمە هەم عیرفان و هەم فیكرە و دەكرێ ناوی بنێین عیرفانی فیكری، نزاگەلێكی تایبەتە بە خەمە مەعنەویی و عەقڵی و فیكرییەكانی مرۆڤ كە لە بەرامبەر پەروەردگاریدا دەریدەبڕێت تاوەكوو هاوكار و پشتیوانی بێت و دەروازەی چارەسەرەكانی بۆ بخاتە سەرپشت لە قورساییەكانی ژیان و واقعی پێكەوە ژیان و جیهانی پەنهانیشدا.
قوتابخانەی ئەخلاقی ئەسەری (نەقڵی)
ئەم ناونیشانە دادەبڕێتە سەر كۆمەڵێك كتێب كە گرنگی دەدا بە كۆكردنەوە و پۆلێنبەندی دەق و گێڕانەوە ئەخلاقییەكان، هاو وێنەی شوعەبی ئیمانی بەیهەقی و ئەدەبی موفرەدی بوخاری و كتێبی زوهدی عەبدوڵڵای كوڕی موبارەك و ڕه‌سائیلی ئیبنو ئەبی دونیا لای ئەهلی سوننە و جەماعە و میشكاتولئەنواری تەبرەسی و زوهدی حوسەینی ئەهوازی و موسادەقتولئیخوانی شێخی سەدووق لای شیعە.
دەتوانین بڵێین لەم كتێبانەدا زیاتر ئەخلاق گرێ دەدرێ بە وەحییەوە و وەحیی خوایی تاكە سەرچاوە یان لانیكەم گرنگترین سەرچاوەیە بۆ ئەخلاق. ڕێبازەكانی تری وەك ڕێبازی عەقڵی یان كەشف و شهوودی عیرفانی و به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌كانیان لای ئه‌م قوتابخانه‌یه، هەوڵی بێسوود یان لانیكەم بەس نین بۆ پرس و بابه‌ته ئه‌خلاقییه‌كان.
سەرنج دەدرێ له‌م دانراوانەدا گوتەزای ئەشعەرییەكان سەبارەت بە حوسن و قوبحی عەقڵی ئامادەیی هه‌یه؛ بێ ئەوەی بەڕاشكاوی و ئاشكرایی ئاماژەی پێ بدرێ، ئەوەش ڕوون نییە بوونی ئایەت و فەرموودەكان پاڵنەربوون بۆ ئەم جۆرە لە دانراو و ئه‌م شێوازه له پۆلێنكردن، یاخود هەر لە سەرەتاوە مەبەستێك هەبووە بۆ هەڵێنجانی كۆمەڵێك بنەما و ڕێسا و یاسای گشتی بۆ كەشفكردنی ئه‌و پرس و بابەتە ئەخلاقییانه‌ی ساز و گونجاون له‌گه‌ڵ ئاییندا؟ ئایا دانانی ئەم كتێبانە بە پاڵنەری بەدیهاتنی ئەو ئامانجانە نووسراون؟ ئاماده‌سازیی بووه بۆ بنیاتنانی سیستەمێكی ئەخلاقی لەسەر بنەمای ڕێنماییەكانی وەحیی یاخود ته‌نها ڕێكخستن و پۆلێنكردنی كۆمەڵێك دەق و گێڕانەوەن؟ بە دەربڕینێكی تر ئایا ئەم كتێبانە دەكرێ بە كتێبی ئەخلاق ئەژمار بكرێن، یاخود كۆمەڵێك دەق و گێڕانەوەن كە دەكرێ یان پێویستە سوودیان لێ ببینرێت بۆ نووسینی كتێبی تر سەبارەت بە ئەخلاق؟!
