لە مێژووی هزری کوردە‌واریدا، ئایینمە‌داری و نە‌تە‌وە‌پە‌روە‌ری، وە‌ک دوو بنە‌مای لێکدژ بناخە‌دارێژی رێکخستە‌ی مە‌عریفە‌ی کوردین کە بە وێنە‌ی دوو هێڵی هاوشان لە تان و پۆی تێڕامان و تێفکرینی کوردیدا، هزرمە‌ندانیان بە خۆوە خە‌ریک کردووە.
بە‌ردە‌بناخە‌ی وشیاری کورد و خۆدە‌ربڕین وە‌ک نە‌تە‌وە و جووڵە‌ی هزر و خدە‌ی کوردی لە پاوان بیرمە‌ندیدا، سە‌دە‌یە‌ک پاش دا‌هێنانی چە‌مکی نە‌تە‌وە‌گە‌رێتی لە خۆراوا، دەستی پێکرد و نە‌تە‌وە‌پە‌روە‌ری لە پاڵ بیرمە‌ندی خێڵە‌کی و ئایینیدا خۆی قوت کردە‌وە و سە‌رنجی بیرمە‌ندانی ڕاکێشا.
ئه‌و که‌سه‌ی که له زانکۆکان نه‌یخوێند، بەڵام بوو بە دکتۆری دڵه‌کان.
شه‌هاده‌ی ده‌روونناسی و ڕاوێژکاری وه‌رنه‌گرت به‌ڵام گه‌وره‌ترین ڕاوێژکاری تاکی و کۆمەڵایەتی بوو.
ئەو که‌سه‌ی که له یه‌ک ڕسته‌دا یاسایەکی ئاڵتوونی پێشکه‌شی کۆمه‌ڵگا کرد که له ژێر سێبه‌ریدا هێمنی و ئاشتی و ته‌بایی ده‌سته‌به‌ر ده‌کات.
خوایەگیان! باش دەزانم كە هیچكەسێكی دیكە ناتوانێت ـ بەو چەشنەی كە خودی دەردەدارەكە دەیزانێ ـ دەردی دڵی دەردەارێك بۆ حەكیم و چارەسازێك باس بكات، هەركەس خۆی باشتر دەزانێ كە سكاڵا و نیاز و پێویستییەكانی چین و چۆن و بۆ كێ باسیان بكات، فارس گوتەنی: (كس نخارد پشت من***چون ناخن انگشت من) واتە: هیچ كەسێك ناتوانێت پشتم بەو چەشنە بخورێنێ كە پەنجەی دەستی خۆم دەیخورێنێ.
ڕۆژووگرتن لە ئایینەكاندا بە گشتی پەرستشێكی دیار و هاوبەشە، لە ئیسلامیشدا فەڕزێكی ئایینییە و گەلانی موسڵمان لە سەرتاپای جیهاندا داب و كەلتووری خۆیان تێكەڵ بەم فەڕزە ئایینییە كردووە.
ئەوەی بۆ ئێمە گرینگە، زانینی هەندێك لە فەلسەفەی رۆژووە كە لێرەدا تەنیا ئاماژە بە سێ خاڵیان دەكەین:
بۆ باسي ڕۆژوو له قورئانى پيرۆزدا وشه‌ى (صيام) به‌كار براوه، نه‌ك (صوم)، له‌به‌ر ئه‌وه كه واتاى (صيام) فراوانتره له (صوم).. (صيام) له بابى (مفاعله)ى عه‌ره‌بييه، كه‌واته مادام بيناكه‌ى پيتى زياده‌ى تێدايه، بۆيه ماناكه‌شي واتاى زياتر ده‌به‌خشێ. ڕێسايه‌كى عه‌ره‌بيمان هه‌يه ده‌ڵێ: (زيادة في المبنى، زيادة في المعنى).
