كوشتنی ئایینگۆڕ هیچ سەنه‌دێكی له‌ قورئاندا نییه‌.

 یەكێك لەو حەد و سزایانەی که لەم سەردەمەدا زۆرترین مشتومڕی لەسەر كراوە و هێشتاش فیكری ئیسلامی كەمترین گۆڕانی لە تێگەیشتنیدا بەخۆوە دیوە، سزای ئاینگۆڕە (واتە مورتەد)، كە بریتییە لە كوشتن. ئەم حوكمە بەدرێژایی مێژووی ئیسلام لە سەرچاوە فیكری و فیقهییەكان و لە هزری زانایانی ئیسلامدا وەك حاشاهەڵنەگرێكی شەرعی ڕیشەی داكوتاوە.

ئەوپەڕی چاكسازییەک کە لە تێگەیشتنی ئەم دەقەدا كرابێ، ئەوەیە هەندێک لە زانا و بیرمەندانی موسڵمان گوتویانە كوشتنی ئایینگۆڕ لەبەر خودی ئایینگۆڕین یاخود كوفرەكەی نییە، بەڵكوو بۆ حاڵەتێكە پاش كافربوونەكەی کە چووبێتە بەرەی دوژمن و دژایەتی ئیسلامی كردبێ. لەوانە د.مستەفا زەڵمی كه‌ دەڵێ: "جیاوازی هەیە لەنێوان دەرچوون لە ئیسلام و دەرچوون دژی ئیسلام، لە حاڵەتی یەكەمدا خوێن و ماڵی ئەو كەسە پارێزراو دەبێ، بەڵام لە حاڵەتی دووهەمدا پاش ئەوەی داوای تۆبەی لێدەكرێ، دەكوژرێ، ئەویش نەك لەبەر هەڵگەڕانەوەی لە دینەكە، بەڵكوو لەبەر خراپەكردنی لەسەر زەوی". لەبەرانبەردا ڕەوتە كلاسیكییە زاڵەكە دەڵێن نەخێر كوشتنەكە لەبەر كوفرەكەیە نەك لەبەر حیڕابە (شەڕكردن دژی ئیسلام)، چونكە كوفر خۆی گەورەترین هەڕەشەیە بۆ سەر ئیسلام و پاساوێكی تەواوە بۆ كوشتنی موڕتەد.

دیارە سەرچاوەی ئەم حوكمە زیاتر حەدیسێكە کە لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە، تێیدا پێغەمبەر (د. خ) دەڵێت:[من بدل دینه فاقتلوه]، واتە: هەركەس ئایینی خۆی گۆڕی بیكوژن. ئەم حەدیسە –ئەگەر واش دابنێین لە سەداسەد قسەی پێغەمبەرە- لە چەند روویەكەوە جێی قسەیە، لەوانە: 

1- وەك بەشی هەرەزۆری حەدیسەكان، كات و جێبەند (سیاق) و بۆنەی وتنی دیار نییە، ئەم گوتەزایە سەربەخۆ لە بۆشاییدا نەگوتراوە، بە دڵنیاییەوە چ لە پێشی (..... من بدل) چ لە پاشی (فاقتلوه....) قسەیتر هەبووە، بەڵام نەقڵ نەكراوە كە دوور نیە حەدیسەكە پەیامێكیتری بووبێ، وەك ئەوەی بۆ نموونە ئەم دەقە باسی قەوم یان ئایینێكی پێشوو بكا كە گوتویانە "هەركەس ئایینی گۆڕی بیكوژن". شتی وا لە حەدیسیتردا هەیە كە پێغەمبەر ڕووداوێكی لە بارەی پیاوێكی ئەهلی كیتابەوە گێڕاوەتەوە، ڕاوییەك لە كۆتایی قسەكانیدا هاتووە، ئاگەداری قسەكانی پێشوو نەبووە و هاتووە ئەو بەشەی كۆتایی وەك قسەی پێغەمبەر نەقڵ كردوە، لەكاتێكدا پێغەمبەر باسی كابرای كردووە نەك بۆچوونی خۆی. 