دەكرێ بووترێت به وردكردنه‌وه ده‌گه‌ین به‌وه‌ی: (قوتابخانەی ئەخلاقی ئەسەری-نەقڵی) یاخود (سیستەمی ئەخلاقی بنیاتنراو لەسەر ڕێنماییەكانی وەحی)، هه‌ردوو ئه‌گه‌ره‌كه له‌خۆ ده‌گرن. به‌بۆچوونی من هه‌ردوو ئاراسته‌كه بوونیان هه‌یه، یه‌كه‌م ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك بنه‌ما و مه‌به‌ست و ڕێسای گشتی هه‌بوون له بیر و زه‌ینی لانیكه‌م به‌شێك له دانه‌ری ئه‌و كتێبانه‌دا و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه كتێبه‌كانیان نووسیوه، (نموونه‌ی شه‌جه‌ره‌تولمه‌عاریفی وه‌لئه‌حوالی عیززی كوڕی عه‌بدوسسه‌لام)، له لایه‌كی تریشه‌وه بوونی ئایه‌ت و گێڕانه‌وه‌كان جێی بایه‌خی هه‌ندێك بوون تاوه‌كوو له‌شێوه‌ی كتێبی تایبه‌تدا كۆیان بكه‌نه‌وه و پۆلێنبه‌ندییان بكه‌ن، به‌ڵام ناكرێ بڵێین هه‌ریه‌ك له‌و نووسه‌رانه بیرۆكه‌یه‌كی گشتی ورد و موحكه‌می ئه‌خلاقی له زه‌ینیدا هه‌بووه، لێره‌وه به‌شێكی دیاری ئه‌و كتێبانه ده‌كرێ سه‌رچاوه‌ی نووسینی كتێبی ئه‌خلاقی بن نه‌ك خودی خۆیان كتێبی ئه‌خلاق بن به‌واتا تیۆرییه‌كه‌ی. ئه‌م قوتابخانه‌یه له‌سه‌رده‌می نوێ و هاوچه‌رخدا ئاسۆی فراوانتر و گه‌شه‌ی زیاتریان به‌خۆوه بینییوه.
كتێبەكانی ئەخلاقی ئەسەری(نەقڵی) و تایبەتمەندییە گشتییەكانیان
سەرەتا گرنگە سەرنجتان بۆ ئەوە ڕابكێشم كە هۆكاری درێژنەكردنەوەی ئەم قوتابخانەیەی ئەخلاق و ئەوەی دواتریش زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كتێبەكانی توراس و كلتوور زیاتر سەربەم دوو قوتابخانەیەن و خوێنەرانیش زیاتر بەو كتێبانە ئاشنان.
پاشان دێینە سەر ئاماژەدان بە هەندێك تایبەتمەندیی گشتیی كە سەرچاوەكانی ئەخلاقی ئەسەری و نەقڵی پێی جیا دەكرێتەوە، كە دەكرێ گرنگترینیان ئەمانە بن:
١- لەڕووی ژمارە و قەبارەوە، دەكرێ بڵێین زۆرترینی كتێب و سەرچاوەكانی بواری ئەخلاق بەراورد بە قوتابخانەكانی تر سەر بەم ئاراستەیەن.
٢- زۆرێك لەو كتێبانە لەڕووی مەنهەجییەت و ڕیزبەندیی بابەتەكانییەوە كەم و كورتییان هەیە، جگە لەبەشێكیان نەبێت هاوشێوەی شەجەرەتولمەعاریف و غوڕه‌ڕولحیكه‌م.
٣- ئه‌م سه‌رچاوانه بەڕوونی تێكه‌ڵییان له‌نێوان ئه‌خلاقی ئیسلامی و ئادابی ئیسلامیدا كردووه.
٤- له‌ڕووی ئه‌ده‌بی و به‌یانیی و ڕوونخوازییه‌وه، گه‌رچی سه‌رنجڕاكێشه بۆ هه‌ندێ له دینداران به‌هۆی ئاراسته‌ی مه‌عریفییانه‌وه، به‌ڵام به‌گشتیی ناگاته ئاستی سه‌رنجڕاكێشیی سه‌رچاوه‌كانی ئاراسته‌ی سازاندن(ته‌وقیفی) و عیرفانی.
