١ـ هێزی (بصر) :

 هێزێکە لە نەفسی ئینساندا لە ڕێی چاوەوە کار ئەکات، بۆ وەرگرتنی عیلم لە جیهانی بینراو، لە سوننەت و یاساکانی جیهان، ئەوەی بەصەر بەدەستی ئەهێنێ پێی ئەوترێ (علومی تەجریبی){بە تەعبیری قورئان" علومی بەصەری}، واتە کاری کەشف کردنی یاسا سروشتیەکانە، لە قورئاندا :

بصر بریتی نیە لە چاو (عین) قلب یان فوءاد بریتی نیە لە دڵ، سمع بریتی نیە لە گوێ (اُذُن)، بەڵکو ئەم سیانە سێ هێزن لە هێزەکانی ڕۆح و نەفسی ئینسان ...  (بصر) چاو نیە.

 بۆ نمونە ئەبینین ئاو ئەکوڵێت، ئاژەڵی تریش هەن کە کوڵانی ئەو ئاوە ئەبینن، بەڵام ئینسان شتێکی تریش ئەبینێ، چۆن؟ سەدان جار لە دۆخی جیاوازدا ١٠٠پلەی گەرمی ئەدا بەو ئاوە ئەبینی ئەوکاتە هەر ئەکوڵێ، کەواتە یاسایەکی سروشتیی کەشف کرد، کە ئاو لە ١٠٠ پلەی گەرمیدا ئەکوڵێ، دەرک کردنی ئەو یاسایە بەهۆی بەصەرەوە بوو، ئەوە کاری بەصەرە،

  دۆزینەوەی زانستە ئەزموونیەکان، بە تەعبیری قورئانی (ئایاتی ئافاق و ئەنفوس)، ئاژەڵێکیش کوڵانی ئەو ئاوە ئەبینێ،بە (عین)، بەڵام یاساکە دەرک ناکات .. و٣.

ئینجا کاری هێزی دووەم دەست پێ ئەکات:

٢-هێزی قەلب، یان فوئاد {قوة القلب او الفؤاد}:

قلب یان فوئاد،ئەو هێزەیە کە ئێستا پێی ئەوترێ عەقڵ، کە وشەی عەقل تەعبیرێکی دەقیق نیە، چونکە عەقڵ خۆی فیعلی ئەم قەلبەیە، کە عەقل واتە بەستنەوەی شتێک تا لەدەستت دەرنەچێت.

(لَهُم قُلُوبٌ یَعقلون بها ؟)

کەواتە (قلب):هێزێکە لە ڕۆحی ئینساندا، سوود وەرئەگرێ لە مەعلوماتەکانی بەصەر(علومی تجریبی) بۆ کەشفکردن و بینینی یاساو نهێنیەکانی پشت عالەمی شەهادەو بینراو واتە (میتافیزیک)، واتە کاری(قلب) بیرکردنەوەو تەئەمول و قوڵبوونەوەیە، وە کارلێک کردنە لەگەڵیدا، بۆیە قەلب، واتە (تەقەلوب)بەمرۆڤەکە ئەکات و ئەیگۆڕێ، ناوەکەی تریشی (فوئاد) واتە گڕتێ بەردان، کە ئینسانەکە ئەهێنێتە جۆش و گڕی ئەدا..

خوای گەورە ئەفەرموێ: (... لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آَذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ (179).

بە تەعبیرێکی تر : قلب ئەو یاسایانەی کە «بصر» کەشفی کردووە، ئەیانکات بە موقەدیمە و، ئیستیدلالیان پێ ئەکات بۆ کەشف کردنی عالەمی غەیب و دەسەڵاتی خوا، وەک ناسینی خوا و سیفاتەکانی و غەیبیاتەکانی وەک بەهەشت و دۆزەخ و قیامەت و ...هتد، لە حەدێکدا کە پێویستە بۆ عبودیەت. .

بۆنمونە: هەر ئەو میسالی کوڵانی ئاوە،کە بصر کەشفی کرد، قەلب سیفاتی عەلیم و حەکیم ی خوای پێ ئەدۆزێتەوە، ئەبینێ ئەم یاسایە زۆر پڕ لە حیکمەت و داناییە، کە ئەگەر وانەبوایە ئینسان سەری لێ ئەشێوا، جارێک ئاو لە ١٠٠ پلە بکوڵێ و جارێک لە ٢٠ پلەو جارێک لە ٢٠٠ پلە، ئیتر دیارە ئەم دنیا بێ یاساو بێ خاوەنە.

دەی مادام وانیە، کەواتە خوایەکی خاوەن عیلم و حیکمەت و بەتوانا ئەم کەونە بەڕێوە ئەبات، ئائەمە کاری قەلبە، (بۆیە وتراوە ئیمان کاری دڵە، واتە" قەلب)

کەواتە (قلب) ئەو پارچە گۆشتە نیە لە سنگدا، بەڵکو هێزی تەفەکور و تەئەمول و ئیستیدلالە لە مرۆڤدا ...

 بەم دوو هێزە (بصر و قلب)" تەصەورات و جیهانبینی ئینسان کامڵ ئەبێت (واتە عەقیدە)، واتە ئەزانێ حەقیقەت کامەیە .

