بیانیه‌ی پایانی سی‌امین جلسه‌ی اضطراری شورای افتای اروپا در خصوص فناوری ارتباطی
زمان جلسه: ۱ تا ۴ شعبان ۱۴۴۱
عنوان: تحولات فقهی در خصوص ویروس کرونا
به توفیق الهی سی‌امین جلسه‌ی اضطراری شورای اروپایی افتا و تحقیقات اسلامی از طریق فناوری ارتباطی زوم در روزهای یکم تا چهارم شعبان ۱۴۴۱با عنوان «تحولات فقهی در شرایط شیوع کرونا» برگزار شد. ریاست این جلسه را شیخ صهیب حسن عبد الغفار کاردار رئیس مجلس برعهده داشت و بیشتر اعضای شورا و شماری از پزشکان متخصص هم در آن حضور داشتند از جمله:
دکتر یحیی مکی پزشک، محقق و متخصص ویروس از فرانسه
دکتر انس شاکر متخصص بیهوشی و احیاء از فرانسه
دکتر محمد الهمص مشاور بیماری‌های داخلی و حاد از انگلستان
دکتر منذر رجب متخصص بیماری‌های داخلی و قلب و پزشک خانواده از آلمان
جلسه‌ی افتتاحیه با خوشامدگویی شیخ حسین حلاوه دبیرکل شورا آغاز شد که در آن بر اهمیت دوره و اسباب برگزاری زودهنگام آن پرداخت. وی همچنین در خصوص سؤالات فراوانی که پیرامون ویروس کرونا به دبیرکلی شورا رسیده است سخن گفت و تأکید کرد در این باره مسائلی وجود دارد که به اجتهاد جمعی برآمده از محکمات و مقاصد شرع نیازمند است تا شرایط و مصالح مردم را مراعات کند و در راستای آسان‌گیری بر مردم بکوشد و شیوه‌ی شورای اروپایی افتا و تحقیقات اسلامی همواره چنین بوده است. شیخ حلاوه ضمن تقدیر و تشکر از علمای عضو شورا در پذیرش دعوت و شرکت در جلسه با وجود مشغله‌های فراوان، از حضور پزشکان در شرایط دشوار کنونی و کمبود وقت هم تشکر کرد. وی بر اهمیت مراجعه‌ی فقها به پزشکان معتمد و تقویت فتاوا و نظرات خود با اطلاعات دقیق تأکید و خاطرنشان کرد این شورا همواره بر حضور کارشناسان در کنار فقها برای بررسی مسائل اقتصادی و نجومی و غیره تأکید دارد. شیخ صهیب حسن کاردار رئیس شورا بار دیگر با تشکر از اعضای شورا و پزشکان حاضر، برگزاری دوره در این شرایط و با این فناوری پیشرفته را مهم ارزیابی کرد. سپس جلسه ادامه یافت و بحث و گفتگو آغاز شد و چهار نفر پزشک حاضر با بیان حقایق و اطلاعات پزشکی و اشکالات علمی در مورد پیشگیری و ابتلا و تعامل با حالات مرگ و میر در میان مسلمان، تأکید کردند فقیه باید آگاهی لازم در مورد ویروس داشته باشد تا فتوای او درست و بی‌اشکال باشد. سپس علمای شورا سؤالات خود را از پزشکان پرسیدند و آنان نیز به دقت پاسخ دادند. سپس جلسات پاسخ‌گویی به فتاوا و سؤالات فوری که در اختیار شورا قرار گرفته است ادامه یافت.
این جلسه پس از بحث‌های گسترده با فتاوا و سفارشات زیر پایان یافت:
نخست: فتاوا
مقدمه‌ای بر دیدگاه اسلام نسبت به طاعون و بیماری‌های همه‌گیر
دیدگاه اسلامی بر قواعد و سنت‌های الهی در جهان هستی و بشر حاکم است؛ خدای متعال می‌فرماید:
"فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلاً ۖ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلاً" [فاطر: 43].
پس هرگز در سنت الهی تبدیلی نمی‌یابی، و هرگز در سنت الهی تغییری نمی‌یابی.