٥- گرنگی زیاتر به ئه‌خلاقی تایبه‌ت به خێزان و كۆمه‌ڵگه ده‌دەن به‌راورد به سه‌رچاوه‌كانی ئه‌خلاقی عیرفانی، گرنگی پێدانیشیان زیاتر و فراوانتره به ئه‌خلاقی په‌رستن و عه‌بوودییه‌ت و ئه‌خلاقی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌راورد به سه‌رچاوه‌كانی قوتابخانه‌ی فه‌لسه‌فی. ئەگەر بەراوردیان بكەین به سه‌رچاوه‌كانی ئه‌خلاقی ته‌وفیقیش ئەوا ئەو ڕێژه‌یەی هەیە گشتی و تایبەتییە له‌ڕوویه‌كه‌وه، چونكه هه‌ندێ ناونیشانی په‌یوه‌ندیدار به ئه‌خلاقی فه‌ردی و تاك یان ئه‌خلاقی كۆمه‌ڵایه‌تی یان ئه‌خلاقی خێزان له كتێبه ڕیواتییه‌كاندا باسی نەهاتووە. له به‌رامبه‌ردا هه‌ندێ له‌و ناونیشانانه‌ی كه جێگه‌ی گرنگیپێدانی گێڕانه‌وه‌كانن، باسیان له سه‌رچاوه‌كانی ئه‌خلاقی ته‌وفیقییەكاندا نییه.
سه‌رنج ده‌درێت فه‌رمووده‌ناسانی ئه‌هلی سوننه هه‌وڵه‌كانیان زیاتر چڕ كردووه‌ته‌وه بۆ نووسینه‌وه‌ی كتێبی سه‌ربه‌خۆی كۆكار و ته‌فسیلی له ئه‌خلاقی ئه‌سه‌ریدا، به‌ڵام لای شیعه له‌نێو مه‌وسوعه ڕیوائییه‌كانیاندا بواری زیاتر دراوه به ناونیشانە ئه‌خلاقییه‌كان وه‌ك له كتێبی سه‌ربه‌خۆ.
بەدیدی من ئەو كتێبانە سەروەتێكی گرنگن بۆ كارلەسەركردن و برەودان بە بواری ئەخلاق و تیۆری ئەخلاقی و پڕن لە زانیاری زۆر و دەوڵەمەند.
قوتابخانەی ئەخلاقی سازاندن(تەوفیقی)
هەندێ لە پسپۆڕان و تایبەتمەندانی بواری ئەخلاقی ئیسلامی هەوڵیان داوە سوود ببینن لە ڕەگەزەكانی هێز و تایبەتمەندی و جیاكەرەوەكانی هەرسێ قوتابخانەكەی ئەخلاق (فەلسەفی و عیرفانی و ئەسەری) و دروستكردنی پێكهاتەیەكی نوێ بەناوی(قوتابخانەی پێكهاتە یان سازاندن).
له باسه‌كانی پێشوودا ئه‌وه ده‌ركه‌وت جیاوازی نێوان قوتابخانه‌ی فه‌لسه‌فی و عیرفانی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ دوو ئاراسته‌ی جیاواز سه‌باره‌ت به هه‌ردوو گوته‌زای مه‌عریفه و مرۆڤ. هه‌ر ئه‌مه‌ش بووه‌ته هۆی ده‌ركه‌وتنی دوو ته‌وژمی ته‌واو جیاوازی ئه‌خلاقی كه ئاسان نییه پێكهاته‌یه‌كیان لێ دروست بكه‌یت، له ڕوانگه‌ی نه‌زه‌ری و مه‌به‌ستخوازییه‌وه یاخود له‌سه‌ر زه‌مینه‌ی بنه‌ما و ده‌رچه و مونته‌ڵه‌قه‌كانی زانستی ئه‌خلاقه‌وه.