. ئێستا نۆرەی هێزی سێهەمە "

٣ـ هێزی بیستن (قوەی" سمع")

 کاتێ بەو دوو هێزەی پێشوو (بصر و قلب)، تێگەشتنی کامڵی بۆ خواو گەردوون دەست کەوت و، بووە خاوەنی جیهانبینی دروست و، زانی حەقایق چین " بەڵام تەنها ئەوە بەس نیە،چونکە بەو دوو هێزە ئەزانێ حەقیقەت چیە، بەس نازانێ بەرامبەر هەر حەقیقەتێک هەڵوێست و مەوقیفی چۆن بێت !

چونکە هەڵوێست لە (ئیعتیباریات)ە، کە (ئیعتیباریات) ئەو شتانەن هەڵوێستی ئێمە دیارییان ئەکات و مانایان پێ ئەدات،

واتە چی بکات و چی نەکات، کە ئەمەش بریتیە لە (ئەحکام و قیەم)، واتە چی باشە ئەبێ بیکەم، چی خراپە ئەبێ نەیکەم، دەی زانینی باشی و خراپی کارەکان، ئیمکانی نیە کە ئینسان خۆی بیزانێت، چونکە بۆ هەر بڕیارێک کە فڵان کار باشە یان خراب،ئەبێ بزانێ:

یەکەم: ئەو کارە لەگەڵ فیطرەتی مرۆڤدا ئەگونجێ؟

دووەم:ئایا لەگەڵ تەواوی حەرەکاتی گەردووندا هاوڕێک و موتەناسیقە؟

چونکە ئینسان بەشێکە لەم گەردوونە و گەردوونیش هەمووی یەک جیهازو دەزگای واحیدە، پێکەوە کار ئەکات،  ناکرێ ئینسان بەجیا لە گەردوون حسابی بۆ بکرێ، دەی ئەمەش عیلمی موحیطی ئەوێ بەسەر تەواوی نەفس و گەردووندا،کە غەیری خوا کەس نیەتی..

جا کاتێک کەسانێکی جاهیل ئەیانەوێ تەواوی بەرنامەی ژیان خۆیان دای بنێن، وائەزانن ئەم مرۆڤە پەیوەندیی بە دەوروبەرو گەردوونەوە نیە، جا بەرنامەی مرۆڤ یان لەسەر ئارەزوو دانراوە (واتە چی پێ خۆش بوو بیکات، چی پێ ناخۆش بوو نەیکات، نەک لەسەرئەساسی چاکی و خراپی)، یان بە تەجرەبە(ئەزموون)تاقی ئەکاتەوە کە بزانێ باشە یان خراپ، کە ڕەنگە هەموو تەمەنی بەشی چەند ئەزموونێکی کەم بکات، ئەویش بە نوقصانی)، ئەمە جگە لەوەی کە مرۆڤ هێشتا خۆیشی بە باشی نەناسیوە، بۆیە بەس خوا ئەزانێ چی باشەو چی خراپە !!

بۆیە بەرنامە دانان بۆ ژیانی مرۆڤ تەنها خوا ئەیزانێت،(إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ).

ئیتر لێرەوە هێزی (سمع) کاری خۆی دەست پێ ئەکات، کەواتە (سەمع) بریتیە لە هەڵخستنی گوێ بۆ خاوەنی گەردوون، تا لەڕێی(وەحی)یەوە، ببیستێ لە خوا، کە خوا بڕیاری چیە و چی بەباش ئەزانێ و چی بەخراپ، ئەمیش بە هێزی(سەمع)" وەحی و فەرمانەکانی خوا(واتە ئەحکام و قیەم) وەربگرێ ...

کەواتە: (سمع) گوێ نیە، بەڵکو بریتیە لە هێزێکی ڕۆحی ئینسان، کە لە ڕێی (گوێ)وە کار ئەکات، وەحی و فەرمانەکانی خوا ئەبیستێ و بە هێزی ئیرادە قبوڵی ئەکات...

ئەگینا خۆ کافرینیش کاتێ قورئانیان بۆ ئەخوێنرایەوە گوێچکەیان هەبوو و دەنگەکەی پێ ئەگەیشت، بەڵام خوا ئەفەرموێ: گوێیان هەیە بەڵام (اسماع)ی پێ ناکەن،(وَلَهُمْ آَذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا).

ئاژەڵیش ئەگەر قورئان بخوێنیت ئەو وشانە ئەگات بەگوێی، هەر بۆیە خوا ئەفەرموێ:کەسێ حەق نەبیستێ، وەک ئاژەڵ وایە،

{لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آَذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ }، چونکە هاوسیفەتن لەوەی کە گوێیان لێیە بەڵام نابیستن،(اذن)یان هەیە بەڵام (سمع)یان نیە ...

دیارە سەمع، (سەرەڕای بیستن و وەرگرتنی ئەحکام لە خواوە) کارێکی تریشی هەیە، کە بریتیە لە وەرگرتنی هیدایەت و ڕێنمایی بۆ (بصر و قلب)، کە ئەی (بصر)! تۆ ئاوا موطالەعە بکە لە عالەمی شەهادەدا، 

ئەی (قلب) تۆش ئاوا بزانە لە حەقائیقی کەون،  کە زۆربەی وەحی(واتە قورئان)" بریتیە لە هیدایەت و ڕێنموونی بۆ (بصر و قلب)، کەمێکی بۆ ئایاتی ئەحکامە ...... ......

سەرچاوە:

سەرچاوە :کتێبی بانگەواز ل ١٤٢-١٤٨