برخلاف فلسفه‌های دیگر که تنها اسباب و نتایج مادی را به رسمیت می‌شناسد؛ نتایجی که به لحاظ ریاضی و علمی قابل قیاس و محاسبه و ملاحظه است، در اسلام اما برخی از اسباب، مادی صرف هستند و برخی معنوی و غیبی و تفسیر منطقی ظواهر گاهی به اهداف مشخصی بستگی دارد که نظام هستی با مجموعه‌ای از قوانین کلان در صدد رسیدن به آن است؛ قوانینی که در اصل برای گره زدن حال به آینده تدوین شده است.
این اهداف و قوانین عالی مجموعه سنت‌های الهی هستند یعنی قواعد و هنجارهایی که خداوند برای استحکام نظام هستی وضع کرده است.
از جمله‌ی این سنت‌ها بر اساس مفاهیم قرآنی، سنت ابتلا و آزمایش است که هدف از آن جلوگیری از سرکشی بشر و فساد در زمین است: "ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" [روم: 41]
به خاطر کار و کردار مردم، تباهی در بر و بحر فراگیر شده است، تا [خداوند] جزای بخشی از کار و کردارشان را به آنان بچشاند، باشد که بازگردند [و به خود آیند].
در مقابل هم سنت‌هایی وجود دارد که در قالب خوشی و فراخی نعمتهای آسمانی و زمینی بروز می‌کند و خواهان اصلاح در زمین و تقوا و پرهیزکاری و استغفار از گناهان است:
"وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِن كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ" [أعراف: 96]
و اگر اهل آن شهرها ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند، بر آنان [درهای] برکات آسمان و زمین می‌گشودیم، ولی [آیات و پیامهای ما را] دروغ انگاشتند، آنگاه به خاطر کار و کردارشان ایشان را فروگرفتیم.
بیماری کووید 19 یا کرونا یکی از سنت‌های الهی است و علت و سبب آن فساد در تعامل انسان با محیط و منابع طبیعی و انواع و اقسام ظلم و ستم و بی‌ایمانی و بی‌اخلاقی است. چنان که ملاحظه می‌شود تعادل کلی جهان در دهه‌ها و سال‌های اخیر مختل شده است و سنت الهی با کسی تعارف ندارد و خداوند در پایان کسانی را نجات می‌دهد که امانت نهی از منکر را رعایت می‌کنند:
"فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ" [أعراف: 165]
و چون پندی را که به ایشان داده بودند، از یاد بردند، کسانی را که ناهیان از منکر بودند نجات دادیم و ستمکاران را به عذابی شدید گرفتار کردیم چرا که نافرمانی کرده بودند.
پس از درک هوشیارانه از واقعیت بر اساس سنت‌های الهی، ما باید برای تغییر این واقعیت به سمت بهتر شدن در تمام سطوح گام برداریم؛ اما این ویروس کشنده مأموریت خود را انجام می‌دهد و به امید خدا صحفه‌ی آن پیچیده می‌شود چنان که طاعون‌های کشنده در طول تاریخ رفته‌اند و اثری آنها باقی نمانده است و تنها خردمندان هستند که عبرت می‌گیرند.
فتوای شماره‌ی 1/30: آیا ویروس‌ها و حوادث ناگوار مجازات الهی هستند؟
پرسش: آیا ویروس‌ها و حوادث ناگوار مجازات الهی برای مردم هستند؟
پاسخ: بلایا و حوادثی که برای انسان پیش می‌آید از سنت‌های زندگی هستند و مردم خواه به صورت فردی یا جمعی از وقوع مصائب در امان نیستند و با اختلاف جایگاه و مرتبه‌ای که دارند به آن دچار می‌شوند. ابتلا هم با شر ممکن است و هم با خیر.
خدای متعال فرموده است:
"کلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ۗ وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً ۖ وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ" [أنبياء: 35]
هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است و شما را به بد و نیک، چنانکه باید و شاید، می‌آزماییم، و به سوی ما بازگردانده می‌شوید.