گه‌رچی هه‌ندێك ئه‌مه‌ش به ئه‌سته‌م نابینن. گه‌رچی پێكهاتەیی به واتا گشتییه‌كه‌ی (نه‌ك تێكه‌ڵییه‌كی ته‌واوی دوو قوتابخانه) له به‌شێكی دیاری كتێبی قوتابخانه ئه‌خلاقییه‌كاندا ده‌بینرێت، هه‌ر بۆیه ناونیشانی(سازاندن-ته‌وفیقی) په‌یوه‌ندیداره به‌ڕه‌نگاڵه‌یی لە دانراوه ئه‌خلاقییه‌كاندا، كه هه‌یانه نزیكتره له ئاراسته‌ی فه‌لسه‌فییه‌وه وه‌كوو كتێبی جامیعوسه‌عادات و هه‌ندێكیتریان نزیكه له ئاراسته‌ی عیرفانییه‌وه وه‌كوو ئه‌حیائوعلومه‌ددین و هه‌مانه له قوتابخانه‌ی سێهه‌مه‌وه (ئاراسته‌ی ئه‌سه‌ری-قوڕئانی، ڕیوائی)ه‌وه نزیكتره وه‌كوو كتێبی زه‌ریعه‌ی ڕاغیبی ئیسفه‌هانی.
ئه‌وه‌شی وه‌ك تایبه‌تمه‌ندییه‌كی دیاری ئه‌م قوتابخانه‌یه دیاری ده‌كرێت سازاندنه له نێوان ئه‌و مه‌نهه‌جه‌ی پشتی پێ به‌ستووه و شوێنی كه‌وتووه له‌گه‌ڵ ئه‌و شێوازه‌ی گیراوه‌ته‌‌به‌ر له ڕوونكردنه‌وه‌ی ناوه‌ڕۆك و باسی كتێبه‌كاندا. ئه‌م دوو تایبه‌تمه‌ندییه‌ش كه له‌و كتێبانه‌دا هه‌یه دژ ناوه‌ستێت له‌وه‌ی ڕه‌هه‌ندی یه‌كێك له قوتابخانه‌كان زاڵتر بێت تێیاندا.
سه‌رنجێك كه‌لێره‌دا ده‌خرێته ڕوو ئه‌وه‌یه كه پێش قوتابخانه‌ی سه‌دری موته‌ئه‌لهین(مه‌لا سه‌درای شیرازی (980كـ-1050ك / 1572ز-1640ز) كه پێدراوه‌كانی عیرفان و بوڕهان و قوڕئانی پێكه‌وه گرێ داوه- زانایانی ئه‌خلاق جیاوازییه‌كی وه‌ها ڕوونیان نه‌ده‌بینیی له نێوان گوتاره‌كانی قوڕئان و عیرفان و بوڕهاندا و بڕوایان وه‌هابوو كه سازی و گونجاویی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه له‌نێوان پێدراوه‌كانی ئه‌قڵ و وه‌حیی و شهووددا هه‌یه. هه‌ر لێره‌وه ده‌بینین هه‌وڵییان داوه سوود ببینن له ڕێنماییه‌كانی وه‌حیی(قوڕئان و سوونه) بۆ پشتیوانی ته‌ڕحه فه‌لسه‌فی و عیرفانییه‌كانیان، هه‌روه‌ها سوودبینین له قه‌زییه فه‌لسه‌فییه‌كان بۆ به‌هێزكردن و چه‌سپانی ته‌ڕحه نه‌قڵی و عیرفانییه‌كان. به‌هه‌مان شێوه له پێدراوه‌كانی عیرفان بۆ بناغه‌دانانی ئاراسته‌ی ئه‌سه‌ری و فه‌لسه‌فی. بۆیه ده‌بینین توانیویانه بگه‌نه دیدگا و ته‌سه‌ورێكی ئه‌خلاقی كۆكار و كۆسیسته‌مێكی ئه‌خلاقی ته‌واوكار.