پرسيارى زۆر ئه‌كرێ سەبارەت بە شه‌وانى قه‌در و زيندووكردنه‌وه و پاداشتی و (اعتكاف)، فه‌رموون له‌گه‌ڵ ئه‌م زانيارييانه (سه‌ره‌تا ببوورن كه بابه‌ته‌كه درێژه، زۆر له‌مه زياتر هه‌ڵده‌گرێ، له‌مه زياتر بۆم كورت نه‌كرايه‌وه):
١ـ شه‌وى قه‌در كامه‌يه؟
دایكی بڕواداران خاتوو عایشه‌ی سدیقه، كچی ئه‌بووبه‌كری ڕاستگۆ و هاوسه‌ری پێغه‌مبه‌ری خوا(سه‌لامی خوای لێ بێت)، دینناسترین ئافره‌تی مێژووی ئیسلام و یه‌كێك له زانایانی بواری حوكمه شه‌رعییه‌كانه. له مناڵیدا به هۆی به‌ختی به‌رزی له‌ژێر سێبه‌ری یاری ڕاستگۆ و باوه‌شی دڵسۆزیی دایكی دڵپاكی «ام رمان كنانیه» چاوی به دونیا هه‌ڵێنا و له گوڵستانی ڕوحگەشێنی كانگای میهر و ئه‌ده‌ب و له سفره و خوانی په‌روه‌رده‌ی ئیمانی، ڕوح و گیانی له خۆراكی پارێزكاری و ڕه‌وشتبه‌رزی تێر ده‌كات و له دڵۆڤانیی و دڵسۆزیی باوكی، خووی خۆی وەڕازانده‌وه كه مه‌لی به‌خته‌وه‌ری له‌سه‌ر شانی و ناخ و ڕووی شیرینی، له ناو دڵ و گیانی كارزانی كاروانی جوانپەسەندان هه‌ڵنیشێت و له به‌ختی به‌رزی، به‌ربژێری هه‌ڵبژێردراوێك بوو كه وانه‌ی «فَاظفَر بِذَاتِ الدِّینِ تَرِبَت یَدَاکَ» (له بوخاری و موسلیم گێڕدراوه‌ته‌وه) فێری خوازبێنان ده‌كرد.
پرسیار: سەرەتای پرسیارەکانمان بەوە دەست پێ دەکەین دەستوور چيیە؟ یان بە واتایەکی تر دەپرسین قورئان چيیە و دەستوور چیيە؟
شارستانییه‌تەکان هەر لە دێرزەمانەوە هەندێکیان لەوانی دی پێشکەوتووتر بوون و پێشەنگی شارستانییەته دواکەوتووەکان بوون، هەڵبەت ئه‌و كۆمه‌ڵگه دواكه‌وتووانه‌یش لە چاوی خۆیانەوە بەو شێوەیه دەر دەکەوتن، هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدا بوون وا خۆیان پیشان بدەن ئەمانیش لەگەڵ سەردەمن، ئەویش بە لاساییکردنەوەی میللەتان و شارستانییه‌تە پێشکەوتووەکان. مەرجیش نەبوو هەموو کات لاساییەکان بە بارێکی خراپدا ڕۆییشتبێتن. لەو کاتەوەی کە سوقراتی فەیلەسووف گەشتی بۆ ناوچەی میسری ئێستا دەکرد و بە حیکمەتی وان دڵگیر بوو، پاشان ڕۆژگار لە سووڕانەوەی خۆی بەردەوام بوو تا وای لێهات موسوڵمانەکان بە فەلسەفە و شارستانییه‌تیی گریک کاریگەر ببن نەک ئەوەندەیش بەڵکو کتێبی لۆژیک و فەلسەفە نەمابوو کە لە کتێبخانەی عەباسییەکاندا نەبێت.
کۆپی ڕایت 1401 په‌یامی ئیسلاح. ھەموو مافێکی ئەم ماڵپەڕە، پارێزراوە. ئامادەکردن و په‌ره‌پێدان لەلایەن شەریکەی بەرنامەنووسی رووپەل