خوالێخۆشبوو مامۆستا مەلا موحەممەد باقری بالک کوڕی شێخ حوسێن خان، لە ساڵی ١٢٧٤ی هەتاوی، لە ئاوایی نزار لە ناو خێزانێکی ناسراو کە پێیان گوتووە «ئاغا گەورە» کە لە بنچینەدا دەگەڕێنەوە سەر بنەماڵەی ئەردەڵانییەکان چاوی بە دونیا هەڵێناوە.
مامۆستا مەلا موحەممەد باقری بالک وەک سەرجەم زانایانی ئاینیی سەردەمی خۆیی لە تەمەنی مناڵی چۆتە حوجرە و درێژەی بە خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان داوە و لە کۆتاییدا، ساڵی ١٩٢٠ی زایینی لە شاری سنە لەسەر دەستی سێ زانای ناوداری ناوچە بە ناوی «عەلامە مەلا موحەممەدی مولانا وچەی عەلامە نۆتشی، مامۆستا عەبدوڵڵای موفتی دەشێ، مامۆستا حەمەڕەشید بەگی مەریوانی» ئیجازەی زانستە ئیسلامییەکانی پێدراوە. ماوەی شەش ساڵ لە ئاویی چۆر لە ناوچەی مەریوانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان وەک مامۆستای ئایینی ئەرکی خۆی بەجێ هێناوە و دواتر بەرەو گوندی بالک دەروا و تا کۆتاییی ژیانی لەوێ ماوەتەوە. ئەو تەواوی تەمەنی لە ئاوایی«بالک» بە کاری مەلایەتی و تەدریس و نووسین سەرقاڵ بووە، هەر بۆیە بە مامۆستا مەلا باقری بالک ناوی دەرکردووە.
ئەوەیکە زۆر گرنگە و شایانی سەرنجدانە ئەوەیە کە: مامۆستا مەلا باقری بالک، تەواوی تەمەنی ژیانی لە خزمەت تەدریس و حوجرە و نووسین و خەڵک و ئیجازەدانی فەقێیاندا بردۆتە سەر؛ بە جۆرێک کە لە ماوەی تەدریسیدا ئیجازەی عیلمیی زیاتر بە ٣٠٠ کەسە لە زانا باشەکانی وڵاتی کوردەواری لە گەرمێن و کوێستان، ئێراق و ئێران بەخشیوە و هەتا دونیا هەیە خێر و بێری ئەوانەی بۆ دەچێ، تەنانەت تا کۆتایی تەمەنی هەر خەریکی وتنەوەی وانەکانی حوجرە بووە، هاورێ لەگەڵ ئەوەشدا لە بواری نووسین و توێژینەوە زیاتر لە ١٣٥ پەڕاو و پەرتۆکی لە حەوت کۆمەڵدا نووسیوە.
حاجی مامۆستا مەلا باقری بالک، لە ساڵی ١٣٥٧دا بۆ ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی حەج و عومرە چۆتە مەککەی پیرۆز و دوای سێ ساڵ گەرانەوەی، واتە ساڵی ١٣٥٠ ڕۆژی هەینی کۆچی دوایی کردووە و لە گوندی بالک لە گۆڕستانی پیر محەممەد بە خاک سپێردراوە.
بیروڕای مامۆستا مەلا باقری بالک لەمەڕ سیاسەت
سیاسەت و کاروباری سیاسی هەر لە دێرزەمانەوە جێگای مشتومڕی نێوان هەندێ لە گروپ و تاقمە جیاوازەکانی بەرنامە و بیری ئیسلامی بووە. کەم نیین ئەوانەی بە جۆرێکی تر تەماشای ئەم چەمکە دەکەن و بە دەستەواژە و پڕۆسەیەکی دوور لە ئایینی ئیسلامی دەبینن، ئەمە ڕاستە بۆ سیاسەتێک کە ماکیاڤیلیانە تەنیا بەرژەوەندی کەسیی تێایدا بە ئامانج گیرابێ، لەو لاوە ئازادی و بەرژەوەندی خەڵکی تر ژێر پێ خرابێ، ڕاستە ئەو گەوجاندنەی ئەمڕۆ دەکرێت کە داشۆراوە لە هەموو مۆڕاڵێکی ئیسلام ئەم مەکر کەید و حیلە فێڵەیەی ئەمڕۆ دەکرێت بە ناوی سیاسەتەوە، وەک عەلامە مامۆستا مەلا باقری بالک(گۆڕی پڕ نوور بێت) دەفەرمووێ: هەق نییە ناو بنرێ «سیاسەت» و ئەمە ستەمێکە لەم چەمکە دەکرێت، لەمڕۆیشدا زۆر کەس هەن کە پێیان وایە زانایانی بەرجەستەی وڵاتی خۆمان بڕوایان بە سیاسەت نەبووە، بەڵام ئەمە پێچەوانەی هەقیقەتە و ئەوان بڕوادار بوون بە سیاسەت، بەڵام سیاسەتی شەرعیی، نەک ئەو سیاسەتەی کە تێکەڵاوی مەکر و دڕۆ و تەڵەکەبازی و خواردن و پێشەڵکردن و زەوتکردنی مافی خەڵکی تێدابی، لێرەدا بیروڕای زانای هەڵەکەوەتەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان واتە: عەللامەی پایەبەرز و مودەڕڕیسی ناودار «مامۆستا مەلا باقری بالک» دەهێنینەوە، کە زۆر ڕاشکاوانە ڕوانگەی خۆی بۆ سیاسەت و کاروباری سیاسی دەربڕیوە.