2- مەتنی ئەم دەقە كێشەی تێدایە، لەو ڕووەوە نەیگوتوە (من بدل اسلامە فاقتلوه)، واتە هەر كەس لە ئیسلامەوە ئایینی گۆڕی، بەڵكوو دەڵێ هەركەس ئایینی گۆڕی بیكوژن، جا لەبارێكدا وشەی ئایین وشەیەكی گشتییە و هەموو ئایینێك دەگرێتەوە نەك تەنیا ئیسلام، قورئانیش دانی بەمە ناوە، ئەوەتا بەكافران دەڵێ [لكم دینكم و ...] كەواتە ئێمە ئەگەر دەقەكە بەدەر لە تێگەیشتنی پێشوەختی خۆمان لێك بدەینەوە، ماناكەی بەو شێوە دەكەوێتەوە كە هەر كەس ئایینی خۆی بگۆڕێ، جا موسڵمان بێ یان مەسیحی یان جوولەكە یان موشریك، هەمان حوكم دەیگرێتەوە كە ئەوەیش مەنتیقی تێدا نییە. ئەم بەكارهێنانە بۆ وشەی "دین" بەو گشتییە و بەبێ تەخسیسكردنی بە ئایینی ئیسلام، دیسان دەبێتە پاڵپشت بۆ خاڵی یەكەم كە دەشێ ئەم دەقە بەم سیغەیە نەهاتبێ، جا یان ئەوەتا پێغەمبەر ناوی ئیسلامی بردووە نەك ئایین بەگشتی، یان لەو بەشانەی پێش و پاشی ئەم دەقە لە گوتارەكەدا ئەو قەرینە و ئاماژەیە دراوە كە مەبەست لە دینەكە ئیسلامە.

3- دوایین خاڵ و گرنگترینیان كە دەمەوێ زیاتر لەسەری بوەستم ئەوەیە ئەم حەدیسە شازە بەبسروشتی دەیان ئایەتی سەریحی قورئان، كە جەخت لە ئازادیی بیروباوەڕ و ئایین دەكەن و بە هیچ شێوەیەك نە بە تەسریح نە بە تەلمیح نەچوون بەلای باسكردنی هیچ جۆرە سزایەكی دنیاییدا بۆ ئایینگۆڕ، بگرە هەموو هەڕەشەی مەعنەوی و ترساندنن بەسزای ئاخیرەت كە لە خوارەوە شی دەكەینەوە.. 

قورئان و ئایینگۆڕین

لە بەدواداچوونی ئەم بابەتە لە قورئاندا، كە گرنگیی بەرچاوی پێداوە، چەند خاڵێك سەرنجی راكێشام:

1- چەندین ئایەت سەركۆنەی كافربوونەوە دەكەن، بەڵام هیچكامیان بەهیچ شێوەیەك نەچوون بەلای دانانی سزایەكی دنیاییدا، نە كوشتن و نە جەڵد و نە تەعزیر .. بەڵكوو هەموویان باسی سزای مەعنەوی و قیامەتی دەكەن: [ۆمَن ێرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِینِهِ.. فَأُوْڵئِكَ حَبِطتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْێا ۆاڵاخِرَەِ ۆأُوْڵئِكَ أَصْحَابُ النَّاڕ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ]{البقرة/217}. (هەروەها بڕوانە: المائدە 54/ ال عمران 86-91، 106/ التوبە 66/ النحل 106-107).