ابن کثیر در تفسیر این آیه می‌نویسد: "یعنی گاهی شما را با مصائب و گاهی با نعمت‌ها می‌آزماییم تا ببینیم چه کسی شکرگزار و است و چه کسی ناسپاس؛ چه کسی صبر می‌کند و چه کسی ناامید می‌شود". ایمان به قضا و قدر و سرنوشت الهی اعم از خیر و شر از ثوابت اسلام است؛ خواه حکمت الهی آن را دریابیم یا در نیابیم. اما این ایمان راسخ مسلمان را از تدبر و اندیشه و عبرت گرفتن باز نمی‌دارد. حوادث طبیعی که همه‌ی انسان‌ها اعم نیک و بد را در بر می‌گیرد گاهی مایه‌ی عبرت‌گیری بشر است؛ انسان‌ها هر چند به پیشرفت مادی و علمی دست یافته باشند نباید بخش روحی و اخلاقی را فروگذار کنند. باید اعتماد خود را به آفریدگار بزرگ تقویت کنند و به ارزش‌های بنیادین مانند عدالت اجتماعی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و احترام به کرامت بشری و همکاری همگانی در راه نیکی و پرهیزکاری پایبند باشند.
ابتلا به این مفهوم انتقام از مردم نیست زیرا خدای متعال نسبت به بندگان دلسوز و مهربان است: "إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ" [بقره: 143]
بلایا حکمت‌هایی دارند که برخی از آنها عبارتند از:
یادآوری نعمتهای خداوند به مردم در حین فقدان آن؛ بیمار نعمت سلامتی را بهتر درک می‌کند؛ کسی که در ترس و اضطراب است نعمت امنیت را بهتر می‌فهمد. انسان بر اثر عادت، در بسیاری اوقات فضایل و نعمتهای ظاهری و باطنی خداوند را فراموش می‌کند:
"أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ" [لقمان: 20].
آیا نیندیشیده‌اید که خداوند آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، برای شما رام کرد، و نعمتهای آشکار و پنهانش را بر شما تمام کرد، و از مردم کسی هست که بدون هیچ علمی و هیچ رهنمودی و هیچ کتاب روشنگری در حق خداوند مجادله می‌کند.
هر چند بندگان نعمتهای خدا را بیشتر یادآوری کنند بیشتر شکرگزار شده و به فضل خدا قانع می‌شوند.
هشدار به انسان‌ها برای این که به خدا پناه ببرند و از او کمک و یاری بخواهند؛ انسان بر اساس فطرت خود هنگام سختی و دشواری به دنبال کسی می‌گردد که به او کمک کند و دادش برسد. پس وقتی بفهمد که خدای متعال در کنار بنده است و در شرایط سخت او را کفایت می‌کند، در درون خود آرامش و اعتمادی را احساس می‌کند که در رویارویی با بلایا به او کمک می‌کند و از وابستگی به غیر خدا می‌رهاند:
"يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ" [فاطر: 15].
انسان در حالت سختی و مشقت با دعا و نیایش به درگاه خدا از او پناه می‌جوید.
خدای متعال می‌فرماید:
"وَإِذَا غَشِيَهُم مَّوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ ۚ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ" [لقمان: 32].
و چون موجی سایبان‌وار آنان را فراگیرد، خداوند را در حالی که دین خود را برای او پیراسته می‌دارند، به دعا می‌خوانند آنگاه چون آنان را برهاند و به خشکی برساند، بعضی از ایشان میانه‌رو [و درستکارند] [و بعضی کجرو] و جز غدار ناسپاس کسی منکر آیات ما نمی‌شود.
"فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا" [أنعام: 43].
پس چرا هنگامی که عذاب ما به سراغشان آمد زاری و خاکساری نکردند؟
گاهی مصائب و بلایا به منزله‌ی هشدار برای بندگان برای پرهیز از گناه و معصیت است. از رحمت خداوند بر بندگانش این است که به آنان هشدار می‌دهد تا از گناه و مخالفت با اوامر الهی دست بردارند. چون زیان معصیت به انسان و جامعه باز می‌گردد و به خدا نمی‌رساند. در این هشدار همه‌ی انسان‌ها با هم برابرند و مؤمن با غیر مؤمن فرقی ندارد. پس ابتلا انتقام نیست بلکه هشداری است تا انسان از گناه دست بردارد و به راه حق باز گردد. خدای متعال می‌فرماید:
"وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ" [شورى: 30].
و هر مصیبتی که به شما برسد از کار و کردار خودتان است، و او از بسیاری [گناهان] در می‌گذرد.