سیاسەت لە زمانی عەرەبیدا بە واتای«التدبیر والٳصلاح والتربیة» هاتووە، واتە: تەگبیر و ڕاوێژ و چاکسازی و پەروەردەکاری(۱).
لە زارەوەیشدا هەڵگری زۆر مانایە کە سەرجەمیان لە یەک واتادا کۆدبنەوە کە بریتییە لە بەرێوەبردنی باش و گونجاو و شیاوی کاروباری خەڵکی و چاکسازی کردن لە سیستەمی وڵاتدا، هەروەک لە فەرموودەیشدا هاتووە کە دەفەرموێ: حدثنی محمد بن بشار، حدثنا محمد بن جعفر، حدثنا شعبه، عن فرات القزاز، قال: سمعت ابا حازم، قال: قاعدت ٲبا هریره خمس سنین، فسمیعته یحدث عن النبی ٍﷺ، قال: كانت بنو اسرائیل تسوسهم الانبیاء، كلما هلك نبی خلفه نبی، و انه لا نبی بعدی، و سیكون خلفاء فیكثرون. قالوا: فما تٲمرنا؟ قال: فوا ببیعه الاول فالاول، اعطوهم حقهم، فان الله سائلهم عما استرعاهم.(٢)
واتە: جاران نەوەی ئیسڕائیل، مەبەستی گەڵی جولەکەیە، کە لە زمانی سوننەتەدا ناودارن بە «بەنی ئیسڕائیل» پێغەمبەران دەیانبردن بەڕێوە و سەرپەرەشتی کاروباریان دەکردن، هەر کاتێک پەیامبەرێکی تر کۆچی دوایی بکردایە، ڕاستەوخۆ پەیامبەرێکی تر لە جێگای ئەو دادەنیشت و وڵاتی بەڕێوە دەبرد، واتە: دەستاودەستی دەسەڵات دەکرا لەنێوانیاندا!
مامۆستا باقری بالک لە پەڕاوی «تعریفات و غایات و فوائد ٤٢ علم» دا لەمەڕ سیاسەت دەفەرموێ: «علم سیاست علمی است کە بە واسطە‌ی آن کیفیت و احوال اقسام ریاسات و سیاسات و دنیویە معلوم می‌شود، فایدە‌ی آن انصاف در بین ناس(مردم) و معرفت سیاسات فاصلە در بین خصوم است، و اصل سیاست محبت است با هر کسی کە می‌بیند تا اینکە گرویدە‌ی او شوند و قولش اصفاء گوش بە گفتار او بدهند و از این است که حضرت حق جل جلالە بە حضرتین موسی و هارون فرمود: فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا با فرعون بە نرمی سخن بگویید ای موسی و هارون.»
واتە: زانستی سیاسەت، ئەو زانستەیە کە بە هۆیەوە چۆنێتی و شێوازی بەش و ڕەهەندەکانی سەرۆکایەتی و بەرێوەبردنی سیاسیانەی کاروباری ژیان دەزانرێ، سوودی سیاسیەتیش بریتییە لە خستنەگەڕی ویژدان و دادگەری لەنێو خەڵکدا، بەهەموو چین و توێژە جیاجیاکانیانەوە، هەروەها ڕێگایەک بۆ زانینی دانانی سنوور لەنێوان ڕەوت و ئاڕاستە دژبەرەکاندا، و بنەڕەتی سیاسەت واتە: جۆرێک دەربڕینی خۆشەویستی ڕاستەقینەیە بۆ خەڵکی، تا ئەو خەڵکە هۆگرت ببن و گوێت لێ بگرن؛ هەر لەم ڕووەوەیە کە پەروەردگاری بێهاوتا ڕوو بە پەیامبەر مووسا و هاروونی برای دەفەرموێ: واتە: جا ئی مووسا و هاروون قسە لەگەڵ فیرعەون بکەن بە نەرم و نیانی!