2- هەست دەكەیت دیاردەی ئایینگۆڕین و كافربوونەوە پاش ئیمانهێنان باو بووە، ئەگەر باو نەبوایە و نەبوایەتە جێی مەترسی، قورئان هێندەی باس و سەركۆنەی نەدەكرد: بڕوانە ئەم سیغانە: [ۆمَن ێرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِینِهِ فَێمُتْ ۆهُۆ كَافِرٌ]، [مَن ێرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ ێأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ ۆیُحِبُّونَهُ]، [كَیْفَ ێهْدِی اللّهُ قَوْمًا كَفَرُواْ بَعْدَ إِیمَانِهِمْ]، [أَكْفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِكُمْ فَذوقُواْ الْعَژَابَ..]، [ذلِكَ بِأَنَّهُمْ امَنُوا ثمَّ كَفَرُوا]، [لا تَعْتَذرُواْ قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِكُمْ]. ئەمەش شتێكی چاوەڕوانكراوە، چونكە ئیمانهێنانی بەشی زۆری ئەو خەڵكە سادە و نەخوێندەوارە زیاتر شوێنكەوتنی سەرۆك خێڵ و گەورەكانیان بووە، یان سەرسامبوونی كاتییان بووە بەسەركەوتنەكانی ئیسلام یان لەترسا بووە یان بۆ دەسكەوت و غەنیمەت بووە، قورئان خۆی ڕاشكاوانە بەئەعرابەكان دەڵێ ئێوە تەسلیم بوون و ئیمانتان نەهێناوە... دانانی پشكی زەكات بۆ دڵڕاگیراوان [مؤلفە قلوبهم] بەڵگەیە لەسەر ئەم ڕاستییە، هەربۆیە ئاساییە واز لە ئیمانەكە بێنن كە هەر بەڕواڵەت شوێنی كەوتوون.

3- كافربوونەكە هەر ئەوە نەبووە كە یەك جار ڕوو بدات و ببڕێتەوە، بگرە دیارە هەبووە چەند جارێك ئیمانی هێناوە و وەرگەڕاوە، دیسان ئیمانی هێناوەتەوە و دیسان كافر بوەتەوە... [إِنَّ الَّذینَ ‌امَنُواْ ثمَّ كَفَرُواْ ثمَّ امَنُواْ ثمَّ كَفَرُواْ ثمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّمْ ێكُنِ اللّهُ لِێغْفِرَ ڵهُمْ ۆڵا لِێهْدِێهُمْ سَبِیلاً].{النسا‌ء/137}. دیارە ئەم حاڵەتە وای كردوە خەڵك ترسیان لە ئایینگۆڕین و كافربوونەوە بشكێ كە ئەوە لە هەیبەت و سەنگی ئیمانەكە لە بەرچاوی شوێنكەوتوانی دادەبەزێنێ ، دووریش نییە وەك سەنگەرگواستنەوەكەی لای خۆمان ئەو كەسانە كەسابەتیشیان بەو كارەوە كردبێ. كەچی سەیر ئەوەیە هیچ سزایەك تەنانەت بۆ ئەمانەیش دانەنراوە.

4- لەمانە گرنگتر و هەروەك درێژەی خاڵی پێشوو، ئەوەیە کە دیارە نەیارەكانی ئیسلام، لەوانە بەشێ لە ئەهلی كیتاب، هانی ئاینگۆڕینیان داوە تا خەڵك لە ئیسلام بخەنە شكەوە، بگرە –وەك قورئان باسی دەكا- هەندێ جار بە شوێنكەوتوانی خۆیانیان گوتوە بەیانی باوەڕ بەئیسلام بێنن و ئێوارە لێی پاشگەز ببنەوە تا موسڵمانان لە ئایینەكەیان بكەونە گومان... قورئان ڕاشكاوانە ئاماژەی بەم پیلانە داوە: [وَقَالَت طَّآئِفَةٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُواْ بِالَّذِيَ أُنزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُواْ آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ]. {آل عمران/72}/ [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوَاْ إِن تُطِيعُواْ فَرِيقًا مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ يَرُدُّوكُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ كَافِرِينَ].. {آل عمران/100}. . كەچی بۆ ئەمانەیش هیچ سزای دنیایی دانەناوە.