لازم به یادآوری است که خداوند امتیازاتی به پیامبرش محمد (ص) به عنوان خاتم پیامبران داده است تا وجه امتیاز او بر دیگر بندگان باشد؛ از جمله گناهکاران امتش را از مجازات کلی و نابودی عمومی در دنیا چنان که برای امت‌های گذشته رخ داده است معاف کرده است و حساب آنان را به آخرت موکول کرده است تا مجال توبه و بازگشت پیدا کنند. به همین خاطر پیامبر این امت مخالفانش را نفرین نکرده است. از ابو هریره روایت است که فرمود: از رسول خدا خواستند تا مشرکین را نفرین کند فرمود: "إني لم أبعث لعّانا، وإنما بُعثت رحمة" من برای لعن و نفرین برانگیخته نشده‌ام بلکه مایه‌ی رحمت هستم. [مسلم]
طبری در تفسیر آیه‌ی "وَمَا نُرْسِلُ بِالْآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا" [إسراء: 59] و ما [این گونه] معجزات را جز برای بیم دادن نمی‌فرستیم؛ از قتاده آورده است: خداوند بندگانش را با هر آیه و نشانه‌ای که بخواهد بیم می‌دهد تا عبرت گیرند و یادآور شوند و به سوی او بازگردند. آورده‌اند که در زمان ابن مسعود در کوفه زلزله‌ای رخ داد و ابن مسعود گفت: ای مردم خدا شما را سرزنش می‌کند پس به هوش باشید. از حسن نیز نقل است: آیه‌ی "وَمَا نُرْسِلُ بِالْآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا" یعنی مرگ فاجعه‌بار.
ابتلا عام است برای مؤمن و غیر مؤمن رخ می‌دهد بلکه مؤمن بیشتر در معرض بلا قرار می‌گیرد زیرا ایمان بینش برخورد با بلا و مصیبت را به او می‌دهد. پیامبر اسلام در حدیث صحیح می‌فرماید: پیامبران بیش از همه در معرض بلا و مصیبت قرار می‌گیرند سپس کسانی که به آنان شبیه‌ترند. باید بگوییم: ابتلایی که برای هشدار نسبت به گناه است، هر گونه عملکرد بد انسان را شامل می‌شود خواه در رابطه‌ی او با پروردگارش یا با انسان‌های دیگر یا با محیط پیرامون و جهان هستی. امروزه ناهنجاری‌های انسان در تمام این زمینه‌های بر کسی پوشیده نیست. امروزه وبای کرونا صدای اعتراض خردمندان جهان را بلند کرده است که خواهان دوری از بسیاری از ارزش‌های نادرستی است که بر زندگی مردم سایه افکنده است. آنان به این نتیجه رسیده‌اند که این برهه از تاریخ بشریت خط فاصلی بین پیشا کرونا و پسا کرونا خواهد بود. خللی که به ارزش‌ها و اخلاق وارد شده است و مشکلاتی که در اجرای عدالت در میان مردم و تقسیم عادلانه‌ی ثروت در میان آنان رخ داده است، خلل در زمینه‌ی تعامل با محیط زیست و محافظت از آن در برابر آلودگی و تغییر، ناسامانی ناشی از جنگ‌افروزی و درگیری همه و همه از گناهانی هستند که بشریت باید از آنها توبه کند. ابتلا هشداری است به بشریت تا به نتیجه‌ی ظلم و تجاوز خود پی ببرد.