بلی! اگر بە مرور دهور از طریق محبت راە هدایت را نە پیمودند باید اندک اندک تهدید وی دهد و اگر تهدید نافع نشد سرکوبی و زجر فی الجملە شود و اگر این هم کفایت نکرد، باز بە امثل فالامثل و کم کم تا اینکە بە قتل و جدال برسد، ولی نە بجوری کە باعث یٲس مردم شود، فقیر در بعضی اشعار مدیحە گفتە: میان قید حدیدی و قید مرحمتی تفاوت است و لیکن تو هر دو را داری بە قید مرحمتی دوست را مطیع کنی بە دیگری تو عروق عدو بیرون آری.
واتە: ئەگەر بە تێپەر بوونی کات و لە ڕێی خۆشەویستی و نەرم و نیانییەوە شوێن ڕێبازی ڕاست نەکەوت، ئیتر دەبێت وردەوردە هەڕەشەی لێ بکرێت و بترسێنرێ، ئەگەر وردە هەڕەشە و ترساندنیش سوودی نەبوو، ئیتر دەبێ بە شێوەیەکی گشتی پەنا ببرێتە بەر سەرکوتکردن و ژێرکردنی، گەر ئەمەش سوودی نەبوو، دەبێ هەر بەم جۆرە ڕێگایانە وردەوردە مامەڵەی لەگەڵ بکرێ تا نەگاتە دژبەری سەخت کوشتار و تاوان، تا نەبێتە هۆی نائومێدی خەڵکی، و لە کۆپلەیەکدا گووتوومە: لەنێوان کۆت و بەدەنی ڕەق و ئاسنین و کۆت و بەندی مێهر و لێبوردەییدا جیاوازی هەیە، و بەڵام تۆ خودانی هەردووکیانی، دەتوانیت بە کۆت و بەندی مێهر و لێبوردەیی هاوڕێکەت بکەیتە گوێڕایەڵی خۆت و بە کۆت و بەندەکەی تریان ڕەگ و ڕیشەی دوژمن لە بناغەوە دەربێنی.
از این تقریر معلوم شود، کە سیاست مخالف شریعت نیست، بلکە اهمّ و اعلای علوم است، چون اغلب حصول احکام شرعیە منوط بر عقل و درایت حکام است، و معنای سیاست همین عقل است، بلی! اگر مقصود از سیاست جز منافع و دفع مفاسد شخصی و ایصال مضاربە بە مردم باشد آن خلاف شرع و عرف است، بلکە خارج از دائرە سیاست است و نشاید آن را سیاست خواند.
لەم ڕۆشنکردەوەیە دەرکەوت کە سیاسەت پێچەوانە و دژبەری شەریعەت نییە، بەڵکوو پڕبایەخترین و باڵاترینی زانستەکانە، چونکە زۆرینەی بڕیار و حوکمە شەرعییەکان دەرهاویشتەی ئەقڵ و لێکدانەوەکانی دەسەڵاتدارانن، مانا و مەبەستی سیاسەتیش هەمان ئەو ئەقڵەیە کە لە مێشکی ئەواندایە، و بەڵێ! ئەگەر مەبەست لە سیاسەت دەستخستنی بەرژەوەندی کەسی و لادانی زیانی تاکەکەسی بێت، لەگەڵ گەیاندنی زیان بە خەڵکی، ئەمەیان پێچەوانە و دژبەری شەریعەت و نەریتیشە، تەنانەت ئەمە هەر خۆی لە دەرەوەی بازنەی سیاسەتدایە و شتی لەم بابەتە سیاسەتی پێ ناگۆترێت و بە سیاسەت دانانرێ! هەر وەها یەکێکی تر لە زانا دێرین و کەموێنەکانی وڵاتەکەمان جەنابی مامۆستا مەلاعەبدوولکەریمی مودەڕڕیس ڕەحمەتی خوای لێ بێت کە دۆست و هاوسەردەمی عەللامە مامۆستا باقری بالک بووە، ئەویش هەمان ڕای هەیە لەمەڕ سیاسەت، و پێی وایە ئەگەر سیاسەت شەرعییانە پیادە بکرێت و دوور بێ لە فرت و فێڵ و تەڵەکەبازی شتێکی باش و پێویستە، هەر وەک لەم دێرە هۆنراوەیەدا دەفەرموێ: «سیاسەت فەرزە حوسنی ئیدارە/ نەک فڕوفێڵی گەورەی بەدچارە.»
ژێدەرەکان:
١)جامع الفوائد، نووسەر: عەلامە مامۆستا باقری بالک
٢)نیکاح و تەڵاق لەسەر مەزهەبی ئیمامی شافیعی(الهدیە المحمودیە) نووسەر: مامۆستا باقری بالک
٣)دیوانی غەریق، شێعرەکانی مودەڕڕیسی کوردستانی، نووسەر : علامە باقری بالک
٤)جامع الفتاوای، فەتواکانی: عەلامە مامۆستا باقری بالک
٥)کاروانی ژیانم، نووسەر پڕۆفیسۆر مستەفا زەڵمی
بۆچوونه‌کان