5- جگە لە باسنەكردنی هیچ سزایەك بۆ ئایینگۆڕ، بەتایبەت ئەوانەی زیاتر لە جارێكیش كافر بوونەتەوە (دیارە ئەگەر بە هەڵگەڕانەوەی یەكەم بكوژرانایە، وەك حەدیسەكە داوا دەكا، نەدەمان تا جاری دووەم كافر ببنەوە)، هاوكات بەكردەوەیش پێغەمبەر ئەو سزایەی جێبەجێ نەكردووە، بەتایبەت دەرهەق بەتوێژێكی بەرچاویان كە دووڕوو  (مونافیق)ەكان بوون، كە بەدەقی قورئان ئەوانیش پاش ئیمانهێنانیان كافر بووبوونەوە: [إِإِذَا جَاءكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ ..ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ]{المنافقون/1-3}. نەبوونی هیچ حاڵەتێكی كوشتنەوە لەسەر ئاینگۆڕین لەلایەن پێغەمبەر خۆیەوە، پرسیارێكە بەرۆكی ئەوانە دەگرێ كە جەخت لە حوكمی كوشتنی ئایینگۆڕ دەكەن، هەندێكیان بۆ خۆ ڕزگاركردن لەو قۆرتە، سڵ ناكەنەوە لەوەی بڵێن: "نەخێر پێغەمبەر كردویەتی بەڵام مێژوو تۆماری نەكردوە" (شێخ محەمەد فەزازی)..

بە لەبەرچاوگرتنی ئەو خاڵانەی سەرەوە، كە دەریدەخەن دیاردەی هەڵگەڕانەوە لە ئیسلام هەبووە و كەمیش نەبووە، بەڵكوو بەڕێژەیەكی وا بووە نیگەرانی دروست كردوە و قورئان بە چڕی كاری بۆ بەرپێگرتنی كردووە، بەتایبەت كە وەك چەكێكی دەروونیش لەلایەن نەیارانەوە بەكار هێنراوە (خاڵی چوارەم)، كە مرۆڤ لە بارێكی وادا چاوەڕوانی دانانی سزا و چاوترساندنێكی دنیاییش دەكا، كەچی بە هیچ شێوەیەك هیچكام لەو ئایەتانە بەلای باسكردنی سزادانی دنیاییدا نەچوون، بگرە بە هیچ شێوەیەكیش  ئاماژە بەوە نەدراوە كە ئەوانەی هەڵگەڕاونەتەوە چوونەتە بەرەی دوژمن، وەك كە ئێستا هەندێ كەس سزاكە دەبەستن بەوەوە كابرا هاوكات چووەتە بەرەی دوژمنایەتیكردنی ئیسلامیش. لە بارێكی وادا دانانی سزایەكی سەختی وا ناكۆك دەردەكەوێ لەگەڵ ئەو ئایەتانە و چەندین ئایەتیتر كە جەخت لە ئازادیی مرۆڤ دەكەن لە بیروباوەڕ و هەڵبژاردن یان ڕەتكردنەوەی ئاییندا و لە هەر كاریگەرییەك بە تاڵیان دەكاتەوە و دەیانكاتە مرەكەبی سەر كاغەز و هیچیتر. 

خۆ ئەگەر گریمان دۆخەكە پێچەوانە بوایە، واتە ئایەتەكان جەختیان لە سزای دنیایی بكردایە و حەدیسەكە داكۆكی لە ئازادی و سزای ئاخیرەت بكردایە، ئەوكاتە ئەگەر لە قورئانیشدا پاڵپشتێك بۆ حوكمی حەدیسەكە نەبوایە، دەمانگوت: له‌به‌رئه‌وه‌ی بابەتەكە پەیوەندی به‌ خوێن و رۆحی ئینسانەوە هەیە، با لە قورئانیشدا سەنەدی نەبێ، هەر قبووڵە، بەڵام لەبارێكدا حەدیسەكە بەم سیغەیەی ئێستا، بەپێچەوانەی قورئان هەڕەشەیە بۆ سەر ئازادی و ڕوحی ئینسان، ناكرێ هیچ سەنەدێكی لە قورئاندا نەبێ... قورئانێك كە حوكمی بۆ بیسمیلا و ئەعوزوبیلاكردن لەكاتی قورئانخوێندندا دانابێ، چۆن دەكرێ لە جێگیركردنی حوكمی ئاینگۆڕیندا كه‌ په‌یوه‌ندیی به‌ژیان و ئازادیی مرۆڤه‌وه‌ هه‌یه‌، هیچ هەڵوێستێكی كاریگەری نەبێ یان حەدیسێك هەڵوێستەكانی سڕ بكا...!؟