فتوای شماره‌ی 2/30: کارکرد دین در تعامل با ویروس‌ها و حوادث
پرسش: کارکرد دین در زمینه‌ی گسترش ویروس‌ها و پیامدهای آن چیست؟
پاسخ: ویروس کرونا که اخیرا جهانگیر شده است، همه‌ی کشورها را با تمام توان مادی و بهداشتی بسیج کرده است. بدون شک رویارویی با این وبا مقتضی آن است که انسان تمام توانمندی‌های مادی و معنوی خود را به کار گیرد. دین در زمینه‌ی رویارویی با خطر ویروس کرونا و در امان ماندن از آن کارکردهای زیر را دارد:
- مهم‌ترین وظیفهی دین مجهز کردن انسان به نیروی ایمان است؛ ایمان او را به سمت خیر و نیکی رهنمایی می‌کند و به او قدرت معنوی می‌بخشد تا بتواند با صلابت و استواری در برابر سختی‌ها ایستادگی کند. انسان در رویارویی با بیماری‌ها به ایمنی و سلامتی جسمی و روحی نیازمند است و این چیزی است که پزشکان و مختصصان به آن اعتراف می‌کنند. بیمار هر چند آرامش و اعتماد به نفس داشته باشد بهتر می‌تواند با بیماری مقابله کند. با این حال باید اسباب پیشگیری و درمان را مراعات کند. از اسباب مصونیت انسان توجه به سیستم بهداشتی در زندگی اعم از خوراک و حرکت و مراقبت است؛. اینها عناصر پیشگیری هستند که در دین مورد تأکید قرار گرفته‌اند. خدای متعال به انسان دستور داده است از پاکی‌ها بخورد و از خوردن ناپاکی و پلیدی بپرهیزد. در آیه‌ی زیر با یادآوری مفاد تمام رسالت‌های آسمانی به پیامبرش تأکید می‌کند:
"الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ ۚ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنزِلَ مَعَهُ ۙ أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ" [اعراف: 157]
کسانی که از فرستاده و پیامبر امی پیروی می‌کنند، که نام [و نشان] او را در تورات و انجیل که در نزدشان است، نوشته می‌یابند، [همو] که آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از ناشایستی باز می‌دارد، و پاکیزه‌ها را بر آنان حلال و پلیدی‌ها را حرام می‌دارد، و از آنان قید و بندهای [پیمان‌های] سنگین را که بر آنان مقرر شده بود بر می‌دارد، و کسانی که به او ایمان آورده و او را گرامی داشته و یاری کرده‌اند و از نوری که همراه او نازل شده پیروی می‌کنند، اینان رستگارند.
ابن کثیر در تفسیر پاکی و ناپاکی به نقل از برخی از علما می‌نویسد: "هر آنچه خدا حلال کرده است پاکیزه و برای جسم و دین سودمند است و هر آنچه را حرام کرده است ناپاک و برای جسم و دین زیانبار است".
از کارکردهای دین همچنین توجه به نظافت و پاکیزگی در همه‌ی جوانب است. عجیب نیست که باب نخست فقه اسلامی به باب طهارت مشهور است و نخستین ورودی عبادات محسوب می‌شود؛ از احکام غسل و چگونگی وضو و پاکیزه کردن اعضای ظاهری بدن و تشویق به شتستن دست‌ها پیش و پس از غذا و تشویق به مسواک زدن و خوشبو کردن دهان با چوب تر سواک. در سنت بر ویژگی‌های فطری و جلوگیری از آلوده و فاسد شدن غذا تأکید شده است و همه‌ی اینها آموزههای بهداشتی هستند که می‌خواهد نظافت و پاکیزگی را به رفتار عمومی انسان در زندگی تبدیل کند.
در صحیح بخاری جابر از رسول خدا آورده است که فرمود:
"أطفئوا المصابيح إذا رقدتم، وغلّقوا الأبواب، وأوكوا الأسقية، وخمّروا الطعام والشراب"
هنگام خواب چراغ‌ها را خاموش کنید و درها را ببندید و بر کوزه‌های آب و ظر‌ف‌های غذا سرپوش بگذارید.
در لفظ مسلم آمده است: "لا يمرّ بإناء ليس عليه غطاء، أو سقاء ليس عليه وكاء، إلا نزل فيه من ذلك الوباء"هر کوزه یا ظرفی که سرپوش نداشته باشد وبا در آن داخل می‌شود.
بدون شک این آموزههای بهداشتی تأثیر بسزایی در پیشگیری از بیماری دارند و این چیزی است که مراکز پزشکی هم بر آن تأکید می‌کنند. وقتی مؤمن به این رهنمودها توجه کند هم منافع بهداشتی آن شامل حالش می‌شود و هم یک عمل عبادی را انجام می‌دهد و این باعث می‌شود بیشتر به انجام آن ترغیب شود.