به‌چاوپۆشین له ئاستی ئه‌و سه‌ركه‌وتن و خواسته‌ی زانایانی پێشوو له‌م بواره‌دا به‌ده‌ستیان هێناوە، هه‌ر بوونی ئه‌م جۆره ئاراسته‌یه له خودی خۆیدا ده‌ستكه‌وتێكی گه‌وره‌یه. هەربۆیە خواست و داوەكراو له بیرمه‌ندان و زانایانی بواری ئه‌خلاقی هاوچه‌رخ ئەوەیە: كه ئه‌و ڕه‌وت و هه‌نگاوانه ته‌واو بكه‌ن و بناغه‌ی سیسته‌مێكی كۆكه‌ره‌وه و ساز دابنێن، بۆ دامه‌زراندنی ئەم دیدگا نوێیەش سوود له ڕه‌گه‌زه به‌هێزه‌‌كانی نێو هه‌ر سێ قوتابخانه‌كه به جوانترین شێوه ببینن، ئه‌مه‌ش له چوارچێوه‌ی پڕۆسه و كرده‌یه‌كی ئیجتیهادی ورددا بێت.
ئەو سازاندنەش چەند ئاستێكی هەیە و بەشێوەی جیاواز دەركەوتەی بووە و دەبێت، لەوانە سوودبینین لە خاڵی هێزی هەر سێ قوتابخانەكە، كە لەسەر سێ پایەی ئەقڵی فەلسەفی و شهوودی عەقڵانی و نەقڵ وەستاوە، دەكرێ كتێبی ئیحیا و جامیع السعادات لەم جۆرە ئەژمار كەین... یاخود كۆكردنەوەی شیتەڵكارییە عەقڵییەكان و پێدراوە نەقڵییەكان و هەڵسوكەوتێكی ئیجتیهادییانە لەگەڵ تێكست و دەقدا لەشێوەیەكی سادەتری فەلسەفی و عەقڵی. نمووونەی ئەمەش لە كتێبی ئەڕیعایەلحقوقیلاهی موحاسیبی و ئەدەبودینی وەدونیای ماوەردین كە شوێنەوار و كاریگەری توێژینەوە فەلسەفی و عیرفانییە باوەكانیشی تێدا نابینرێت، كەچی شیتەڵكاری ئەقڵانی لەخۆی دەگرێت سەبارەت بە توێژینەوە ئەخلاقی و هۆشیاری سەبارەت بە ڕێنماییە ئاینییەكان كە مۆركێكی ئەخلاقی هەیە.
كەلێنە گشتییەكانی توراسی چوار قوتابخانەكەی ئەخلاق
لە كۆتایی ئەم بابەتەدا گرنگە ئاماژەیەك بدەین بە هەندێك لەو كەلێن و كەموكورتییانەی لە كتێب و دانراوە ئەخلاقییەكانی ئەو چوار قوتابخانەية(فەلسەفی، عیرفانی، ئەسەری، سازاندن)دا هەن:
بناغەیەكی تەواو مەنهەجییان دانەمەزراندووە بۆ باس و توێژینەوەكانی زانستی ئەخلاقی ئایینی، بە بنەما و بناغە تیۆرییەكانی ئەم زانستەشەوە، بەشێوەیەك (ئەخلاقی ئایینیی) لە (ئەخلاقیی نائایینی) جیا بكاتەوە و (غیابی مەنهەجییەتێكی زانستی لە ئەخلاقی ئایینیدا هەیە).
ئەم قوتابخانانە كۆمەڵێك باس و توێژینەوە لەخۆ ناگرێن سەبارەت بە بواری (مێژووی زانستی ئەخلاق) و (فەلسەفەی ئەخلاق).