از رهنمودهای دین در زمان شیوع وبا مراعات مسائل بهداشتی برای جلوگیری از گشترس بیماری است. در حدیث صحیح اسامه بن زید از رسول خدا روایت کرده است که فرمود: "إذا سمعتم الطاعون بأرض، فلا تدخلوها، وإن وقع بأرض، وأنتم فيها، فلا تخرجوا منها" هر گاه شنیدید طاعون در منطقه‌ای شیوع یافته است به آن وارد نشوید و اگر در آنجا بودید از آن خارج نشوید. متفق علیه. این رهنمود نبوی در زمان هنگام شیوع وبا به مؤمن می‌آموزد که در برابر آفات از خود محافظت کند و به خود و دیگران آسیب نرساند. در حدیث نبوی این قاعده‌ی کلی شرعی را می‌خوانیم که می‌گوید: زیان دیدن و زیان رساندن جایز نیست. [به روایت امام مالک در موطا]. در شرح حدیث در کتاب المنتقی شرح موطا مالک آمده است: ضرر یعنی کاری یا چیزی که برای تو منفعت دارد و به زیان همسایه‌ات تمام می‌شود؛ ضرار یعنی کاری یا چیزی که منفعتی برای تو ندارد و برای همسایه‌ات زیانبار است. بنابر این – والله اعلم – ضرر یعنی کاری که انسان به سود خود و به زیان دیگری انجام می‌دهد و ضرارر یعنی کاری که انسان به قصد زیان رساندن به دیگران انجام می‌دهد.
از کارکردهای دین در رویارویی با وبای کرونا:
- تشویق مؤمنان به رعایت آموزههای بهداشتی از سوی مراکز رسمی است تا از جان خود و دیگران محافظت کنند. دین آمده است تا مسؤولیت اجتماعی را در میان مردم نهادینه کند. در حدیث سفینه از رسول خدا آمده است: مثال کسی که به حدود خدا پایبند است و کسی که آن را نقض می‌کنمد مثال گروهی است که سوار کشتی شدند و بنابر قرعه در کشتی نشستند؛ برخی بر عرشه‌ی آن و برخی در پایین. کسانی که در پایین کشتی بودند برای آب بایست بالا می‌آمدند و از کنار افراد عرشه می‌گذشتند. با خود گفتند چه بهتر است در جای خود سوراخی ایجاد کنیم و آب برداریم و عرشه‌ی نشینان را آزار ندهیم. اگر اینان را به حال خود رها کنند همگی هلاک می‌شوند و اگر مانع کارشان شوند خود و دیگران نجات می‌یابند. [صحیح بخاری]
- احساس مسؤولیت در برابر دفع این وبا با استفاده از تمام ظرفیت‌ها و وسایل؛ پزشک و پرستار باید به وظیفهی خود در زمینه‌ی درمان بیماران عمل کنند. پژوهشگر باید در زمینه‌ی کشف دارو و واکسن برای بیماری بکوشد. افراد دیگر باید به درماندگان و افراد مسن کمک کنند. سرمایه‌دار باید اموالش را برای تحقیقات علمی و برآوردن نیازهای مردم هزینه کند. همه باید بدانند که تلاش برای رفع نیازهای مردم از بزرگ‌ترین اعمال صالح است و در حدیث شریف درباره‌ی محبوب‌ترین مردم نزد خدا آمده است: "أحبّ الناس إلى الله تعالى أنفعهم للناس" محبوب‌ترین مردم نزد خدا سودمندترین آنان برای مردم هستند. [حدیث حسن به روایت ابن ابی الدنیا و طبرانی و غیره].
حوادث و مصائبی که به انسان می‌رسد باید آنان را به خدا نزدیک کند و باعث تجدید ایمان شود تا با زاری و تسلیم در برابر خدا خواهان رفع بلا شوند:
"وَلَنُذِيقَنَّهُم مِّنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" (سجده: 21)
و به ایشان عذاب کوچکتر را غیر از عذاب بزرگتر، می‌چشانیم باشد که بازگردند.
"فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ" (انعام:43).
پس چرا هنگامی که عذاب ما به سراغشان آمد زاری و خاکساری نکردند؟ زیرا دل‌هایشان سخت شده و شیطان کار و کردارشان را در نظرشان آراسته بود.
فتوای شماره 3/30: مشروعیت تعطیلی نماز جماعت در مساجد به خاطر شیوع ویروس کرونا
پرسش: آیا در شریعت اسلام نصی وجود دارد که سلامتی را بر انجام عبادات مقدم می‌دارد؟ در قرآن و سنت نبوی در خصوص تعطیلی نمازهای جماعت در مساجد در شرایط حاضر چه دلیلی یافت می‌شود؟
پاسخ: آموزههای اسلامی بر حفظ جان انسان و حمایت از آن در برابر هر نوع آزار و اذیت تأکید دارد؛ اسلام این مسأله را از جمله ارزش‌های کلانی می‌داند که دین در صدد نهادینه کردن آنهاست. توجه به جان انسان‌ها در اسلام تا حدی است که به مسلمان اجازه داده است در حالت اکراه و اجبار کلمه‌‌ی کفر را بر زبان آورد و جان خود را نجات دهد:
"مَن كَفَرَ بِاللَّهِ مِن بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَٰكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ" [نحل: 106]
هر کس که بعد از ایمانش به خداوند کفرورزد [بازخواست شود] مگر کسی که وادار شود، و دلش به ایمان آرام و استوار باشد، ولی کسانی که دل بر کفر نهاده باشند، خشم خداوند بر آنان است و عذابی سهمگین [در پیش] دارند
به بیمار و مسافر اجازه داده است در هنگام سختی و ضعف جسمی برای حفاظت از خود روزه نگیرند:
"فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّام" [بقره: 184]
و هرکس از شما که بیمار یا در سفر باشد، تعدادی از روزهای دیگر [روزه بگیرد.]
در این حالات اجازه داده است با ترک عزیمت و انجام کامل عمل، از رخصت استفاده کنند. به همین خاطر و در راستای حفاظت از جان انسان‌ها و جلوگیری از انتشار ویروس، از باب اولی تعطیلی نمازها در مساجد و خواندن آن در خانه‌ها جایز است.
در کنار قواعد شرعی از قبیل ضرر باید از بین برود، ضروریات مسائل ممنوعه را جایز می‌کند، مشقت و سختی مقتضی آسان‌گیری است، دلایل ترک برگزاری نمازها در مساجد در این شرایط سخت عبارتند از:
1- شیخین از ابو هریره روایت کرده‌اند که فرمود: پیامبر اسلام فرمود: "لاَ يُورِدَنَّ مُمْرِضٌ عَلَى مُصِحٍّ" انسان بیمار بر انسان سالم وارد نشود. پزشکان تأکید می‌کنند که ویروس کرونا به دلایلی تا مدت‌ها آشکار نمی‌شود؛ به همین خاطر با هر تماسی انتقال می‌یابد؛ در هنگام ورود و خروج مساجد و قرار گرفتن در صف‌های نماز و تکرار سجده در یک جا ویروس منتثل می‌شود.
2- شیخین از عبد الرحمن بن عوف روایت کرده‌اند که فرمود: پیامبر اسلام فرمود: هر گاه شنیدید وبا در جایی شیوع یافته است به آنجا نروید و اگر در منطقه‌ی وبازده بودید از آن خارج نشوید و فرار نکنید. اگر رعایت این مسأله در کشورها و مناطق و شهرها ضروری است بنابراین به طریق اولی در تجمع‌های کوچکتر مانند مساجد باید مراعات شود و حمایت از جان انسان‌ها مقتضی آن است که درهای مساجد به کلی بسته شود به ویژه که جایگزین شرعی برای جمعه و جماعت وجود دارد.
3- قیاس ترک جمعه به خاطر باران که باعث شد مردم سرهایشان را بپوشانند؛ در صحیحین آمده است: عبد الله بن عباس در روز بارانی به مؤذن خود گفت: وقتی أشهد أن محمدا رسول الله گفتی "حی علی الصلوة" نگو بلکه بگو "صلوا في بیوتکم". در خانه‌های خود نماز بخوانید. مردم از شنیدن این عبارت شگفت‌زده شدند؛ ابن عباس گفت: آیا تعجب می‌کنید؟ آن که بهتر از من بود (یعنی رسول خدا) چنین کرد. بدون شک خطر ویروس و مشکلات آن، از خطر رفتن به ?
نظرات