تێكەڵییەك لە نێوان ئەخلاق و پەروەردەدا بەدی دەكرێت، لەو چارەسەركارییانەی كە هەیە، هەندێ جار و لەهەندێ بابەتدا تێكەڵییەكە ئادابەكانیش دەگرێتەوە، لەم ڕووەوە پڕۆسەیەكی پۆلێن بەندی و جیاكارییەكی تۆكمەی بواری بەحسی هەریەكە لەم بابەتانە نابینینەوە.
سەرنج دەدرێت «ئەخلاقی خێزانی» لەلایەن توێژەر و زانایانەوە گرنگی گەورە و پێویستی پێ نەدراوە.
تێبینی ئەوە دەكرێت چارەسەرە تیۆرییەكان مۆركێكی بەشەكی و جوزئییان هەیە و كەمجار دەبینین گرنگی بە بنیاتنانی ئوسووڵ و دەرهێنانی یاسا و ڕێسای گشتی بدرێت.
زۆر بابەت و بواری گرنگی توێژینەوەیی هەیە تاوەكوو ئێستە باسی قووڵی لەسەر نەكراوە، وەكو : دەستنیشانكردنی پێشه‌كی و دەسپێكەكانی ئەخلاق، ئەو بنەما و بناغە و پایه تیۆرییانەی ئەم زانستە پشتی پێ دەبەستێت؛ لەسەر ئاستی دیدگا و تێڕوانینی گەردوونی بێت یاخود لەسەر ئاستی تیۆری مەعریفی یان مەنزوور بێت یاخود سەبارەت بە دۆسیە و پرسە سەرەكییەكانی پەیوەست بە مرۆڤەوە بێت، هەروەها شیتەڵكارییەكی بنە و بابەت(موضوع) و سەربار(محمول)ی پرسە ئەخلاقییەكان بەشێوەیەكی قووڵ لەئارادا نییە، باسوخواسەكانی فەلسەفەی ئەخلاقیش -بەكەمی نەبێت ئەویش لە دانراوە فەلسەفییەكاندا- بوونێكی وەهایان نییە.
هەندێ باسوخواس توێژینەوەی پەیوەندیدار بە فەلسەفەی ئەخلاق لە ئارا دان، وێنەی(حوسن و قوبحی ئەقڵی)، لە توراسی ئیسلامی و لە بابەتەكانی زانستی ئوسووڵی فیقهدا تاوتوێ كراون.
«ئەخلاقی پیشەیی» و «ئەخلاقی زانستی» بەكەمی نەبێت تۆمار و تەدوین نەكراون، ئەویش زیاتر لە ئەخلاقی فێربوون و ئەخلاقی سوڵتانیدا هاتوون.
توراسی ئەخلاقی سەبارەت بە شیتەڵكاری دەروونی وبەلاوازی دەردەكەوێت، لەگەڵ ئەوەی سەرەتایەكی بەهێز لە ئارادا بووە، بەتایبەت لای موحاسیبی(241ك) و لە كتێبی(الرعاية لمحارم الله)، بەڵام هەوڵی جیددیتری بەدوادا نەهات كە ئەو بوارە و ئەو هەنگاوانە تەواو بكات.
ماوه‌ته‌وه بڵێم كه‌ره‌سته و سه‌رچاوه‌كانی توێژینه‌وه‌ی ئه‌خلاق له ئیسلام و توراسی ئیسلامیدا زۆر و ده‌وڵه‌مه‌ندن و پانتاییه‌كی گه‌وره‌ی تێدایه بۆ كار له‌سه‌ركردن و هه‌ڵێنجانی چه‌ندین تیۆری ئه‌خلاقی و گه‌شه‌دان به‌و بواره و پێناچێت وه‌كوو پێویست كاری له‌سه‌ر كرابێت، گه‌رچی هه‌ندێ هه‌وڵی جیددی هه‌ن - هه‌روه‌ك له‌سه‌ره‌تاوه ئاماژه‌مان پێدان- به‌ڵام له‌ئاستی خواست و پێویستدا نین.
كۆتایی
بۆچوونه‌کان